KSZTAŁTOWANIE SIĘ NOWYCH FORM WSPÓLNOTOWOŚCI NA PRZYKŁADZIE SPOŁECZNOŚCI INTERNETOWYCH

Katarzyna Rychlicka-Maraszek 1 KSZTAŁTOWANIE SIĘ NOWYCH FORM WSPÓLNOTOWOŚCI NA PRZYKŁADZIE SPOŁECZNOŚCI INTERNETOWYCH Streszczenie Zachodzące w ostatnich latach procesy indywidualizacji i emancypacji jednostek charakterystyczne dla społeczeństw ponowoczesnych zamiast poczucia niezależności, samostanowienia czy uwolnienia dostarczyły jej frustracji, poczucia wykorzenienia oraz braku stabilnych punktów odniesienia. Pozbawiony charakterystycznych dla tradycyjnych wspólnot zasad człowiek na nowo poszukuje, tym razem takiej wspólnoty, która nie tylko dawałaby poczucie przynależności i bycia razem, ale byłaby jednocześnie osadzona w nowych realiach rzeczywistości społecznej. Prezentowane w niniejszym opracowaniu rozważania są próbą odpowiedzi na pytanie, czy nowe formy wspólnotowości: wspólnoty wirtualne (funkcjonujące w ramach tzw. serwisów społecznościowych) są w stanie zrekompensować ich użytkownikom niedostatki tradycyjnych organicznych wspólnot i stać się alternatywnym środowiskiem wychowawczym. Przedstawiona w artykule argumentacja zdaje się potwierdzać tezę, że społeczności wirtualne nie zastąpią organicznych, które w procesie socjalizacji pełnią i pełnić będą podstawową rolę. Niestabilne, ograniczone i sprzyjające wytwarzaniu się sztucznej tożsamości wspólnoty internetowe, choćby ze względu na dużą fluktuację uczestników oraz nieugruntowaną, nieusankcjonowaną i nie obciążoną odpowiedzialnością przynależność pozostaną jedynie jedną z form kształtowania się społecznej tożsamości jednostki. 1 Dr Katarzyna Rychlicka Maraszek jest adiunktem w Katedrze Pedagogiki Społecznej Instytutu Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji Uniwersytetu Warszawskiego. Adres e-mail: k.maraszek@uw.edu.pl

210 Katarzyna Rychlicka-Maraszek The Formation of New Forms of Community as Exemplified by Virtual Communities Abstract The processes of individualization and emancipation of individuals, which have been under way in recent years and which remain typical of post-modern societies, instead of giving the sense of autonomy, self-determination and freedom, have brought feelings of frustration and rootlessness and the loss of stable points of reference. The individual deprived of rules typical of traditional communities looks now for the community that would offer the sense of belonging and togetherness while being entrenched in the new social reality. The reflections in this article endeavor to answer whether new forms of community, such as virtual communities (which function in so-called social networking sites) may give their users the compensation for the deficiencies of traditional, organic communities and become for them an alternative educational environment. The arguments seem to confirm the thesis that virtual communities will not replace organic ones, whose role in the education process is and will still remain essential. Unstable, limited virtual communities which foster the development of artificial identity, due to, among all, the high fluctuation rate of their users, and their unconfirmed, unsanctioned affiliation, free of any responsibility, will remain but one of the forms of shaping the social identity of the individual. Wprowadzenie Zachodzące w ostatnich dziesięcioleciach procesy indywidualizacji i emancypacji jednostek charakterystyczne dla społeczeństw ponowoczesnych zamiast poczucia niezależności, samostanowienia czy uwolnienia dostarczyły jej frustracji, poczucia wykorzenienia oraz braku stabilnych punktów odniesienia. Tym samym pozbawiony charakterystycznych dla tradycyjnych wspólnot zasad człowiek na nowo poszukuje, tym razem takiej wspólnoty, która nie tylko dawałaby poczucie przynależności i bycia razem, ale byłaby jednocześnie osadzona w nowych realiach rzeczywistości społecznej. A jest ona zasiedlona przez okrzepłe w swej indywidualności jednostki i zdominowana przez nowy rodzaj relacji, w którym pośredniczą nowe media, w tym głównie Internet. Problematyka Internetu jako nowego rodzaju przestrzeni społecznej jest również ciekawym i inspirującym obszarem do teoretycznej refleksji dla pedagogów społecznych, zwłaszcza w kontekście przemian środowiska wychowawczego. Wczesna inicjacja internetowa, duży odsetek użytkowników sieci i wszechobecna dominacja tej formy komunikacji stwarza pole do obaw o to, czy społeczność wirtualna nie zastąpi tradycyjnej wspólnoty, stając się tym samym podstawowym środowiskiem wychowawczym.

Kształtowanie się nowych form wspólnotowości 211 Przedwczesny lęk o zanik wszelkich tradycyjnych, opartych na interakcji bezpośredniej więziach towarzyszy dyskusjom o specyfice, cechach czy wpływie Internetu na tożsamość jednostki. Poniższy artykuł jest próbą podjęcia tej problematyki w kontekście nowej wspólnotowości i jej znaczenia dla procesu wychowania człowieka w późnej ponowoczesności. Warto bowiem, by pedagodzy społeczni zadali sobie pytania o znaczenie tego typu przestrzeni życiowej (jak alternatywnie środowisko nazywa A. Przecławska) dla rozwoju człowieka w różnych fazach jego życia; o jednostkowych i społecznych konsekwencjach używania (czy nadużywania) tego pozornie dialogicznego medium, o nowe zdefiniowanie zadań pedagogiki społecznej w nowej rzeczywistości, w której zacierają się granice między ja fizycznym i ja wirtualnym. Podjęte w poniższych rozważaniach elementy dyskusji nad nowymi formami wspólnotowości są próbą wskazania kilku zagadnień, które zdają się potwierdzać tezę, iż nowe wspólnoty, w tym internetowe nie muszą wyprzeć tradycyjnych, ale mogą współkształtować jednostkę, zdolną zarówno do skutecznego funkcjonowania w organicznej wspólnocie, ale też efektywnego korzystania z dostępnych jej narzędzi nowoczesnego komunikowania się. Obserwowany w ostatnim czasie systematyczny wzrost intensywności użytkowania tzw. nowych mediów 2 obejmuje również Internet. Według Internet World Stats pod koniec 2009 roku liczba internautów na całym świecie wynosiła blisko dwa miliardy, w samej Polsce zaś ponad dwadzieścia milionów: 52% populacji (CBOS 2010). O ile w początkach fascynacji Internetem jego użytkownicy korzystali głównie z poczty elektronicznej oraz oficjalnych stron np. instytucji, tak dziś coraz większą popularnością cieszą się fora, blogi oraz przede wszystkim społeczności internetowe. Według CBOS w 2010 roku ponad 30% dorosłych Polaków była zarejestrowana w serwisie społecznościowym, a wśród osób w przedziale 18 24 było to ponad 70% (CBOS 2010). Serwisy społecznościowe to rodzaj interaktywnych stron WWW, skierowanych do konkretnych grup zazwyczaj o podobnych zaintere- 2 Mianem nowych mediów określa się powstałe w wyniku rozwoju nowoczesnych technologii i technik przekazu media, które cechuje interaktywność, asynchroniczność oraz możliwość nie tylko przygotowywania i rozpowszechniania komunikatów, ale również ich przetwarzania, przechowywania i wymiany.

212 Katarzyna Rychlicka-Maraszek Rys. 1. Odestek osób zarejestrwowanych w którymkolwiek serwisie społecznościowym 70 60 50 40 30 20 10 0 62 47 30 21 III 2008 VI 2009 użytkownicy internetu 62 32 IV 2010 ogół dorosłych Źródło: Społeczeństwo wirtualne CBOS, BS/58,2010, maj 2010. sowaniach, które za pomocą różnego rodzaju komunikacji internetowej (jak czat, blog, lista dyskusyjna, komunikatory) pozwalają na zawieranie i utrzymywanie kontaktu. Charakterystyczną cechą portali jest możliwość ingerencji użytkowników w treść i charakter serwisów. Serwisy społecznościowe dzielą się na: a) otwarte (np. Nasza Klasa, Facebook, Myspace), dostępne dla wszystkich; b) zamknięte (np. grono.pl), do którego dostęp mają jedynie zaproszone przez członka serwisu osoby; c) eksperckie, ograniczone i dostępne dla specjalistów, wykorzystywane przede wszystkim w celach biznesowych (cenione dużo bardziej przez użytkowników niż otwarte fora dyskusyjne np. goldenline.pl, biznes.net) 3. Podstawowym motywem aktywności w tego typu wspólnotach jest utrzymywanie (53% użytkowników Internetu), odnowienie (46%) lub nawiązanie (22%) kontaktów towarzyskich. Na świecie największą popularnością cieszą się FaceBook i MySpace (druga w kolejności po Google najczęściej odwiedzana strona) 4, w Polsce przeważająca 3 Wątpliwą przydatnością i użytecznością cechują się takie serwisy jak np. blip (blip.pl), gdzie użytkownicy informują siebie nawzajem, co obecnej chwili robią; wydaje się, że jedynym celem serwisu jest jałowe celebrowanie codzienności 4 Por.http://www.alexa.com/topsites (20.VI.2010).

Kształtowanie się nowych form wspólnotowości 213 większość zarejestrowanych uczestników portali: ponad 95% deklaruje uczestnictwo w Naszej Klasie, społeczności nawiązującej i podtrzymującej kontakty z lat szkolnych. Rys. 2. Portale, w których zarejestrowani są respondenci Nasza-klasa 95% Facebook 14% GoldenLine 3% Inne portale społecznościowe (Grono, MySpace, Twitter, Epuls, Fotka, Sympatia) 4% Tematyczne serwisy i fora internetowe (YouTube, Filmweb, Wielkie żarcie, Babyboom, Astropolis) 4% Serwisy informacyjne (Interia, Onet) 1% Inne formy komunikacji przez internet (Allegro, Gadu-Gadu, Blog) 2% Źródło: Społeczeństwo wirtualne, CBOS, BS/58,2010, maj 2010. 0 20 40 60 80 100 Nowe, zmieniające istotę i kontekst społecznej agregacji jednostki możliwości technologiczne zmusiły badaczy do szerszego zainteresowania problematyką jednostki i jej relacji ze społeczeństwem w ponowoczesności. Poniższe rozważania są próbą przedstawienia podstawowych wątków tej dyskusji w kontekście formowania się zjawiska indywidualizacji i jego następstw: wytwarzania nowych form wspólnotowości. Indywidualizacja jako następstwo procesów modernizacji W refleksji nad kondycją społeczeństwa ponowoczesnego coraz częściej zaczynają pojawiać się wątki znanej nie tylko socjologom opozycji indywidualizm-kolektywizm, które przybierają formy rozpraw poświęconych indywidualizmowi w najróżniejszych formach. Uznani badacze rzeczywistości społecznej wielokrotnie podejmowali problematykę zindywidualizowanego społeczeństwa (Bauman), społe-

214 Katarzyna Rychlicka-Maraszek czeństwa jednostek (Elias) czy indywidualności jako nowej formie uspołecznienia (Kohli, Robert). Pojęcie indywidualizmu jest niezwykle pojemne i wielowymiarowe: oznacza podkreślenie znaczenia jednostki, wolnej od narzuconych więzi grupowych i uzależnień, obdarzonej godnością i niezbywalnymi prawami nie tylko jako obywatel, członek społeczeństwa, ale jako osoba ludzka, decydująca samodzielnie o kształcie swojej biografii, mająca do dyspozycji wiele wzorów życia czy kariery, a także ponoszącej wyłączną odpowiedzialność za swoje sukcesy czy porażki (Sztompka 2002: 579) 5. J. Szacki sugeruje jednak, by pojęcie to zarezerwować dla opisu ideologii, postaw czy poglądów; zaś procesy przebiegające w rzeczywistości społecznej określać mianem ujednostkowienia czy indywidualizacji (Szacki 2005: 84 93). Ugruntowanie indywidualizmu związane jest z zachodzącymi od XIX wieku procesami modernizacyjnymi (Beck 2004: 193) 6.Przekształcenie się tradycyjnych opartych na rolnictwie wspólnot w stosunkowo mobilne społeczności miejskie, wyrwanie jednostki z jej naturalnego do tej pory środowiska, wyzwolenie od tradycyjnych więzi religijnych, rodzinnych, kulturowych zaowocowało zmianą zależności jednostka: społeczeństwo. Stała się ona mniej skrępowana, wolna od sankcjonującej wspólnoty, norm i reguł rządzących społecznościami tradycyjnymi. Przynależność do wspólnoty była już nie nadana (z racji urodzenia), ale wybrana w akcie (determinowanej skądinąd społecznie) decyzji jednostki. Już jednak w tej pierwszej fazie indywidualizacji pojawia się problem alienacji, osamotnienia i izolacji jednostki nie umiejącej radzić sobie z wielością płytkich, pozbawionych wspólnotowego umocowania relacji społecznych, brakiem jednoznacznych zasad moralnych i poczucia przynależności. Ciekawe i istotne z punktu widzenia omawianej problematyki podejście do kwestii indywidualizmu prezentuje G. Simmel, który zwraca 5 Wśród elementów składowych indywidualizmu wymienia się więc: godność, autonomię, czyli samostanowienie, prywatność, zapewnienie każdemu możliwości samorealizacji. 6 Zindywidualizowane style życia i położenie życiowe jak zauważa U.Beck możemy odnaleźć w Renesansie (Burckhardt), w kulturze dworskiej średniowiecza (Elias), w wewnątrzświatowej ascezie protestantyzmu, w uwolnieniu chłopów z poddaństwa (Marks), w następującym na początku XX wieku rozluźnieniu związków międzypokoleniowych w rodzinie (Imhof), jak również w procesach ruchliwości na przykład ucieczce ze wsi i bardzo szybkim rozwoju miast (Lederer, Kocka).

Kształtowanie się nowych form wspólnotowości 215 uwagę na wytworzenie się pod koniec XIX wieku nowej formy indywidualizmu, której podstawą jest zastąpienie dotychczasowej idei egalitaryzmu (wolność, równość dla wszystkich) zasadą niepowtarzalności. Z chwilą, gdy Ja umocniło się dostatecznie w poczuciu równości i powszechności, zaczęło znowu dążyć do nierówności tym razem jako przesłanka wewnętrzna ( ) uniezależniona jednostka zapragnęła także różnić się od innych (Simmel 1975: 100). Poczucie i eksponowanie określoności, wyjątkowości, oryginalności jednostki, wzmocnione przez kapitalizm i konsumpcję jest tym, co będzie w kolejnych etapach rozwoju indywidualizmu wyznaczało kierunek jego rozwoju. Druga faza indywidualizacji związana z postępującą emancypacją jednostek, dezintegracją wspólnot kategorialnych (np. inteligencja, robotnicy) i poszukiwaniem stałych punktów odniesienia w życiu jednostki następuje w fazie przechodzenia pierwszej nowoczesności w drugą (późną). Tabela 1 zestawia najbardziej charakterystyczne cechy obydwu etapów modernizacji z punktu widzenia społecznego umocowania jednostki. System Zasady organizujące kulturę Tabela 1. Cechy pierwszej i drugiej (późnej) nowoczesności Pierwsza nowoczesność Linearny, zamknięty; powtarzający się, zrytualizowany Wiedza pewna, jednoznaczna Późna nowoczesność Nielinearny, otwarty; eksperymentalny, łatwo modyfikowalny Zwrotność, refleksyjność; kreowanie wiedzy wątpliwej i niejednoznacznej Tożsamość zakorzeniona i kontrolowana wykorzeniona, samo kontrolująca, przez instytucje samo identyfikująca się Instytucje Niezbędne, konieczne do funkcjonowanigą Nie są niezbędne, ale mo- stanowić dodatkowy element agregacji Uspołecznienie Przynależność Włączanie Źródło: Opracowanie własne na podstawie: M. Olcoń-Kubicka (2009: 22 24). Indywidualizacja przestaje być aktem dobrowolnego wyboru, ale jest narzucona przez system (Beck 2004). Jednostka jest zmuszona (m.in. przez system polityczny, model polityki społecznej) do decydowania o sobie, do konstruowania własnej tożsamości i biografii, ale w konsekwencji do refleksyjności (nieustannego zadawania pytań na temat własnego życia). Indywidualizacja oznacza więc, że biografia

216 Katarzyna Rychlicka-Maraszek wyzwolona od zastanych stosunków, otwarta i uzależniona od własnych decyzji, zostaje przekazana jednostce jako zadanie, które ma ona realizować w swych działaniach. Zmniejsza się udział możliwości życiowych zasadniczo zamkniętych dla dyskusji, wzrastają natomiast obszary otwarte na nie oraz biografie, które trzeba stworzyć (Beck 2004: 202). Procesy indywidualizacji niosą jednak niebezpieczeństwo utraty stabilności, stabilnych punktów odniesienia, nadmiernej refleksyjności i wynikającej z niej tyranii możliwości, braku zakorzenienia, fragmentaryzacji tożsamości. Za wolność od presji wspólnoty, możliwość samorealizacji, niezależność płaci się więc alienacją i poczuciem osamotnienia. Owa potrzeba ponownego zakorzenienia jest więc w myśl teorii U. Becka naturalną konsekwencją ahistorycznego modelu indywidualizacji. Modernizacja bowiem, jak twierdzi, prowadzi do potrójnej indywidualizacji : uwolnienia od historycznie danych społecznych form i więzi, rozumianych jako tradycyjne struktury władzy i ochrony bytu ( wymiar uwolnienia ), do utraty tradycyjnych przekonań dotyczących wiedzy o działaniu, wiary i panujących norm ( wymiar odczarowania ) i przez co pojęcie nabiera znaczenia przeciwnego do nowego rodzaju więzi społecznych (podkr. K.R.M.) wymiar kontrolny lub reintegracyjny (Beck 2004: 193). Proces ten układa się w model: uwolnienie (wyswobodzenie) utrata stabilności ponowna integracja. Nowe formy społeczne są więc odpowiedzią na nasilenie się (czy swoiste przesilenie) procesów indywidualizacji. Podobnie jak dla U. Becka, również dla M. Maffesolego, autora koncepcji współczesnego trybalizmu indywidualizacja jest jedynie punktem wyjścia do rozwoju kolejnych, nowych form wspólnotowości (Maffesoli 2008). Obserwowane jako efekt procesów indywidualizacji wykorzenienie pociąga za sobą bowiem konieczność ponownego zakorzenienia, dezindywidualizacji. Nie jest ona jednak jej zaprzeczeniem, ale nową formą. Nowa tożsamość kreowana jest nie przez samą jednostkę, ale w procesie uczestnictwa we wspólnotach emocjonalnych nowych plemionach. Są one wspólnotami uczucia, podzielanego i akceptowanego stylu życia, wzajemnej identyfikacji. Dzięki wspólnocie jednostka zbudować może na nowo swoją tożsamość, konstruując ją w nowym kontekście: solidarności grupowej. Wychodząc od klasycznych klasyfikacji H. Spencera, E. Durkheima, F. Tonnisa czy M. Webera M. Maffesoli

Kształtowanie się nowych form wspólnotowości 217 poddaje ponownej refleksji pojęcia wspólnoty i społeczności. Dowodzi, iż nowe plemiona jako emanację wspólnotowości w jej nowoczesnym wydaniu cechuje przede wszystkim wspólnota przeżywania, emocjonalna więź wytwarzana poprzez wspólnie odczuwaną przyjemność. Niezwykle istotna dla uczestników wspólnoty jest atmosfera, feeling, którą budują akcentowane i celebrowane wspólnie rytuał oraz styl życia, podzielane pasje. Nowe plemiona cechuje również ukierunkowanie do wewnątrz, zainteresowanie tym, co ważne dziś (nie w przyszłości), fascynacja estetyką, przywiązywanie dużej wagi do kreowania siebie, narcyzm zbiorowy (Maffesoli 2008). Nowa wspólnotowość a społeczność wirtualna Punktem wyjścia do rozważań na temat nowych form wspólnotowości jest analiza przestrzeni wirtualnej jako nowego rodzaju przestrzeni społecznej oraz założenie, iż w świecie zdominowanym przez technologie informacyjne nastąpić musi redefinicja pojęcia przestrzeni. Rozwijające się w niemal geometrycznym tempie nowoczesne technologie, w tym głównie Internet sprawiły, że nauki społeczne musiały zrewidować swoje dotychczasowe postrzeganie przestrzeni. W dobie komunikacji sieciowej już nie wiąże się ona z miejscem zamieszkania, fizyczną, namacalną obecnością charakterystyczną dla klasycznie pojmowanej przestrzeni. W koncepcji H. Lefebvre a przestrzeń rozumiana jest głównie jako wytwór społeczny: miejsce ludzi i produkowanych przez nich przedmiotów i rzeczy, obiektywizacja tego, co społeczne, a w konsekwencji tego, co duchowe; narzędzie, środowisko, zapożyczenie (por. Jałowiecki, Szczepański 2006: 314 315). B. Jałowiecki proponuje natomiast klasyfikację obejmującą podział na przestrzenie produkcji, konsumpcji, symboliki, wymiany i władzy, gdzie: a) przestrzeń produkcji obejmuje wszelką rolniczą i pozarolniczą wytwórczość; b) przestrzeń konsumpcji jest obszarem związanym ze zbiorowym i indywidualnym przywłaszczaniem produktów i rozszerzoną reprodukcją siły roboczej; c) przestrzeń symboliki obejmuje miejsca i obszary związane z wysoko cenionymi przez społeczeństwo wartościami;

218 Katarzyna Rychlicka-Maraszek d) przestrzeń wymiany związana jest z transferem dóbr, wartości iinformacji; e) przestrzeń władzy, na którą składa się terytorium objęte jurysdykcją lub zajmowany przez instytucje sprawujące władzę. Inspirująca, ale wymagająca jeszcze doprecyzowania jest propozycja M. Szpunar przeniesienia klasyfikacji przestrzeni na grunt Internetu, którą ilustruje rys. 3. Rys. 3. Przestrzeń Internetu firmy internetowe, telepracownicy przestrzeń produkcji zakupy, spędzanie wolnego czasu przestrzeń konsumpcji strony administracji rządowej, polityków, partii politycznych przestrzeń władzy przestrzeń symboliczna przestrzeń wymiany i danych wymiana informacji serwisy społecznościowe, miejsca manifestowania i propagowania ideologii Źródło: M. Szpunar (2008). Przestrzeń Internetu nowy wymiar przestrzeni społecznej, w: A. Siwik, L. Haber (red.) Od robotnika do internauty. W kierunku społeczeństwa informacyjnego. Kraków: AGH, s. 227. Jednak również w wirtualnej przestrzeni podobnie, jak w jej klasycznej wersji, gdzie np. mieszkańcy osiedla wspólnie troszczą się o jego czystość, bezpieczeństwo, wyznaczają i respektują pewne zasady, tak również bywa w sytuacji przestrzeni internetowej. I choć system kontroli jest tu o wiele bardziej skomplikowany, to w większości przypadków internauci nabierają poczucia przynależności do grupy i czują się za nią odpowiedzialni. Wytwarza się również określony stosunek do przestrzeni: przypisuje się jej znaczenie,

Kształtowanie się nowych form wspólnotowości 219 uruchamia charakterystyczne wzory zachowań, wytwarza specyficzny język 7. Społeczność wirtualna jako nowy typ wspólnoty Zaproponowane i użyte po raz pierwszy w 1994 roku przez H. Reinhgolda pojęcie społeczności wirtualnej określało ją jako grupy ludzi, którzy mogą lub nie spotykać się twarzą w twarz i którzy wymieniają słowa i idee za pośrednictwem klawiatury lub sieci (Reinhgold 1994: 1). Podobne stanowisko prezentowali inni badacze cyberprzestrzeni: m.in. J. Fernback, podkreślając jej specyficzne cechy: zawieszenie w cyberprzestrzeni, brak ograniczeń związanych z fizycznym oddaleniem, symbolicznie zarysowane specyficzne granice i miejsc a nakreślony przez przedmiot zainteresowania (Fernback, Thompson). Podstawową cechą konstytutywną społeczności wirtualnej jest zastąpienie interakcji bezpośredniej (face-to-face) interakcją zapośredniczoną (face-to (via monitor)-face). Interakcja zapośredniczona jest charakterystyczna dla relacji, w których uczestniczy urządzenie techniczne, wyklucza ona (albo w znacznej mierze uniemożliwia) dialog, jest również interakcją zniekształconą przez brak komunikatów niewerbalnych, które stanowią niezwykle istotną część interakcji bezpośredniej 8. Poza tym społeczność wirtualną cechuje: a) Aprzestrzenność; interakcje nie są ograniczone geograficznie czy terytorialnie, jak w społecznościach tradycyjnych, w których, mimo np. używania telefonu przestrzeń stanowi ważny składnik definiowania fizycznej agregacji ludzi jako społeczności; 7 Począwszy od nick u, czyli internetowego imienia, aż po zapożyczone i przejęte przezużytkownikówsieci pojęćtakichjakirc (ang.internet Relay Chat) czyli nazwa jednej z usług internetowych oferująca prowadzenie rozmów na żywo za pomocą tekstów aż po zasady tzw. netykiety, czyli zbioru niepisanych zasad obowiązujących w sieci. 8 Ten rodzaj zimnej komunikacji jest przez użytkowników sieci neutralizowany poprzez używanie tzw. Emotikonów, czyli stworzonych ze znaków interpunkcyjnych symboli oddających stany emocjonalne np.: :) uśmiech, :( smutek, : ( strach.

220 Katarzyna Rychlicka-Maraszek b) Asynchroniczność, czyli komunikacja która przebiega nie zawsze (oprócz m.in. sesji ma czacie) zgodnie z czasem rzeczywistym, a zazwyczaj z pewnym opóźnieniem; c) Acielesność, w społecznościach tego typu najważniejszy jest tekst ocieplony wspomnianymi wcześniej emotikonami; d) Astygmatyczność, brak kontaktu fizycznego i ograniczenie się jedynie do tekstu pozwala na uniknięcie stygmatyzacji związanej np. z rasą, płcią czy wyglądem fizycznym; e) Anonimowość, wynikająca z występowania powyższych cech (Smith, cyt. za: Szpunar 2006:163) 9. Tabela 2. Społeczność wirtualna a społeczność organiczna: podobieństwa i różnice Podobieństwa Różnice Społeczność organiczna Społeczność wirtualna (tradycyjna) członkowie społeczna organizacja język i wzory interakcji kultura, wspólna tożsamość związek z tradycyjnie pojmowanym aprzestrzenność, aczasowość czasem i przestrzenią stabilność, wewnętrzne zróżnicowanie mała stabilność (możliwość natychmiastowej rezygnacji z uczestnictwa nie okupiona żadnymi sankcjami) sieć wzajemnie nakładających płaski, sieciowy system komunikacji się zależności i linii komunikacyjnych hierarchiczność brak zhierarchizowanej struktury i sekwencji dostępu wielość krzyżujących się i uzupełniających zorganizowanie wokół jednej interesów sprawy, idei bezpośrednie interakcje interakcje zapośredniczone Źródło: Opracowanie własne na podstawie Szpunar M. (2008) Przestrzeń Internetu nowy wymiar przestrzeni społecznej, w: A. Siwik, L. Haber (red.) Od robotnika do internauty. W kierunku społeczeństwa informacyjnego, Kraków: AGH. 9 Społeczności wirtualne dają również możliwość doświadczenia nowego rodzaju komunikacji, odmiennej od tej, jakie są udziałem członków społeczności rzeczywistych. Cechuje ją: ograniczenie doświadczeń sensorycznych, płynność tożsamości oraz anonimowości, zrównanie statusów, pokonywanie ograniczeń przestrzennych, rozciąganie i koncentracja czasu, możliwość permanentnego zapisu oraz odmienne stany świadomości.

Kształtowanie się nowych form wspólnotowości 221 E-społeczność to użytkownicy Internetu, pomiędzy którymi wytwarzają się więzi społeczne i którzy w aktywny sposób wykorzystują nowe medium jako platformę komunikacji oraz wymiany informacji związanych z ich wspólnymi zainteresowaniami, postawami. Jak twierdzi wyjaśniająca zasady ich funkcjonowania autorka artykułu zamieszczonego na webinside.pl grupowane są w jednym serwisie Web 2.0, gdzie spełniają swoją potrzebę kontaktu (podkreślenie K.R.M.). Dzielą się wiedzą i doświadczeniem poprzez grupy dyskusyjne, mailowe listy dyskusyjne, fora, komunikatory internetowe, czaty, blogi, komentarze, statusy (Kusak). Społeczności te kierują się zasadami skonstruowanymi na wzór tych, które występują w społecznościach organicznych: tu również występuje animator (funkcję tę często pełni administrator), który ją pobudza i ożywia 10. Zaspokajają potrzebę przynależności, są wyrazem tęsknoty za mityczną wspólnotą, która zawsze jest, jak sarkastycznie konkluduje Z. Bauman wspólnotą byłą albo przyszłą (prawie nigdy teraźniejszą ). Wspólnota ta jawi się jako świat, w jakim niestety się w tej chwili nie znajdujemy, w jakim jednak bardzo chcielibyśmy osiedlić się na stałe lub do jakiego chcielibyśmy powrócić (Bauman 2008: 8). Tym. m.in. tłumaczy się fenomen najpopularniejszego serwisu społecznościowego Nasza klasa. Mit cudownych lat szkolnych, raju utraconego to pragnienie odnalezienia intensywności, z jaką przeżywaliśmy lub poznawaliśmy rzecz po raz pierwszy, pragnienie odzyskania odległej przeszłości, szczęśliwej epoki początków (Eliade 1989: 189). Za przywilej bycia we wspólnocie trzeba jednak płacić ( ). Gdy przychodzi do płacenia, płaci się walutą wolności rozmaicie nazywanej autonomią, prawem do samostanowienia, prawem do bycia sobą (Bauman 2008: 10) 11. Płacą ją również wszyscy ci, którzy naiwnie są- 10 Por. fragment poradnika Jak budować lojalną społeczność internetową : Animacja społeczności odbywa się poprzez: rozpoczynanie dyskusji na tematy ciekawe dla danej społeczności udostępnianie atrakcyjnych filmów, zdjęć dzielenie się interesującymi treściami wyszukiwanymi w innych serwisach ułatwienie wzajemnej pomocy użytkownikom dostarczanie informacji o nowościach, aktualnościach konkursy, zabawy, quizy. 11 Jakikolwiek sposób życia wybierasz pisze dalej Bauman coś zyskujesz, ale i coś tracisz. Brak wspólnoty zwiastuje brak bezpieczeństwa, wejście do wspólnoty zapowiada rychłą utratę wolności.

222 Katarzyna Rychlicka-Maraszek dzili, iż członkostwo w wirtualnych wspólnotach nie jest obciążone żadnymi kosztami, płacą czymś, co szczególnie cenione było w przestrzeni: własnym wizerunkiem, który administratorzy zastrzegają sobie wykorzystywać w celach promocyjnych. Płacą też własną prywatnością w konsekwencji decyzji o udostępnieniu innym użytkownikom informacji na temat kwestii, które do tej pory były zarezerwowane dla rodziny i najbliższych. Uwagi końcowe Odwołując się do rozważań A. Przecławskiej (Przecławska 1999) 12, która przestrzeń życiową uznała za źródło i tworzywo środowiska wychowawczego można przyjąć, iż przestrzeń wirtualną, a co za tym idzie również społeczność internetową można postrzegać jako środowisko wychowawcze. Dane na temat wczesnego wieku inicjacji komputerowej (por. rys. 4) oraz czasu trwania i częstotliwości relacji via komputer upoważniają do twierdzenia, że stało się ono obok rodziny i szkoły jednym z najważniejszych środowisk w okresie kształtowania się tożsamości człowieka. W okresie adolescencji stać się może również konkurencyjne dla niezwykle ważnej w tym czasie grupy odniesienia, jaką jest tradycyjnie pojmowana grupa rówieśnicza z jej immanentnymi cechami: możliwością bezpośredniego kontaktu, wewnętrzną hierarchią, negocjowaniem statusu. Przedwczesna i nieuprawniona wydaje się być również teza o zastąpieniu wspólnot organicznych ich elektroniczną wersją. Można więc zgodzić się z J. van Dijkiem (van Dijk 1998), że społeczności wirtualne nie zastąpią organicznych, które w procesie socjalizacji pełnią i pełnić będą podstawową rolę. Niestabilne, ograniczone i sprzyjające wytwarzaniu się sztucznej tożsamości wspólnoty internetowe, choćby ze względu na dużą fluktuację uczestników i nieugruntowaną, nieusankcjonowaną, nie obciążoną odpowiedzialnością przynależność 12 Los człowieka kształtuje się na przecięciu różnych wymiarów przestrzeni. Jest to przestrzeń fizyczna, społeczna, temporalna (tu szczególne miejsce zajmuje przestrzeń historyczna), przestrzeń symboliczna, psychologiczna. Coraz większego znaczenia nabiera przestrzeń informatyczna, istnieje też przestrzeń moralna i przestrzeń transcendencji.

Kształtowanie się nowych form wspólnotowości 223 Rys. 4. Wiek inicjacji internetowej 60 58 50 40 30 20 16 23 10 0 4lataimniej 5 9 lat 10 12 lat 2 13 15 lat Źródło: Dzieci on line w oczach rodziców, Gemius, 2008, cyt. za M. Szpunar, Urodzeni z myszką w ręku. Wczesna adaptacja do nowych mediów, w: J. Morbitzer (red.) 2009. Komputer w edukacji, Kraków: UP. pozostaną jedynie jedną z form kształtowania się społecznej tożsamości jednostki. Kierunek rozwoju serwisów społecznościowych pozwala wysnuć przypuszczenie, że ich ewolucja w stronę sakralizacji codzienności, promocji wyśrubowanej do granic absurdu atrakcyjności 13 oraz wymuszanej unifikacji, charakterystycznej np. dla portalu Nasza Klasa może stać się (i już staje się) przyczyną kontestowania ich przez tę przez część użytkowników, którzy już teraz traktują je jako dostępny dla wszystkich element kultury popularnej, zrzeszający przeciętnych ludzi chwalących się swoimi przeciętnymi osiągnięciami (por.szpunar 2010: 508). Paradoksalnie więc również ten nowy typ wspólnoty nie ustrzegł się przed tym, co miało ją odróżniać od tradycyjnych form społecznych: hierarchiczności, nieuwikłanej w kontekst społeczny równości i wolności wyrażania autentycznego ja. 13 Przybiera to w Internecie wręcz monstrualne rozmiary. Toczący się w serwisie społecznościowym wyścig o przyjaciół (istnieje bowiem możliwość pokazywania przyjaciół innym) sprawia, że kolekcjonuje się ich jak gadżety, a w serwisach aukcyjnych pojawiają się oferty sprzedaży przyjaznych wpisów czy bycie lojalnym przyjacielem na Naszej klasie.

224 Katarzyna Rychlicka-Maraszek Literatura Beck, U. (2004) Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności, Warszawa. Biernacka, M. (2009) Człowiek korporacji. Od normatywizmu do afirmacji własnego Ja Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar. Jałowiecki, B., Szczepański, M. (2006) Miasto i przestrzeń w perspektywie socjologicznej, Warszawa. Castells, M. (2007) Społeczeństwo sieci, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Doktorowicz, K. (1997) Społeczeństwo informacyjne podziały i nierówności, [w:] L. Zacher (red.) Rewolucja informacyjna i społeczeństwo. Niektóre trendy, zjawiska i kontrowersje, Warszawa. Fernback, J., Thompson, B., Computer-Mediated Communication and American Collectivity, WWW.well.com/user,hlr/texts/VCcivil Kusak, A., Jak budować lojalną społeczność internetową, http://webinside.pl/ artykul2.php?id=429 Liszka, S., Nasza-klasa: konformizm i banał, Gazeta.pl (28.01.2008). Maffesoli, M. (2008) Czas plemion. Schyłek indywidualizmu w społeczeństwach ponowoczesnych. Warszawa. Nowak, A., Krejtz, K. (2006). Internet z perspektywy nauk społecznych, [w:] D. Batorski, M. Marody (red.) Społeczna przestrzeń internetu. Warszawa: SWPS. Olcoń-Kubicka, M. (2009) Indywidualizacja a nowe formy wspólnotowości. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar. Preschoolers and their parents, 2006, http://www.kff.org/entmedia/ulpoad/ 7500.pdf Przecławska, A. (1999) Przestrzeń życia człowieka miedzy perspektywą mikro amarko[w:] A. Przecławska, W. Theiss (red.) Pedagogika społeczna. Pytania o XXI wiek, Warszawa. Rideout, E. Hamel, The Media Family: Electronic media In the lives of infants, toddlers. Simmel, G. (1975) Socjologia. Warszawa. Szacki, J. (2005) Indywidualizm i kolektywizm, [w:] Encyklopedia socjologii. Suplement. Warszawa. Szpunar, M. (2006) Społeczności wirtualne realne kontakty w wirtualnym świecie, [w:] L. Haber, M. Niezgoda (red.) Społeczeństwo informacyjne. Aspekty funkcjonalne i dysfunkcjonalne, Kraków: Wydawnictwo UJ. Szpunar, M. (2010) Prawdziwych przyjaciół poznaje się w Internecie. Serwisy społecznościowe i ich użytkownicy, [w:] D. Bis, A. Rynio (red.) Media w wychowaniu chrześcijańskim. Lublin.

Kształtowanie się nowych form wspólnotowości 225 Szpunar, M. (2008) Przestrzeń Internetu nowy wymiar przestrzeni społecznej, [w:] A. Siwik, L. Haber (red.) Od robotnika do internauty. W kierunku społeczeństwa informacyjnego, Kraków: AGH. Sztompka, P. (2002) Socjologia. Analiza społeczeństwa.kraków. Tadeusiewicz, T. (2002) Społeczność Internetu. Warszawa: AOW EXIT. van Dijk, J. (1998) The Reality of Virtual Communities. Trends in Communication, 1 (1).