2016 MINISTERSTWO ENERGII WARSZAWA PROGRAM dla sektora górnictwa węgla kamiennego w Polsce Program obejmuje lata 2016 2030 i prezentuje kierunki rozwoju sektora górnictwa węgla kamiennego w Polsce wraz z celami i działaniami niezbędnymi dla ich osiągnięcia.
Spis treści Wprowadzenie... 5 1. Analiza i diagnoza stanu polskiego górnictwa węgla kamiennego... 7 1.1. Diagnoza uwarunkowań zewnętrznych i wewnętrznych rynków węglowych... 7 1.1.1. Znaczenie węgla na świecie i w Europie w latach 2007 2015... 7 1.1.2. Sytuacja cenowa na światowych i europejskich rynkach węgla w latach 2007 2015... 10 1.1.3. Znaczenie węgla w kraju w zapewnieniu bezpieczeństwa energetycznego... 13 1.1.4. Sytuacja podażowo popytowa na krajowym rynku węgla... 22 1.1.5. Sytuacja cenowa na krajowym rynku węgla... 28 1.1.6. Wyniki wdrożenia Programu działalności górnictwa węgla kamiennego w Polsce w latach 2007 2015... 33 1.2. Struktura organizacyjno własnościowa sektora górnictwa węgla kamiennego w Polsce... 48 1.3. Diagnoza sytuacji społeczno gospodarczej w Polsce w odniesieniu do sektora górnictwa węgla kamiennego... 49 1.4. Wielkość zasobów węgla kamiennego w Polsce i ich wystarczalność... 54 1.5. Wyniki przeprowadzonego audytu głównych spółek węglowych... 59 2. Prognozy zapotrzebowania na węgiel kamienny... 62 2.1. Prognozy światowe... 62
Wprowadzenie Sektor górnictwa węgla kamiennego w Polsce jest od dłuższego czasu w najdotkliwszym od lat 90-tych kryzysie, który od wielu miesięcy się pogłębia. Spółki węglowe od wielu miesięcy stoją na skraju upadłości, z uwagi na ograniczoną płynność finansową i ujemne wyniki ekonomiczne. Od 2013 r. spółki węglowe funkcjonują w bardzo niekorzystnych warunkach rynkowych charakteryzujących się bardzo niskimi cenami węgla na rynkach europejskich rzędu 55 USD/t. W ostatnich miesiącach ceny te przekraczały kolejne minima, spadając nawet poniżej 45 USD/t. Obecnie ceny węgla energetycznego na europejskim rynku spot kształtują się na poziomach ok. 55 USD/t, przy czym poziom ten jest podyktowany głównie wzrostami cen ropy, aniżeli relacjami podażowo-popytowymi. Sytuacja cenowa na rynkach węglowych jest skutkiem wielomiesięcznej nadpodaży węgla. Równolegle z trendami cenowymi węgla kamiennego obserwowano spadki cen wszystkich paliw kopalnych, głownie ropy naftowej, ale też co za tym idzie gazu ziemnego. Równocześnie z drugiej strony, na krajowym rynku energetycznym obserwuje się nieznaczny wzrost zużycia energii elektrycznej, które w 2015r. było o 1,7% wyższe niż w roku poprzednim i wyniosło 161 438 GWh (dane operacyjne PSE Operator). W tym czasie, systemowi wytwórcy energii elektrycznej wyprodukowali 161 772 GWh (o 3,3% więcej niż w 2014 r.). Saldo wymiany zagranicznej wyniosło -334 GWh. Spadek produkcji energii elektrycznej w Polsce w 2015 r. spowodowany był przede wszystkim niemal 2-procentowym spadkiem produkcji energii elektrycznej z węgla kamiennego oraz 1,2-procentowym spadkiem produkcji energii z węgla brunatnego. Wzrosła natomiast o niemal 40% ilość energii elektrycznej z elektrowni wiatrowych, a także o 28% z elektrowni gazowych. Należy jednak pamiętać, że poziom produkcji energii z węgla kamiennego w roku ubiegłym i obecnym był najniższy od 2007 r. (spadek odpowiednio o 13,8% w 2014 r. i o 12% 2015 r.) Sytuacja na rynkach paliw kopalnych oraz na krajowym rynku energetycznym wskazuje, że polscy producenci węgla kamiennego mają obecnie do czynienia ze zmianami strukturalnymi na rynkach głównych, a nie z typowym przypadkiem dekoniunktury rynkowej, po której naturalnym zjawiskiem jest nadejście ożywienia oraz wzrost zapotrzebowania i w konsekwencji cen węgla. Przemawia za tym między innymi niewielki wpływ spadku cen węgla kamiennego na wielkość produkcji energii elektrycznej z węgla kamiennego. Sytuacja rynkowa na świecie wskazuje również, że aktualnie polskie górnictwo węgla kamiennego funkcjonuje, i w najbliższych latach będzie funkcjonować dalej, w warunkach nadpodaży węgla kamiennego oraz niskich cen węgla, co stanowić będzie ważny element kosztowej konkurencyjności. Rozdział: Wprowadzenie Wersja v. 1 z 12.07.2016 r. 5
1. Analiza i diagnoza stanu polskiego górnictwa węgla kamiennego 1.1. Diagnoza uwarunkowań zewnętrznych i wewnętrznych rynków węglowych 1.1.1. Znaczenie węgla na świecie i w Europie w latach 2007 2015 W okresie ostatniej dekady węgiel pozostawał bardzo istotnym źródłem energii pierwotnej na świecie, zajmując drugie po ropie naftowej miejsce. Jednak na przestrzeni ostatnich lat obserwuje się spadek udziału węgla w globalnym zużyciu energii pierwotnej i w 2015 r. udział ten spadł do 29,2 %, tj. do najniższego poziomu od 2005 r. Węgiel jest wciąż dominującym paliwem w regionie Azja Pacyficzna i w 2015 r. odpowiadał za 51% zużycia energii pierwotnej. Z kolei w Europie i Euroazji żaden z nośników nie uzyskał 33% w całkowitym miksie energetycznym. Rys. 1.1.1a. Zużycie energii pierwotnej w 2015 r. wg nośników [ mln toe ] Świat Europa Węgiel stanowi jeden z najważniejszych surowców naturalnych na świecie i odgrywa istotną rolę stanowiąc tanie źródło energii. W okresie ostatnich lat obserwowany był stały wzrost wydobycia, dopiero pogłębiające się z roku na rok globalne załamanie cen tak węgla energetycznego, jak i koksowego, wskutek jego nadpodaży w obrocie światowym, zmusiło producentów do ograniczenia poziomu wydobycia w 2015 r. Produkcja węgla na świecie w 2015 r. uległa obniżeniu i wyniosła 7 mld ton, z czego 6,1 mld ton stanowił węgiel energetyczny (kamienny i brunatny), a 900 mln ton węgiel koksowy. Spowolnienie gospodarki Chin, będących największym konsumentem węgla na świecie, jak również polityka dekarbonizacji od Unii Europejskiej poprzez USA do Chin, doprowadziły, po pięciu latach stabilnego wzrostu, do obniżenia w 2015 r. globalnego poziomu zużycia węgla. Mimo tego spadku w 2015 r., konsumpcja w ujęciu globalnym w 2015 r. była o 10,5% wyższa niż w 2007 r. Negatywnym zjawiskiem w okresie ostatnich 5 lat była nadwyżka produkcji węgla nad światową konsumpcją. Wskazuje to na fakt, że spadek ceny węgla producenci próbowali redukować obniżaniem kosztu produkcji poprzez zwiększenie wolumenu produkcji. W latach 2011 2014 światowa nadwyżka produkcji rocznej wahała się w zakresie do 2% (2014 r.) do 3% (2012 r.) światowej konsumpcji węgla. W 2015 r., po raz pierwszy od 2011 r., światowa produkcja węgla była niższa (o 0,3%) od jego konsumpcji. Rozdział: Analiza i diagnoza stanu polskiego górnictwa węgla kamiennego Wersja v. 1 z 12.07.2016 r. 7
Rys. 1.1.1b. Produkcja i konsumpcja węgla ogółem na świecie w latach 2007 2015 [ mln toe 1 ] 4200 4000 3800 3600 3400 3200 3000 2800 nadwyżka produkcji nad konsumpcją węgla kamiennego i brunatnego produkcja konsumpcja 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Względne zrównoważenie w 2015 r. światowej produkcji i konsumpcji węgla nie musi oznaczać automatycznej poprawy sytuacji cenowej, gdyż znaczne ilości węgla nadal zalegają na składowiskach producentów, odbiorców oraz pośredników w obrocie węglem. Wśród głównych producentów węgla kamiennego swą czołową pozycję utrzymały Chiny, które w 2015 r. wydobyły 3,68 mld ton, tj. o 3,5% mniej węgla niż rok wcześniej. Do przyczyn tego spadku należy zaliczyć m.in. obserwowane schłodzenie gospodarki chińskiej oraz politykę rządu chińskiego, który za jeden ze strategicznych celów przyjął walkę z zanieczyszczeniem powietrza w metropoliach. Indie, które pozostawały trzecim producentem węgla na świecie, zwiększyły w 2015 r. wydobycie o 6,9 %, tj. do ok. 494 mln ton, by sprostać rosnącemu zapotrzebowaniu swojej gospodarki i zmniejszyć równocześnie swą zależność od importu węgla. W konsekwencji zmian na powyższych dwóch głównych rynkach azjatyckich, Australia zmuszona została do zmniejszenia o 4,5% (do 421 mln ton) produkcji węgla, a Indonezja aż o 14 % (do 392 mln ton). Spadek produkcji zanotowały również Republika Południowej Afryki i Kolumbia. Tylko Rosja zwiększyła poziom produkcji węgla (do 373 mln ton). Rozdział: Znaczenie węgla na świecie i w Europie w latach 2007 2015 8 Obroty na światowym rynku węgla kamiennego transportowanego drogą morską w 2015 r. szacowano na ok. 1,1 mld ton, z czego 82% stanowił węgiel energetyczny. Czołowymi eksporterami węgla na świecie w 2015 r. byli: Australia Indonezja Rosja Kolumbia USA 387 mln ton, 301 mln ton, 150 mln ton, 83 mln ton, 62 mln ton. Europejski rynek węgla poddany był trendom spadkowym od 2012 r. Niskie hurtowe ceny energii elektrycznej, utrata udziału w rynku na rzecz subsydiowanej energii odnawialnej oraz presja ze strony regulacji środowiskowych, jak też ograniczona dostępność środków pochodzących ze źródeł państwowych to główne przyczyny pogarszającej się sytuacji na tym rynku. W 2015 r. produkcja węgla kamiennego w krajach Unii Europejskiej wyniosła 100,3 mln ton i była o 5,4 mln ton niższa niż w 2014 r. Wśród krajów UE będących producentami węgla kamiennego czołową pozycję zajmuje Polska, która w 2015 r. wydobyła 72,2 mln ton, a następnie Wielka Brytania (8,7 mln ton), Czechy (8,2 mln ton), Niemcy (6,7 mln ton) oraz Hiszpania (3,0 mln 1 Toe jednostka paliwa umownego, wykorzystywana do porównywania różnych paliw kopalnych, które oznacza się w różnych jednostkach, często nieporównywalnych ze sobą. Wersja v.1 z 12.07.2016 r.
ton). Należy zauważyć jednak, że w 2015 r. wydobycie węgla na swoim terytorium zakończyła Wielka Brytania, a w 2016 r. Czechach ogłoszono upadłość największego tamtejszego producenta OKD. W 2015 r. obniżyła się również produkcja węgla brunatnego z 400,7 mln ton do 398,1 mln ton. Rys. 1.1.1c. Produkcja węgla kamiennego w UE i jej struktura wg krajów w latach 2007 2015 [ mln ton ] struktura produkcji w 2015 r. [ % ] 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Polska 87 83 78 77 76 79 76 73 72 Wielka Brytania 17 18 18 18 18 17 13 12 9 Niemcy 22 19 15 14 13 11 8 8 7 Czechy 13 13 11 12 11 11 9 9 8 Hiszpania 11 10 9 9 7 6 4 4 3 Rumunia 3 3 4 4 4 4 4 0 1 UE 153 146 135 134 129 128 114 106 100 Unia Europejska przez wiele lat pozostawała największym importerem węgla energetycznego na świecie i dopiero w 2012 r. wyprzedziły ją Chiny. W 2015 r. import węgla kamiennego do Unii Europejskiej obniżył się do 191,6 mln ton z 204,9 mln ton w roku 2014. Wśród głównych importerów węgla kamiennego w Unii Europejskiej pozostawały Niemcy, które w 2015 r. zaimportowały 55,5 mln ton, Wielka Brytania z wolumenem (27,1 mln ton) oraz Włochy i Hiszpania (po ok. 19 mln ton każde). Francja i Holandia utrzymały ubiegłoroczny poziom importu odpowiednio: 14,3 mln ton i 12,4 mln ton. Największy, blisko 30-procentowy spadek importu zanotowała Wielka Brytania, w dużej mierze wskutek podniesienia podatku emisyjnego. Głównym dostawcą węgla na rynek Unii Europejskiej była Rosja. Import z USA, tradycyjnie znaczącego dostawcy węgla na rynek UE zmniejszył się o blisko 30% w ciągu ostatniego roku. Znaczne ilości węgla zaimportowano również z Kolumbii i RPA. W krajach UE węgiel zajmował 3 pozycję z 16% udziałem w miksie energetycznym, po ropie naftowej i gazie ziemnym. Należy podkreślić, że struktura nośników energetycznych w poszczególnych państwach UE została ukształtowana historycznie w oparciu o dostępne zasoby naturalne. We Francji dominuje energia nuklearna, w Danii wiatrowa, w Skandynawii i Austrii hydroenergia, a Polska, Czechy, Niemcy czy Bułgaria opierają się na węglu. W październiku 2014 r. liderzy Unii Europejskiej uzgodnili Ramy unijnej polityki klimatycznej do roku 2030. Zawarty kompromis obejmuje trzy zasadnicze cele klimatyczne. 40 procentowy cel redukcji emisji CO 2 do 2030 r. w stosunku do poziomu roku 1990 to główny element porozumienia. Ponadto uzgodniono, że udział energii ze źródeł odnawialnych w całkowitym zużyciu energii elektrycznej w UE wyniesie co najmniej 27% w 2030 r. Cel ten jest wiążący na poziomie całej Unii, ale nie dla poszczególnych państw członkowskich. Ma to umożliwić im elastyczność w zakresie przekształcania ich systemu energetycznego w sposób dostosowany do ich krajowych preferencji i sytuacji. Unia ustaliła też, że zwiększy efektywność energetyczną o co najmniej 27%. Cel ten będzie niewiążący, a jedynie pożądany. Wprowadzenie nowego systemu zarządzania, mającego zapewnić konkurencyjną i bezpieczną energię to filary nowej polityki energetycznej. Kompromis przewiduje też, że mniej zamożne kraje UE, z PKB poniżej 60%. średniej unijnej, wśród nich Polska będą mogły przekazywać darmowe pozwolenia na emisję CO 2 elektrowniom do 2030 r. Rozdział: Znaczenie węgla na świecie i w Europie w latach 2007 2015 Wersja v. 1 z 12.07.2016 r. 9
Z kolei państwa z PKB poniżej 90% średniej unijnej są uprawnione do otrzymania dodatkowych pozwoleń na emisję CO 2. Dla nich przeznaczono 10%. całkowitej sumy wszystkich uprawnień. We wrześniu 2015 r. ministrowie ds. środowiska państw unijnych uzgodnili przepisy, które przewidują utworzenie w roku 2018 tzw. rezerwy stabilizacyjnej pozwoleń do emisji CO 2 i uruchomienie jej od 1 stycznia 2019 r., a także przeniesienie do rezerwy 900 mln uprawnień zdejmowanych z rynku w tzw. procesie backloadingu. Do końca 2025 r. z rezerwy ma zostać wyłączonych 10% uprawnień, które ma być przeznaczone do podziału pomiędzy najbiedniejsze kraje unijne (z PKB niższym niż 90% średniej unijnej). Rezerwa stabilizacyjna ma poprzez podniesienie cen pozwoleń na emisję CO 2 zmobilizować przemysł do realizacji założeń unijnej polityki klimatyczno-energetycznej oraz inwestycji w zielone technologie. Każdego roku Unia ustala limit pozwoleń na emisję dla elektrowni, energochłonnego przemysłu i linii lotniczych. Obecnie do 2020 z rynku zdejmowanych jest rocznie 1,74% z tego limitu. Zgodnie z kompromisem zawartym w 2014 r. na unijnym szczycie klimatycznym, po 2021 r. zdejmowanych będzie 2,2% pozwoleń. Zatem przyjęte przez Unię cele klimatyczne mają i będą miały istotny wpływ na poziom zużycia węgla w Unii Europejskiej w kolejnych latach. 1.1.2. Sytuacja cenowa na światowych i europejskich rynkach węgla w latach 2007 2015 Rynek węgla energetycznego Lata 2007 2015 na światowych rynkach węglowych charakteryzowały się bardzo dynamicznymi wzrostami i obniżkami cen, które wynikały z różnych uwarunkowań głównie o charakterze podażowo-popytowym. Rys. 1.1.2a Dynamika indeksów węglowych w latach 2007-2015 (CIF ARA, NEWC, RB) [ USD/t ] 250 200 NEWC DES ARA RB1 150 100 Rozdział: Sytuacja cenowa na światowych i europejskich rynkach węgla w latach 2007 2015 10 50 0 01 sty 2007 01 maj 2007 01 wrz 2007 01 sty 2008 01 maj 2008 01 wrz 2008 01 sty 2009 01 maj 2009 01 wrz 2009 01 sty 2010 01 maj 2010 01 wrz 2010 01 sty 2011 01 maj 2011 Czynnikiem decydującym o cenie węgla jest lokalizacja geograficzna, w której węgiel jest sprzedawany. Tak wiec ceny węgla związane są z sytuacją w portach największych eksporterów węgla, tj. Australii (Newcastle NEWC), RPA (Richards Bay) oraz dla węgla importowanego do Europy ( CIF ARA Amsterdam Rotterdam Antwerpia). Te trzy benchmarki cenowe w analizowanym okresie charakteryzował wysoki stopień wzajemnej korelacji. Mimo zapoczątkowanego w 2007 r. procesu dekarbonizacji, mającego na celu znaczne ograniczenie zużycia węgla w gospodarce, ceny surowca podlegały systematycznemu wzrostowi, osiągając w lipcu 2008 r. wartość 211,57 USD/t CIF ARA. Była to jednocześnie najwyższa wartość indeksu cenowego CIF ARA jaką odnotowano w latach 2007 2015. Podobną tendencje 01 wrz 2011 01 sty 2012 01 maj 2012 01 wrz 2012 01 sty 2013 01 maj 2013 01 wrz 2013 01 sty 2014 01 maj 2014 01 wrz 2014 01 sty 2015 01 maj 2015 01 wrz 2015 Wersja v.1 z 12.07.2016 r.
odnotowały pozostałe dwa indeksy cenowe RB, oraz NEWC, które w połowie 2008 r. wyniosły odpowiednio: 167,25 USD/t i 185,51 USD/t. Utrzymywaniu się wzrostowej tendencji cen węgla w latach 2007 2008 sprzyjały następujące czynniki: - wysokie i rosnące ceny ropy i gazu, - słaba pozycja dolara amerykańskiego w stosunku do większości walut, - wzmożone zapotrzebowanie na surowce w Chinach przed letnim szczytem zużycia energii oraz olimpiada, co zredukowało eksport chiński i zintensyfikowały import. Od końca 2008 r. nastąpił bardzo znaczący spadek wszystkich indeksów cenowych, do którego w głównej mierze przyczyniło się załamanie światowej gospodarki. Załamanie to przełożyło się na spadki cen wszystkich surowców energetycznych, w tym ropy i gazu. Dodatkowym czynnikiem było wyraźnie schodzenie chińskiej gospodarki po zakończonych igrzyskach olimpijskich. Reperkusje kryzysu gospodarczego odczuwalne były przez kolejne miesiące roku 2009 oraz 2010. Mniejsze zapotrzebowanie na energię obniżyło zapotrzebowanie na węgiel, co przełożyło się na systematyczny spadek cen, które zbliżyły się do poziomu kosztów eksporterów. Kolejnym przełomowym okresem, w którym nastąpiło odbicie cen to pierwsze dziewięć miesięcy 2011 r. Impulsem tych wzrostów były silne powodzie, które nawiedziły australijski Stan Queensland i znacząco obniżyły podaż węgla na rynku Pacyfiku. W marcu 2011 r. miała miejsce katastrofa w japońskiej elektrowni jądrowej w Fukushimie. Wyłączenie reaktorów w japońskich elektrowniach spowodowało znaczący wzrost zapotrzebowania na węgiel. Wiele państw dokonało rewizji swoich projektów w zakresie energetyki nuklearnej, a Niemcy ogłosiły plany całkowitej rezygnacji z tego źródła energii. W efekcie tych wydarzeń, zwiększyło się zapotrzebowanie na węgiel przy jednoczesnym ograniczeniu jego podaży, przez co ceny węgla energetycznego w europejskich portach ARA w omawianym okresie osiągały wartości rzędu 120 USD/t. W tym okresie również pozostałe benchmarki cenowe tj. NEWC oraz RB osiągały podobne wartości średnio 120,7 USD/t w przypadku NEWC oraz 118,2 USD/t w przypadku RPA. Od 2012 r. obserwowany jest systematyczny spadek cen węgla na światowym rynku. W 2015 r najważniejsze indeksy cenowe tj. CIF ARA, NEWC oraz RB spadły poniżej 50 USD/t poziomu nienotowanego od 12 lat. Do przyczyn takiej sytuacji zaliczyć należy: - malejące zapotrzebowanie na węgiel przy ogólnej nadpodaży na rynkach, zapasach w terminalach portowych jak i elektrowniach, - niskie ceny gazu oraz ropy naftowej, - zmniejszenie popytu w Chinach wskutek wzrostu produkcji hydroenergii, - zwiększenie produkcji ze źródeł odnawialnych, - polityka dekarbonizacji realizowana w USA, UE oraz Chinach, - spadek kursu euro do dolara, - spadek stawek frachtowych w przewozach towarów masowych. Rynek węgla koksowego Dynamika zmian zachodzących na rynku węgla koksowego w omawianym okresie była podobna jak w przypadku węgla energetycznego. W latach 2007 2010 bardzo istotny wpływ na światowy rynek węgla miała sytuacja w Chinach. Rosnąca produkcja chińskiej stali i zwiększone zapotrzebowanie na surowce hutnicze na rynku wewnętrznym wpłynęły na wzrost cen koksu i ograniczenie jego eksportu. Rosnący popyt na węgiel na rynku pozwolił na wynegocjowanie w roku 2008 benchmarku w wysokości 305 USD/tonę, co stanowiło wzrost o ponad 200% w porównaniu z 2007 r. Rozdział: Sytuacja cenowa na światowych i europejskich rynkach węgla w latach 2007 2015 Wersja v. 1 z 12.07.2016 r. 11
Rys.1.1.2b. Kwartalne notowania cen węgla koksowego w latach 2010 2015 [ USD/t ] 350 300 HARD ULV PCI SEMI-SOFT 250 200 150 100 50 0 I kwartał 2010 II kwartał 2010 III kwartał 2010 IV kwartał 2010 I kwartał 2011 II kwartał 2011 III kwartał 2011 IV kwartał 2011 I kwartał 2012 II kwartał 2012 III kwartał 2012 IV kwartał 2012 I kwartał 2013 II kwartał 2013 III kwartał 2013 IV kwartał 2013 I kwartał 2014 II kwartał 2014 III kwartał 2014 IV kwartał 2014 I kwartał 2015 II kwartał 2015 III kwartał 2015 IV kwartał 2015 Rozdział: Sytuacja cenowa na światowych i europejskich rynkach węgla w latach 2007 2015 12 Symptomy kryzysu gospodarczego, które pojawiły się w drugiej połowie 2008 r., spowodowały znaczący spadek zapotrzebowania na wyroby stalowe i tym samym ograniczyły zapotrzebowanie na węgiel koksowy. W efekcie kryzysu na rynkach stali i koksu, ceny węgli koksowych typu hard w kontraktach na rok finansowy 2009/2010 spadły o 57%, tj. do 115 129 USD/t (w zależności od jakości). Kolejnym przełomowym okresem dla rynku węgla koksowego był II i III kwartał roku 2011 r., kiedy na skutek znacznego ograniczania podaży wskutek powodzi w Australii ceny wzrosły do 380 USD/t. Od tego czasu występuje niekorzystna koniunktura na światowym rynku stali, czemu towarzyszy mniejsze zapotrzebowanie na węgiel koksowy oraz spadkowa tendencja cen surowca. Rok 2015 stanowił kontynuację tego trendu. Decydujący wpływ na sytuację na światowym rynku węgla koksowego miała gospodarka chińska. Obserwowane od miesięcy spowolnienie wzrostu gospodarki tego kraju przełożyło się na mniejsze zapotrzebowanie przemysłu chińskiego na stal, spadek jej produkcji, a także na ograniczone zapotrzebowanie na węgiel koksowy. Doprowadziło to do spadku cen surowca zarówno w transakcjach terminowych, jak i na rynku dostaw spot. Uzgodniona pomiędzy dostawcami australijskimi a stalowniami japońskimi cena referencyjna węgla najwyższej jakości na I kwartał 2015 r, wyniosła 117 USD/t FOB porty Australii. Była ona o 2 USD/t niższa niż w poprzednim kwartale. W kolejnych miesiącach 2015 r. sytuacja na rynku stali i węgla koksowego nie uległa poprawie, a ceny nadal spadały. Cena referencyjna węgla australijskiego typu hard ustalona na IV kwartał 2015 r. w stosunku do I kwartału poprzedniego roku obniżyła się aż o 28 USD/t i wyniosła 89 USD/t FOB porty Australii. Wersja v.1 z 12.07.2016 r.
1.1.3. Znaczenie węgla w kraju w zapewnieniu bezpieczeństwa energetycznego Węgiel kamienny jest podstawowym nośnikiem energii, zapewniającym Polsce, wraz z węglem brunatnym, bardzo wysoki stopień (rzędu 70 80%) niezależności energetycznej, rozumianej jako niezależność od importu paliw. W 2015 r. zużycie energii pierwotnej w Polsce wyniosło 4 322,9 PJ (petadżuli) i było o 1,7% wyższe niż w 2014 r. oraz o 5,0% wyższe niż w 2007 r. W tym samym czasie jej pozyskanie (ilość nośników energii pierwotnej pochodzącej z zasobów krajowych) uległo obniżeniu z 3 040,2 PJ w 2007 r. do ok. 2 850 PJ w latach 2014 2015. Rys. 1.1.3a. Zużycie i pozyskanie energii pierwotnej w latach 2007 2015 [ PJ ] 5000 4500 4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 2007r. 2008r. 2009r. 2010r. 2011r. 2012r. 2013r. 2014r. 2015r. [ PJ ] Zużycie energii pierwotnej Pozyskanie energii pierwotnej Tab. 1.1.3a. Zużycie i pozyskanie energii pierwotnej w latach 2007 2015 [ PJ ] Wyszczególnienie 2007r. 2008r. 2009r. 2010r. 2011r. 2012r. 2013r. 2014r. 2015r. Zużycie energii pierwotnej 4 117,9 4 168,1 3 941,2 4 338,3 4 427,9 4 387,2 4 429,4 4 249,6 4 322,9 Pozyskanie energii pierwotnej 3 040,2 2 985,2 2 817,0 2 824,0 2 882,4 3 038,9 3 006,5 2 853,8 2 851,3 Różnica pomiędzy zużyciem a pozyskaniem energii pierwotnej pokryta została energią pierwotną z importu, jak też, w niewielkim stopniu, zmianą stanu zapasów. Eksport energii pierwotnej z Polski w 2015 r. to 30% pozyskania energii pierwotnej, przy czym eksportowana była głównie energia pierwotna z paliw stałych, stanowiąca 52% (2015 r.) 95,8% (2007 r.) eksportu energii pierwotnej. Największa ilość zużywanej energii pierwotnej w Polsce pochodzi z węgla kamiennego. W strukturze bilansu zużycia energii pierwotnej wysoki udział (27,5%) ma również ropa naftowa, jednak jej wykorzystanie w kraju nie ma charakteru konkurencyjnego wobec węgla kamiennego. Udział w bilansie zużycia energii pierwotnej takich nośników jak paliwa gazowe to rząd około 14% zużycia energii pierwotnej ogółem. Rozdział: Znaczenie węgla w kraju w zapewnieniu bezpieczeństwa energetycznego Wersja v. 1 z 12.07.2016 r. 13
Rys. 1.1.3b. Bilans i struktura zużycia energii pierwotnej w latach 2007 2015 wg nośników Tab. 1.1.3b. Bilans zużycia energii pierwotnej w latach 2007-2015 wg nośników [ PJ ] Wyszczególnienie 2007r. 2008r. 2009r. 2010r. 2011r. 2012r. 2013r. 2014r. 2015r. Energia pierwotna 4117,9 4168,1 3941,2 4338,3 4427,9 4 387,1 4 429,4 4 249,7 4 322,9 węgiel kamienny 2015,6 1961,0 1783,0 2007,9 1955,6 1 788,0 1 861,8 1 725,7 1 697,8 węgiel brunatny 499,6 532,7 509,8 484,7 524,4 532,1 549,9 520,3 514,1 ropa naftowa 851,0 894,2 861,8 970,6 1027,2 1 068,9 1 028,8 1 025,6 1 109,6 w tym gaz ziemny wysokometanowy 429,2 440,5 418,5 448,0 444,5 475,4 479,0 466,6 482,4 gaz ziemny zaazotowany 89,0 84,8 86,5 88,1 93,0 97,3 96,1 94,7 92,2 energia wody, wiatru, geotermalna i słoneczna 10,8 11,3 13,3 17,4 20,9 25,6 31,8 37,1 47,3 drewno 135,7 152,6 167,2 180,3 193,1 201,5 211,5 201,4 201,4 paliwa odpadowe i inne surowce 87,0 91,0 101,1 141,3 169,2 198,3 170,5 178,3 178,1 W okresie ostatnich 9 lat nie nastąpiła znacząca zmiana struktury pozyskania energii pierwotnej. Niemniej jednak następują sukcesywne zmiany ilościowe - udział węgla kamiennego stopniowo się obniżał, przy czym wzrost udziału energii pierwotnej z węgla brunatnego (z 16,4% w 2007 r. do 18,1% w 2015 r) obniżył dynamikę spadku udziału energii z węgla. Rozdział: Znaczenie węgla w kraju w zapewnieniu bezpieczeństwa energetycznego 14 Rys. 1.1.3c. Struktura pozyskanie energii pierwotnej w 2007 r. oraz w 2015 r. wg nośników Wersja v.1 z 12.07.2016 r.
Zużycie węgla kamiennego w Polsce w latach 2007 2014 Zużycie węgla kamiennego ogółem w Polsce w 2014 r. wyniosło 72,8 mln ton i było o 13,6% (o 11,5 mln ton) niższe niż w 2007r. Zużycie tego nośnika energii w latach 2007 2014 nie miało stałej tendencji malejącej. Wielkość zużycia zmniejszała się wprawdzie systematycznie do 2009 r., lecz w 2010 r. wystąpił znaczący wzrost do poziomu 82 mln ton. W następnym roku spadek zużycia wyniósł 2,8 mln ton, jednak już w 2012 r. już ok. 4 mln ton. Po niewielkim wzroście zużycia węgla w 2013 r., kolejny rok ponownie zaznaczył się znaczącym spadkiem (o 4,6 mln ton). Analiza struktury geograficznej zużycia węgla w poszczególnych latach wykazuje niewielkie jedynie zmiany. Województwa o tradycyjnie wysokim zużyciu węgla kamiennego utrzymały poziom tego zużycia. Największy spadek wystąpił w województwie śląskim (z 25,5 mln w 2007 r. do 20,4 mln ton w 2014 r.). Mimo to, jest ono nadal najwyższe w Polsce. Znaczny spadek zużycia wystąpił również w województwie małopolskim (o 2,9 mln ton). Wzrost zużycia węgla odnotowano w województwie mazowieckim. W większości pozostałych województw w 2014 r. zużycie węgla kamiennego pozostało jednak na poziomie podobnym do roku 2007. Tab. 1.1.3c. Zużycie węgla kamiennego ogółem w Polsce w latach 2007 2014 [ tys. ton ] * Wyszczególnienie Lata 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Zużycie węgla kamienngo ogółem 84 230 80 323 73 842 81 979 79 108 75 165 77 300 72 768 * nie obejmuje zużycia bezpośredniego na ogrzewanie w podmiotach zaliczanych w latach 2007-2008 do sekcji E (PKD 2004) wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, wodę, a w latach 2009 2014 do sekcji D (PKD 2007) wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do układów klimatyzacyjnych Rys. 1.1.3d. Zużycie węgla kamiennego w Polsce w 2007 r. i w 2014 r. wg województw 2007 r. 84 230 tys. ton * 2014 r. 72 768 tys. ton ** Szczecin Swinoujscie (4,3) (0,4) Mieroszow IMPORT MORSKI (3,1) (2,4) (2,0) (10,6) (3,0) Miedzylesie Zebrzydowice kopalnie slaskie (25,5) 3 mln ton 1 mln ton Cieszyn 2-3 mln ton 1-2 mln ton Gdansk Gdynia (2,4) (0,4) (1,0) (8,1) (11,8) (4,2) IMPORT LADOWY Kuznica (0,4) (1,1) LW Bogdanka (2,1) Terespol (0,6) (1,6) Medyka Dorohusk Hrubieszow Szczecin Swinoujscie Mieroszow IMPORT MORSKI Miedzylesie Zebrzydowice Gdansk Gdynia Kuznica (0,7) Terespol (1,2) Medyka Dorohusk Hrubieszow * nie obejmuje zużycia bezpośredniego na ogrzewanie w podmiotach zaliczanych do sekcji E (PKD 2004) - wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, wodę ** nie obejmuje zużycia bezpośredniego na ogrzewanie w podmiotach zaliczanych do sekcji D (PKD 2007 - wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do układów klimatyzacyjnych (3,6) (0,4) (2,8) (2,2) (2,1) (10,0) (2,7) kopalnie slaskie (20,4) 3 mln ton 1 mln ton (2,4) Cieszyn 2-3 mln ton 1-2 mln ton (5,2) (0,9) (4,1) (12,4) IMPORT LADOWY LW Bogdanka (2,2) Rozdział: Znaczenie węgla w kraju w zapewnieniu bezpieczeństwa energetycznego Wersja v. 1 z 12.07.2016 r. 15
Węgiel kamienny na krajowym rynku energii elektrycznej W 2015 r. krajowe zużycie energii elektrycznej brutto wyniosło 161 438 GWh i było wyższe o 1,7% niż w 2014 r. W latach 2007 2015 krajowe zużycie energii elektrycznej miało tendencję rosnącą i w 2015 r. było ono o 4,8% (o 7 347 GWh) wyższe niż w 2007 r. Przyrost krajowego zużycia energii elektrycznej pokryty został przede wszystkim przez wzrost produkcji energii elektrycznej ze źródeł wiatrowych i odnawialnych, w których produkcja w 2007 r. wynosiła 447 GWh, a w 2015 r. już 10 041 GWh. Główny wzrost wynikał z rozwoju źródeł wiatrowych. Wolumen krajowej produkcji energii elektrycznej brutto ukształtował się na poziomie 161 772 GWh i był o ok. 3,3% wyższy niż w 2014 r. Wyższa produkcja energii elektrycznej nad jej krajowym zużyciem ulokowana została na rynkach zagranicznych. Według Urzędu Regulacji Energetyki, w 2015 r. wystąpiła nadwyżka eksportu nad importem energii elektrycznej, wynosząca 334 GWh. Zużycie energii elektrycznej związane jest z dynamiką produktu krajowego brutto PKB, jednak po okresie stosunkowo niskiego produktu krajowego brutto w kryzysowych latach 2012 2013, w których dynamika utrzymywała się na poziomie 1,7 1,8%, w kolejnym okresie (2014 2015) wzrosła ona odpowiednio: do 3,3% i do 3,6%, co jednak nie przełożyło się na proporcjonalny wzrost zużycia energii elektrycznej. Dynamika produkcji energii elektrycznej, po spadku w 2014 r. (do poziomu -3,7%), w kolejnym wyraźnie wzrosła (do 3,3%). Mimo to wolumen krajowej produkcji energii elektrycznej nie osiągnął poziomu 2013 r. Rys. 1.1.3e. Dynamika zmian PKB i zużycia energii elektrycznej w latach 2007 2015 Rozdział: Znaczenie węgla w kraju w zapewnieniu bezpieczeństwa energetycznego 16 10% 8% 6% 4% 2% 0% -2% -4% -6% -8% -10% 7,2% 2,9% 1,7% -0,8% -2,5% 3,9% 0,4% -7,1% 2,6% -2,6% -3,0% -4,0% 5,9% 3,7% 4,4% 4,8% 3,6% 1,8% 4,2% 1,8% 1,8% 1,7% 1,7% W 2015 r. krajowe elektrownie na węglu kamiennym wyprodukowały 81 883 GWh energii elektrycznej (o 2% więcej niż rok wcześniej). Stanowiło to 50,6% wyprodukowanej energii elektrycznej ogółem. Mimo przejściowego wzrostu r/r, produkcja energii elektrycznej z węgla kamiennego ma tendencję spadkową i w 2015 r. była o 12% niższa niż w 2007 r. Jej udział procentowy w strukturze produkcji elektrycznej ogółem uległ obniżeniu o 7,8 punktu procentowego. Tab. 1.1.3d. Udział produkcji energii elektrycznej z węgla kamiennego w produkcji energii elektrycznej ogółem w latach 2007-2015 -0,6% -2,0% -7,0% 0,6% 0,1% 3,3% 3,3% 3,6% 0,5% -3,7% -5,1% 2007r. 2008r. 2009r. 2010r. 2011r. 2012r. 2013r. 2014r. 2015r. Dynamika produkcji energii elektrycznej Dynamika PKB Wyszczególnienie [ % ] 1,7% 2,0% Dynamika produkcji elektrycznej z węgla kamiennego Dynamika zużycia energii elektrycznej 2007r. 2008r. 2009r. 2010r. 2011r. 2012r. 2013r. 2014r. 2015r. Produkcja energii elektrycznej ogółem [ GWh ] 159 528 155 575 150 913 156 342 163 153 159 853 162 501 156 567 161 772 Produkcja energii elektrycznej z węgla kamiennego [ GWh ] 93 133 86 550 84 274 89 212 90 811 84 492 84 566 80 284 81 883 Udział produkcji energii elektrycznej z węgla kamiennego w produkcji energii elektrycznej ogółem [ % ] 58,4 55,6 55,8 57,1 55,7 52,9 52,0 51,3 50,6 Wersja v.1 z 12.07.2016 r.
W odniesieniu do 2007 r. spadek produkcji energii elektrycznej dotyczył tylko systemowych elektrowni na węglu kamiennym (o 12,1%) oraz elektrowni wodnych (o 15,7%). W przypadku pozostałych nośników nastąpił wzrost produkcji, przy czym w przypadku źródeł odnawialnych ponad 22-krotnie. W strukturze produkcji energii elektrycznej w Polsce wg nośników pomiędzy 2007 i 2015 rokiem zaszły zmiany ilościowe, polegające m.in. na obniżeniu udziału węgla kamiennego w rynku energii elektrycznej i wzroście udziału źródeł wiatrowych i odnawialnych. Rys. 1.1.3f. Struktura produkcji energii elektrycznej w 2007 r. i w 2015 r. wg nośników Tab. 1.1.3e. Produkcja energii elektrycznej w latach 2007 2015 wg nośników [ GWh ] Wyszczególnienie Produkcja energii elektrycznej ogółem Elektrownie na węglu kamiennym Elektrownie na węglu brunatnym 2007r. 2008r. 2009r. 2010r. 2011r. 2012r. 2013r. 2014r. 2015r. Dynamika 2015/2007 159 528 155 575 150 913 156 342 163 153 159 853 162 501 156 567 161 772 101,4% 93 133 86 550 84 274 89 212 90 811 84 493 84 566 80 284 81 883 87,9% 51 142 53 798 50 796 49 459 53 623 55 593 56 959 54 212 53 564 104,7% Elektrownie gazowe Elektrownie przemysłowe Elektrownie zawodowe wodne Źródła wiatrowe i inne odnawialne Saldo wymiany zagranicznej Krajowe zużycie energii elektrycznej 3 908 3 988 4 051 4 166 4 355 4 485 3 149 3 274 4 193 107,3% 8 216 8 045 8 203 8 923 9 000 8 991 9 171 9 020 9 757 118,8% 2 682 2 516 2 751 3 268 2 529 2 265 2 762 2 520 2 261 84,3% 447 680 835 1 311 2 833 4 026 5 895 7 184 10 041 - -5 437-820 -2 195-1 354-5 243-2 840-4 521 2 167-334 6,1% 154 091 154 755 148 718 154 988 157 910 157 013 157 980 158 734 161 438 104,8% Zużycie węgla kamiennego w krajowych elektrowniach i elektrociepłowniach w 2014 r. wyniosło 37,6 mln ton i było o 17% (o 7,7 mln ton) niższe niż w 2007 r. Struktura geograficzna zużycia węgla kamiennego w elektrowniach i elektrociepłowniach zmieniła się w tym okresie jedynie nieznacznie. Województwa o największym zużyciu węgla kamiennego w 2014 r. takie, jak: śląskie, mazowieckie, opolskie, małopolskie, podobnie jak w 2007 r., zużywały najwięcej węgla do produkcji energii. Największy spadek zużycia węgla wystąpił w województwie śląskim (4,6 mln ton, tj. niemal 60% całego spadku krajowego zużycia). Zużycie w województwie małopolskim spadło w tym czasie o 2 mln ton. W województwie mazowieckim nastąpił nieznaczny wzrost zużycia węgla (o 0,3 mln ton). W większości pozostałych województw zużycie węgla pozostało na poziomie zbliżonym do 2007 r. Rozdział: Znaczenie węgla w kraju w zapewnieniu bezpieczeństwa energetycznego Wersja v. 1 z 12.07.2016 r. 17
Tab. 1.1.3f. Zużycie węgla kamiennego w elektrowniach i elektrociepłowniach w latach 2007 2014 [ tys. ton ] * Wyszczególnienie Zużycie węgla kamiennego w elektrowniach i elektrociepłowniach Lata 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 47 539 43 619 41 518 44 087 43 816 40 410 40 679 37 617 * nie obejmuje zużycia bezpośredniego na ogrzewanie w elektrowniach i elektrociepłowniach Rys. 1.1.3g. Zużycie węgla kamiennego w krajowych elektrowniach i elektrociepłowniach w 2007 r. i w 2014 r. wg województw * 2007 r. 45 348 tys. ton 2014 r. 37 617 tys. ton IMPORT MORSKI Gdansk Gdynia IMPORT LADOWY IMPORT MORSKI Gdansk Gdynia IMPORT LADOWY Szczecin Swinoujscie (3,1) (1,0) (1,6) (0,4) (0,2) Kuznica (0,4) (0,3) Szczecin Swinoujscie (2,4) (1,0) (0,6) (0,2) Kuznica (0,0) (0,1) (0,9) (9,2) Terespol (0,1) (0,5) (9,5) (12,4) kopalnie Terespol (1,4) LW Bogdanka (0,8) (0,8) LW Bogdanka Mieroszow (1,2) (3,7) Miedzylesie Zebrzydowice kopalnie slaskie (16,5) Cieszyn (4,7) (2,7) (0,4) (0,6) (0,7) Medyka Dorohusk Hrubieszow Mieroszow (1,0) Miedzylesie (10,0) (3,2) kopalnie slaskie Zebrzydowice (20,4) (11,9) Cieszyn (3,1) (4,1) (2,7) (0,4) (0,3) Medyka Dorohusk Hrubieszow 3 mln ton 3 mln ton 2-3 mln ton 2-3 mln ton Rozdział: Znaczenie węgla w kraju w zapewnieniu bezpieczeństwa energetycznego 18 1-2 mln ton 1 mln ton 1-2 mln ton 1 mln ton * nie obejmuje zużycia bezpośredniego na ogrzewanie w elektrowniach i elektrociepłowniach Węgiel kamienny na krajowym rynku ciepła, w tym ciepła produkowanego w kogeneracji Rynek ciepłowniczy w Polsce charakteryzuje duża różnorodność, tak pod względem formy organizacyjno prawno własnościowej, stopnia zaangażowania w działalność ciepłowniczą, jak i pod względem wielkości produkcji i sprzedaży ciepła pochodzącego ze źródeł własnych oraz ciepła kupowanego ze źródeł innych wytwórców ciepła w celu dalszej odsprzedaży, a także rodzaju wykorzystywanych do produkcji ciepła paliw. Koncesjonowane przedsiębiorstwa ciepłownicze dysponują bardzo rozdrobnionym i zróżnicowanym potencjałem technicznym, który określają dwie podstawowe wielkości: zainstalowana moc cieplna oraz długość sieci ciepłowniczej. Produkcja ciepła w 2014 r. wyniosła 360,2 tys. TJ (teradżuli). Ponad 64% ciepła wyprodukowanego w źródłach (231,5 tys. TJ) zostało wytworzone w kogeneracji z produkcją energii elektrycznej. Jednak tylko ok. 24% koncesjonowanych przedsiębiorstw wytwarzało ciepło Wersja v.1 z 12.07.2016 r.
w kogeneracji (w większości duże elektrociepłownie należące do elektroenergetyki zawodowej, elektrociepłownie spoza tego sektora oraz przedsiębiorstwa ciepłownictwa zawodowego). Podstawowym paliwem w źródłach ciepła wykorzystywanym do jego wytwarzania nadal jest węgiel kamienny. Jednak produkcja ciepła z wykorzystaniem węgla kamiennego ulega zmniejszeniu (z 310,2 tys. TJ w 2007 r. do 268,7 tys. TJ w 2014 r., tj. o 13,3%). W mniejszym stopniu (o 2 pkt procentowe) obniżył się udział produkcji ciepła z węgla kamiennego, który w 2014r. wyniósł 74,6%. Wzrosła natomiast w tym okresie produkcja ciepła uzyskana ze spalania gazu ziemnego wysokometanowego oraz biomasy (odpowiednio o: 63,8% i 55,3%). Tab. 1.1.3g. Produkcja ciepła w latach 2007 2014 wg nośników [ TJ ] Wyszczególnienie 2007r. 2008r. 2009r. 2010r. 2011r. 2012r. 2013r. 2014r. Dynamika 2014/2007 Produkcja ciepła ogółem Ciepło z węgla kamiennego Ciepło z węgla brunatnego Ciepło z oleju opałowego lekkiego Ciepło z oleju opałowego ciężkiego Ciepło z gazu ziemnego wysokometanowego Ciepło z gazu ziemnego zaazotowanego Ciepło z biomasy Ciepło z innych odnawialnych źródeł energii Ciepło z odpadów przemysłowych nieodnawialnych Ciepło z pozostałych paliw 404 865,2 396622,4 398 340,0 434 703,7 392035,9 399 674,0 395035,1 360210,5 89,0% 310 184,6 300468,4 300 251,7 330 518,1 290404,1 297 604,7 298610,2 268689,6 86,6% 6046,4 5747,0 5751,8 6509,1 5813,9 6218,8 6263,2 5800,7 95,9% 411,5 320,0 292,9 308,2 177,0 173,5 213,3 170,4 41,4% 33741,3 30354,7 30 813,2 32355,3 26 534,4 22 399,9 16010,9 16 090,0 47,7% 14910,0 17448,0 18 007,4 17242,5 23 573,7 26 362,0 26985,0 24 373,7 163,5% 5064,5 4959,4 3730,2 5116,3 4568,2 4760,4 5205,9 5092,0 100,5% 16454,8 19073,3 23 705,0 24558,6 24 493,0 25 974,5 26006,3 25 540,3 155,2% 5,4 0,0 528,5 476,7 449,9 461,9 476,6 512,1 9533,2% 87,3 77,8 10,4 - - 0,0 - - - 17959,4 18173,8 15 248,8 17618,9 16 021,8 15 718,4 15263,6 13 941,7 77,6% W 2014 r. ciepło produkowane z węgla stanowiło 74,6% produkcji ciepła ogółem. W przypadku ciepła produkowanego bez kogeneracji, węgiel jest paliwem dominującym. Dywersyfikacja paliw zużywanych do produkcji ciepła była zdecydowanie większa w przedsiębiorstwach produkujących ciepło w procesie kogeneracji. W tej grupie przedsiębiorstw również dominują paliwa węglowe, ale już 28% ciepła wytwarzane jest z innych paliw, w tym 5,8% z oleju opałowego, 7,9% z gazu ziemnego i 9,0% z biomasy. W przedsiębiorstwach wytwarzających ciepło bez kogeneracji, zdecydowanie najwięcej ciepła wytwarzane jest z paliw węglowych 87,6% oraz gazu ziemnego 9,0%. Rys. 1.1.3h. Struktura krajowej produkcji ciepła w 2007 r. i w 2014 r. wg nośników Rozdział: Znaczenie węgla w kraju w zapewnieniu bezpieczeństwa energetycznego Wersja v. 1 z 12.07.2016 r. 19
Zużycie węgla kamiennego do produkcji ciepła pomiędzy 2007 r. a 2013 r. zmieniało się w niewielkim stopniu. W 2014 r., wraz ze znacznym zmniejszeniem produkcji ciepła (o 11,0% w porównaniu do 2008 r.) spadło też zużycie węgla kamiennego (o 13,5%) do poziomu 13,8 mln ton (przy 16 mln ton w 2008 r.). Tab. 1.1.3h. Zużycie paliw do produkcji ciepła ogółem w 2008 r., 2012 r. i w 2014 r. Wyszczególnienie Węgiel kamienny Węgiel brunatny [ tys. ton ] Olej opałowy lekki Olej opałowy ciężki Gaz ziemny wysokomentanowy Gaz ziemny zaazotowany Biomasa Biogaz Inne odnawialne źródła energii [ tys. m 3 ] [ GJ ] Odpady przemysłowe nieodnawialne Pozostałe paliwa 2008r. 2012r. 2014r. Dynamika 2012/2008 Dynamika 2014/2008 15998,8 704,3 15,6 815,0 474391,7 271 830,5 24 511 664,3 - - 330412,8 22238827,0 15400,6 873,3 10,7 623,4 748336,5 303 647,8 37 600 819,4 78 088,7 463 179,0 150765,3 20591623,8 13845,0 803,3 11,3 432,3 734275,5 305 545,6 32 013 243,5 51250,7 516 939,1 619 666,8 19452509,4 96,3% 124,0% 68,8% 76,5% 157,7% 111,7% 153,4% - - 45,6% 92,6% 86,5% 114,1% 72,5% 53,0% 154,8% 112,4% 130,6% 187,5% 87,5% Udział poszczególnych paliw w wytwarzaniu ciepła jest również dosyć zróżnicowany pod względem terytorialnym. W sześciu województwach ponad 90% ciepła wytwarzane było z paliw węglowych: w opolskim (95,1%), małopolskim (94,0%), warmińsko-mazurskim (93,7%), lubelskim (93,6%), świętokrzyskim (93,3%), podlaskim (92,6%), natomiast w województwie lubuskim najmniej, bo tylko 11,4%. W województwie lubuskim aż 83,6% ciepła wytwarzane było w oparciu o gaz ziemny. Znaczący udział gazu ziemnego w wytwarzaniu ciepła zanotowano również w województwie pomorskim (16,3%) oraz mazowieckim (12,9%). Natomiast najwięcej ciepła ze źródeł odnawialnych (OZE) wytwarzane było w województwie kujawsko-pomorskim (28,7%) i pomorskim (14,9%). Rozdział: Znaczenie węgla w kraju w zapewnieniu bezpieczeństwa energetycznego 20 Zużycie węgla kamiennego w krajowych kotłach ciepłowniczych energetyki zawodowej, w ciepłowniach zawodowych oraz ciepłowniach niezawodowych (przedsiębiorstwa koncesjonowane) w 2014 r. wyniosło 4 764 tys. ton i było niższe niż w 2007 r. o 11,7%. Struktura geograficzna zużycia węgla kamiennego zmieniła się niewielkim zakresie. Największe zużycie węgla kamiennego w 2007 r. wystąpiło tradycyjnie już w województwie śląskim (993 tys. ton) i mazowieckim (594 tys. ton). W tych też województwach w 2014 r. wystąpiły wysokie spadki zużycia węgla, w porównaniu do 2007 r. (o ok. 200 tys. ton w śląskim i 120 tys. ton w mazowieckim), ale utrzymały one nadal pierwszeństwo w wielkości zużycia. Wysoki, choć niższy niż w 2007 r. poziom zużycia węgla wystąpił ponadto w województwie kujawsko pomorskim i łódzkim. Znaczny spadek zużycia miał miejsce w województwie zachodnio pomorskim i dolnośląskim. Najniższy poziom zużycia węgla kamiennego występuje w województwie lubuskim (15 tys. ton w 2014 r.). Wzrost zużycia węgla wystąpił jedynie w 2 województwach: wielkopolskim i lubelskim. Tab. 1.1.3i. Zużycie węgla kamiennego w kotłach ciepłowniczych energetyki zawodowej, w ciepłowniach zawodowych oraz ciepłowniach niezawodowych w latach 2007 2014 [ tys. ton ] * Wyszczególnienie Zużycie węgla kamiennego w kotłach ciepłowniczych energetyki zawodowej, w ciepłowniach zawodowych oraz ciepłowniach niezawodowych * dotyczy przedsiębiorstw koncesjonowanych Lata 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 5 398 5 349 5 553 6 388 5 218 5 595 5 340 4 764 Wersja v.1 z 12.07.2016 r.
Rys. 1.1.3i. Zużycie węgla kamiennego w krajowych kotłach ciepłowniczych energetyki zawodowej, ciepłowniach niezawodowych oraz ciepłowniach zawodowych w 2007 r. i w 2014 r. wg województw * 2007 r. 5 398 tys. ton 2014 r. 4 764 tys. ton Szczecin Swinoujscie (390) IMPORT MORSKI (277) (406) Gdansk Gdynia (0,4) (277) IMPORT LADOWY Kuznica (0,4) (232) Szczecin Swinoujscie (271) IMPORT MORSKI (275) (368) Gdansk Gdynia (242) IMPORT LADOWY Kuznica (182) (45) Mieroszow (375) (230) Miedzylesie (232) Zebrzydowice (314) kopalnie slaskie (993) Cieszyn (298) (594) (280) LW Bogdanka (263) Terespol (0,6) (195) Medyka Dorohusk Hrubieszow (15) Mieroszow (231) (243) Miedzylesie (193) Zebrzydowice (791) (263) kopalnie slaskie Cieszyn (221) (253) (706) LW Bogdanka (321) Terespol (187) Medyka Dorohusk Hrubieszow 300 tys. ton 300 tys. ton 250-300 tys. 250-300 tys. ton 200-250 tys. ton 200-250 tys. ton 200 tys. ton 200 tys. ton * dotyczy przedsiębiorstw koncesjonowanych; nie obejmuje zużycia bezpośredniego na ogrzewanie podmiotach wytwarzających i zaopatrujących w parę wodną, gorącą wodę i powietrze do układów klimatyzacyjnych Zużycie węgla kamiennego w sektorze drobnych odbiorców W latach 2007 2014, mimo niezwykłej dynamiki cen na rynku o przeciwstawnych tendencjach, zużycie węgla w sektorze drobnych odbiorców, obejmujących rolnictwo, gospodarstwa domowe oraz pozostałych odbiorców, wzrosło o 11,8% (z 11,0 mln ton w 2007 r. do 12,3 mln ton w 2014 r.). W latach tych zaznaczyło się jednak znaczące zróżnicowanie zużycia węgla w poszczególnych województwach. W tradycyjnie węglowych województwach, tj. śląskim i mazowieckim, zużycie węgla kamiennego w sektorze drobnych odbiorców przekroczyło poziom 1,5 mln ton, podczas gdy w takich województwach, jak: zachodniopomorskie, lubuskie, warmińskomazurskie, podlaskie oraz opolskie i świętokrzyskie sektor drobnych odbiorców zużywa mniej niż 0,5 mln ton węgla kamiennego rocznie. W 2014 r., zużycie węgla kamiennego w sektorze drobnych odbiorców przekroczyło 1 mln ton w takich województwach, jak wielkopolskie, łódzkie i małopolskie. W 2007 r. zużycie w tych województwach nie przekraczało 1 mln ton. W 2014 r. węgiel kamienny stał się atrakcyjniejszą alternatywą dla innych paliw także w województwie pomorskim, w którym drobni odbiorcy zużyli ponad 0,5 mln ton węgla (w 2007 r. zużycie poniżej tego poziomu). Analiza zużycia węgla kamiennego w sektorze drobnych odbiorców w latach 2007 2014 wskazuje, że wśród drobnych odbiorców węgiel kamienny jest paliwem akceptowalnym i atrakcyjnym. Rozdział: Znaczenie węgla w kraju w zapewnieniu bezpieczeństwa energetycznego Wersja v. 1 z 12.07.2016 r. 21
Tab. 1.1.3j. Zużycie węgla kamiennego w sektorze drobnych odbiorców w latach 2007 2014 [ tys. ton ] * Wyszczególnienie Zużycie węgla kamiennego w sektorze drobnych odbiorców Lata 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 11 000 11 600 11 600 12 760 11 500 11 900 13 370 12 300 * sektor drobnych odbiorców rolnictwo, gospodarstwa domowe, pozostali odbiorcy. Rys. 1.1.3i. Zużycie węgla kamiennego w sektorze drobnych odbiorców w 2007 r. i w 2014 r. wg województw * 2007 r. 11 000 tys. ton 2014 r. 12 300 tys. ton Szczecin Swinoujscie (324) IMPORT MORSKI (473) (653) Gdansk Gdynia (0,4) (347) IMPORT LADOWY Kuznica (0,4) (337) Szczecin Swinoujscie (362) IMPORT MORSKI (513) (729) Gdansk Gdynia (382) IMPORT LADOWY Kuznica (380) (221) (974) (1 455) Terespol (251) (1 108) (1 676) Terespol (916) LW Bogdanka (1 001) LW Bogdanka (852) (793) Dorohusk (949) (853) Dorohusk Mieroszow (349) (1 416) (428) Hrubieszow Mieroszow (368) (1 566) (448) Hrubieszow Miedzylesie (922) Zebrzydowice Cieszyn (0,6) (540) Medyka Miedzylesie Zebrzydowice Cieszyn (1 041) (673) Medyka 1 500 tys. ton 1 500 tys. ton 1 000 1 500 tys. ton 500 1 000 tys. ton 500 tys. ton 1 000 1 500 tys. ton 500 1 000 tys. ton 500 tys. ton Rozdział: Sytuacja podażowo popytowa na krajowym rynku węgla 22 * sektor drobnych odbiorców rolnictwo, gospodarstwa domowe, pozostali odbiorcy. 1.1.4. Sytuacja podażowo popytowa na krajowym rynku węgla Wydobycie węgla kamiennego ogółem w 2015 r. wyniosło 72,2 mln ton. Ten poziom oznacza utrzymanie tendencji systematycznego spadku produkcji, od której odstępstwo nastąpiło jedynie w 2012 r. (poziom produkcji 79,2 mln ton). Wydobycie w 2015 r. było o ok. 17% niższe niż w 2007 r. Największa dynamika spadku wydobycia (od 4 do 7 mln rocznie) miała miejsce w latach 2007 2009 i w 2014r., w którym znów produkcja spadła o 4 mln ton. Spadkową tendencję miało przede wszystkim wydobycie węgla energetycznego (z 73,8 mln ton w 2007 r. do 59,2 mln ton w 2015 r.). Produkcja węgla koksowego charakteryzowała się dwoma wyraźnymi cyklami w tych latach: w latach 2007 2009 miała tendencję spadkową (z 13,6 mln ton do 8,9 mln ton), a następnie, w latach 2010 2015 zarysowała się wyraźna tendencja wzrostowa (z 11,7 mln ton do 13,0 mln ton). Wersja v.1 z 12.07.2016 r.
Rys. 1.1.4a. Wydobycie węgla kamiennego w latach 2007 2015 [mln ton] 100,0 90,0 80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 13,6 12,0 8,9 11,7 11,7 11,5 12,1 12,3 13,0 73,8 71,6 68,9 64,5 64,2 67,5 64,4 60,2 59,2 2007r. 2008r. 2009r. 2010r. 2011r. 2012r. 2013r. 2014r. 2015r. energetyczny do koksowania Sprzedaż węgla kamiennego. Spadkowej tendencji wydobycia w latach 2007 2015 towarzyszyła tendencja spadku sprzedaży. Jej przebieg był w tym okresie niejednoznaczny po silnym spadku sprzedaży w 2009 r. (o ok. 10 mln ton), w kolejnych dwóch latach obserwowano stopniowy wzrost sprzedaży. Jednak w 2012 r., przy bardzo wysokim poziomie produkcji (79,2 mln ton), sprzedaż spadła do jednego z najniższych w latach 2007 2015 poziomów 71,9 mln ton. Wskutek tego powstała nadwyżka węgla w wysokości ok. 7,3 mln ton. Wzrost sprzedaży w 2013 r. (do 77,5 mln ton) nie zniwelował skutków nadmiernej produkcji z 2012 r. szczególnie, że następny rok 2014 przyniósł jeszcze głębszy niż w 2012 r. spadek (do poziomu 70,3 mln ton). W 2015 r. sprzedaż węgla kamiennego wyniosła 73,5 mln ton i była o ok. 15% (o 13,4 mln ton) niższa niż w 2007 r. Łączna wielkość sprzedaży węgla kamiennego w latach 2007 2015 wyniosła 687,6 mln ton i była niższa od wielkości produkcji w tym okresie (700,7 mln ton) o 13,1 mln ton. Wahania wielkości sprzedaży ogółem wynikały przede wszystkim z możliwości zbytu węgla energetycznego, którego udział w sprzedaży ogółem zmieniał się od 87,7% w 2009 r. do 82,4% w 2015r. Wielkość sprzedaży węgla do koksowania w latach 2008 2012 utrzymywała się na poziomie średnio ok. 11,5 mln ton rocznie, a od 2013 r. wzrosła do ok 12,5 mln ton rocznie. Rys. 1.1.4b. Sprzedaż węgla kamiennego w latach 2007 2013 [mln ton] 100,0 90,0 80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 13,7 11,5 73,2 71,5 9,0 11,3 11,3 63,9 64,1 64,9 60,5 64,9 58,0 60,6 2007r. 2008r. 2009r. 2010r. 2011r. 2012r. 2013r. 2014r. 2015r. energetyczny do koksowania Wahania wielkości sprzedaży dotyczyły zarówno wielkości sprzedaży krajowej, jak i sprzedaży na eksport i wywóz do krajów UE. Udział sprzedaży krajowej zmieniał się w omawianym okresie od 86,0% do 92,4%, przy czym najwyższy udział sprzedaży krajowej wystąpił w roku o stosunkowo wysokiej sprzedaży węgla (2011 r. 76,2 mln ton). Należy zauważyć, iż 2011 r. charakteryzował się najkorzystniejszymi relacjami cenowo kosztowymi i bardzo wysoką kumulacją na węglu, co spowodowało spadek zainteresowania spółek sprzedażą eksportową. Wysoki poziom eksportu i wywozu wystąpił ponownie w 2013 r., w którym wyniki 11,4 12,6 12,3 12,9 Rozdział: Sytuacja podażowo popytowa na krajowym rynku węgla Wersja v. 1 z 12.07.2016 r. 23
producentów węgla uległy pogorszeniu. Wobec braku możliwości zbytu w kraju producenci i sprzedawcy poszukiwali w 2013 r. zbytu na rynkach zewnętrznych. W kolejnych latach, przy dalszych spadkach cen na rynkach zewnętrznych, udział sprzedaży krajowej utrzymywał się na poziomie 88% sprzedaży ogółem. Rys. 1.1.4c. Wielkość sprzedaży węgla kamiennego w latach 2007 2015 wg kierunku sprzedaży [mln ton] 100,0 90,0 80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 12,1 8,3 8,7 10,6 5,8 10,6 7,4 8,4 9,0 74,8 74,7 64,2 64,8 70,4 64,5 66,9 62,0 64,5 2007r. 2008r. 2009r. 2010r. 2011r. 2012r. 2013r. 2014r. 2015r. kraj eksport Rozdział: Sytuacja podażowo popytowa na krajowym rynku węgla 24 W latach 2007 2008 roczny wolumen sprzedaży krajowej utrzymywał się na zbliżonym wobec siebie poziomie (po ok. 74,7 mln ton). W 2009 r. nastąpił wyraźny spadek wielkości sprzedaży do poziomu 64,2 mln ton i poziom ten wzrósł jedynie w niewielkim stopniu w 2010 r. Po wyraźnym wzroście sprzedaży krajowej (o 8,8% w 2011 r.) w kolejnym roku sprzedaż znów zmalała do poziomu z lat 2009 2010. Nieznaczny wzrost sprzedaży w 2013 r. (o 3,7%) nie oznaczał tendencji zwyżkowej, gdyż w kolejnym 2014 r. sprzedaż spadła do najniższego poziomu 62,0 mln ton. W 2015 r. sprzedaż ponownie wzrosła osiągając poziom z 2012 r. Wahania wielkości sprzedaży w kolejnych latach wynikały w decydującym stopniu z realizacji kontraktów do głównego krajowego odbiorcy energetyki zawodowej. Do tej grupy odbiorców kierowane jest 54% - 59% sprzedaży krajowej. Wolumen sprzedaży do energetyki zawodowej wahał się od 34,4 mln ton do 42,2 mln ton. Poziom sprzedaży do wszystkich innych odbiorców nie podlegał jednak tak znacznym wahaniom. Istotne zmiany poziomu sprzedaży występowały jeszcze w sprzedaży do pozostałych odbiorców krajowych (od 10,5 mln ton do 16,1 mln ton), do których zaliczane są gospodarstwa domowe. Najwyższe i najniższe poziomy do tej grupy odbiorców występowały w tych samych latach, w których ekstrema osiągała sprzedaż do energetyki zawodowej. Sprzedaż węgla do ciepłowni wahała się w stosunkowo niewielkim zakresie (od 4,2 mln ton do 5,6 mln ton rocznie). Sprzedaż węgla do koksowni, po 2007 r. (11,4 mln ton), w kolejnych latach (2008 2012) utrzymywała się na poziomie po ok. 10,5 mln ton, z wyjątkiem 2009r. w którym spadła do 6,9 mln ton. Od 2013r. wielkość sprzedaży ustabilizowała się na poziomie po ok. 10,5 mln ton. W 2015 r. sprzedaż krajowa była niższa niż w 2007 r. o 13,7%. Sprzedaż do energetyki zawodowej spadła w tym okresie o 16,7 %, a do ciepłowni o 11,8 %. W najmniejszym stopniu spadła sprzedaż do koksowni (o 6,3%). Wersja v.1 z 12.07.2016 r.
Rys. 1.1.4d. Sprzedaż węgla kamiennego w latach 2007 2015 wg odbiorców Tab. 1.1.4a. Sprzedaż węgla kamiennego w latach 2007 2015 wg odbiorców krajowych [ tys. ton ] [ % ] Wyszczególnienie 2007r. 2008r. 2009r. 2010r. 2011r. 2012r. 2013r. 2014r. 2015r. Dynamika stała 2015/2007 Sprzedaż na rynek krajowy 74 808,2 74 646,1 64 217,9 64 781,0 70 459,2 64 531,7 66 940,8 61 954,8 64 564,8 86,3 energetyka zawodowa 41 709,3 42 168,3 37 742,0 34 887,7 39 498,4 35 608,1 36 345,3 34 414,5 34 724,3 83,3 energetyka przemysłowa 1 316,6 1 334,1 1 597,1 1 649,2 1 463,9 1 482,0 1 873,1 1 989,6 1 914,1 145,4 z tego ciepłownie niezawodowe i zawodowe 4884,9 4320,1 5512,3 5133,1 5648,7 5534,7 4452,9 4199,2 4306,5 88,2 inni odbiorcy przemysłowi 832,6 813,0 319,5 547,3 474,2 425,7 574,6 510,1 424,7 51,0 koksownie 11 442,6 9907,7 6920,9 9555,9 9695,4 9770,7 10358,8 10312,4 10717,4 93,7 pozostali odbiorcy krajowi 14 622,2 16 102,9 12 126,1 13 007,8 13 678,6 11710,5 13336,1 10529,0 12477,8 85,3 Rys. 1.1.4e. Dynamika r/r sprzedaży węgla do wybranych odbiorców krajowych w latach 2007 2015 [ % ] 150 140 130 120 110 100 90 80 70 60 [ % ] 2008r. 2009r. 2010r. 2011r. 2012r. 2013r. 2014r. 2015r. Energetyka zawodowa Pozostali odbiorcy krajowi Koksownie Ciepłownie niezawodowe i zawodowe Wyszczególnienie 2008r. 2009r. 2010r. 2011r. Energetyka zawodowa 101,1 89,5 92,4 113,2 90,2 102,1 94,7 100,9 Ciepłownie niezawodowe i zawodowe 2012r. 2013r. 2014r. 2015r. 88,4 127,6 93,1 110,0 98,0 80,5 94,3 102,6 Koksownie 86,6 69,9 138,1 101,5 100,8 106,0 99,6 103,9 Pozostali odbiorcy krajowi 110,1 75,3 107,3 105,2 85,6 113,9 79,0 118,5 Wielkość wywozu i eksportu węgla kamiennego wahała się od 5,8 mln ton (2011 r.) do 12,1 mln ton (2007 r.). W 2015 r. wyniosła ona 9,0 mln ton. Sprzedaż tę realizowano zarówno drogą lądową jak i morską. Do 2012 r. przeważała sprzedaż realizowana drogą lądową, jednak od 2013 r., wraz z coraz trudniejszymi warunkami sprzedaży węgla na rynku krajowym oraz gwałtowniej poszukiwanymi nowymi rynkami zbytu, ponad 55% wywozu i eksportu realizowano Rozdział: Sytuacja podażowo popytowa na krajowym rynku węgla Wersja v. 1 z 12.07.2016 r. 25
drogą morską. Wynikało to przede wszystkim ze zwiększenia sprzedaży tą drogą do głównego odbiorcy Niemiec, Wielkiej Brytanii oraz Belgii. W kolejnych latach (2014 2015) utrzymywał się wysoki poziom sprzedaży drogą morską do Niemiec. W tych latach wysoki udział w dostawach drogą lądową dotyczył sprzedaży do Republiki Czeskiej (po ok 2,5 mln ton) rocznie. Tab. 1.1.4b. Udział sprzedaży węgla kamiennego na wywóz i eksport w latach 2007 2015 z podziałem na sprzedaż drogą lądową i morską [ % ] 2007r. 2008r. 2009r. 2010r. 2011r. 2012r. 2013r. 2014r. 2015r. Razem Droga lądowa 61,9 74,1 55,6 46,5 60,7 63,6 44,2 34,9 31,2 52,2 Droga morska 38,1 25,9 44,4 53,5 39,3 36,4 55,8 65,1 68,8 47,8 Stan zapasów węgla kamiennego. Utrzymywanie przez wiele lat wyższego poziomu produkcji od sprzedaży skutkowało utrzymywaniem się wysokiego stanu zapasów węgla. Kumulacja tego zjawiska nastąpiła w 2012 r. oraz w 2014 r., kiedy to na zwałach przykopalnianych zalegało ponad 8 mln ton węgla. W latach najwyższej koniunktury stan zapasów obniżał się do poziomu ok. 2 mln ton, tj. ok. 3% wydobycia. W latach, gdy sprzedaż była znacząco niższa od produkcji, stan zapasów węgla na składowiskach przykopalnianych stanowił ok 13% produkcji. Zapasy dotyczą przede wszystkim węgla energetycznego (od 90 98% stanu zapasów ogółem), w tym przeważnie miałów o niższej jakości, trudno zbywalnych w aktualnych uwarunkowaniach rynkowych. Na koniec 2015 r. stan zapasów wyniósł 5,8 mln ton, w tym 5,4 mln ton to węgiel energetyczny, a 0,4 mln ton węgiel do koksowania. W stosunku do znacznej części zapasów (1,7 mln ton, tj. 29,7%) spółki węgłowe od 2014 r. posiadały ograniczone prawo do ich zbywania z uwagi na ustanowione na nich zastawy oraz inne zabezpieczenia. Niezależnie od stanu zapasów u producentów węgla znaczne ilości tego surowca zgromadzone są u producentów energii. Na koniec 2015 r. stan zapasów na składowiskach w energetyce systemowej wynosił około 7,8 mln ton i stanowił niemal 11% rocznej sprzedaży węgla przez krajowych producentów. Łączny stan zapasów węgla na składowiskach w energetyce i u producentów (13,6 mln ton) stanowił na koniec 2015r. niemal 19% rocznej produkcji węgla. Dodatkowo zapasy węgla znajdują się na składowiskach podmiotów prowadzących obrót węglem, jak również na składowiskach importerów węgla. Tab. 1.1.4c. Stan zapasów węgla kamiennego [ tys. ton ] Rozdział: Sytuacja podażowo popytowa na krajowym rynku węgla 26 2007r. 2008r. 2009r. 2010r. 2011r. 2012r. 2013r. 2014r. 2015r. Lp. Wyszczególnienie stan na koniec grudnia 1 Zapasy ogółem 2 257 1 694 4 856 4 066 2 150 8 392 6 658 8 215 5 817 2 Węgla do celów energetycznych 2 197 1 124 4 772 3 651 1 570 7 472 6 216 7 792 5 384 z tego: 3 Węgla do koksowania 60 570 84 415 580 920 442 423 433 Wersja v.1 z 12.07.2016 r.
Rys. 1.1.4f. Stany zapasów węgla na składowiskach przykopalnianych w Polsce w okresie październik 2010 r. grudzień 2015 r. Import węgla kamiennego. Istniejąca konkurencja cenowa spowodowała systematyczny wzrost wielkości wwożonego do Polski węgla kamiennego, głównie z terenów Federacji Rosyjskiej. W latach 2007 2011 wielkość importu węgla wzrosła niemal 3-krotnie od 5,7 mln ton do 15 mln ton, co związane było ze znaczącym wzrostem popytu na światowych rynkach węglowych, w tym również na rynku polskim i niedoborem produkcji węgla przez krajowych producentów. Wzrost wielkości importu dotyczył węgla energetycznego, podczas gdy import węgla do koksowania oscylował w zakresie 2,2 do 3,5 mln ton. W latach 2012 2014 wielkość importu utrzymywała się na stabilnym poziomie rzędu 10-10,5 mln ton. W 2015 r. import węgla uległ obniżeniu do 8,2 mln ton. Największa część sprowadzanego węgla pochodziła tradycyjnie z Federacji Rosyjskiej (ok. 75% węgla energetycznego) i z Republiki Czeskiej (węgiel do koksowania). Od 2013 r. wzrasta udział importu węgla koksowego z Australii do ponad 50%. Łączna ilość zaimportowanego węgla w latach 2007 2015 wyniosła 94,2 mln ton i była o 21% wyższa od średniej rocznej wielkości krajowej produkcji węgla w omawianym okresie. Od 2014 r. obserwuje się zmiany jakościowe na rynku importerów. Coraz większą rolę zaczynają odgrywać, dotychczas egzotyczne z punktu widzenia krajowego rynku węgla kierunki, takie jak Stany Zjednoczone, Australia, Kolumbia. Przez niemal cały analizowany okres Polska była importerem węgla netto. Tylko w 2007 r. i w 2015 r. wolumen eksportu i wywozu był wyższy od wolumenu importu. W pozostałych latach przeważał import. Najwyższe saldo przywozu/wywozu wystąpiło w 2011 r. (-9,2 mln ton). Łącznie w latach 2007 2015 r. wielkość importu była wyższa od wywozu i eksportu o 13,3 mln ton. Rys. 1.1.4f. Import i przywóz węgla kamiennego do Polski w latach 2007 2015 Rozdział: Sytuacja podażowo popytowa na krajowym rynku węgla Wersja v. 1 z 12.07.2016 r. 27
Rys. 1.1.4g. Saldo import i przywozu węgla kamiennego do Polski oraz sprzedaży na wywóz i eksport w latach 2007 2015 1.1.5. Sytuacja cenowa na krajowym rynku węgla 2 Ceny węgla kamiennego krajowych producentów Węgiel kamienny jest surowcem o bardzo dużej wrażliwości cenowej na wahania podażowo popytowe zarówno na rynkach zewnętrznych jak i na rynku wewnętrznym. W pierwszych latach realizacji Programu do 2011 r. występowała bardzo wysoka dynamika wzrostu cen. Największy wzrost (o 34,4%) wystąpił w 2008 r. Dynamika wzrostu cen była różna dla węgla energetycznego i do koksowania. Ceny węgla energetycznego dynamicznie rosły do 2012 r. z wyjątkiem 2010 r., w którym spadły o 5,4%. W przypadku cen węgla do koksowania okresy bardzo dynamicznego wzrostu cen (o 72,5% w 2008 r. i 51,1% w 2011 r.) przedzielone były wysokimi spadkami cen (o 32,2% w 2009 r. i o 23,6% w 2013 r.). Po 2013 r. w dalszym ciągu utrzymywała się spadkowa tendencja cen zarówno węgla energetycznego, jak i koksowego, lecz dynamika tych spadków nie była już tak znaczna, jak w okresie 2012 2013. Istotnym elementem ciągu cenowego w ostatnich latach jest wydłużający się okres trwania spadkowej tendencji cen zbytu, który trwa nieprzerwanie od 2012 r. Czasokres trwania tendencji spadkowej cen zbytu węgla wskazuje, że na rynkach węglowych zachodzą coraz głębsze zmiany strukturalne. Rys. 1.1.5a. Średnie ceny zbytu węgla kamiennego w latach 2007 2015 [ zł/t ] * 800 700 600 500 400 300 Rozdział: Sytuacja cenowa na krajowym rynku węgla 28 200 100 0 2007r. 2008r. 2009r. 2010r. 2011r. 2012r. 2013r. 2014r. 2015r. cena zbytu węgla ogółem eksport cena zbytu węgla koksowego kraj cena zbytu węgla energetycznego 2007r. 2008r. 2009r. 2010r. 2011r. 2012r. 2013r. 2014r. 2015r. * ceny bazowe netto (cena netto loco kopalnia, z uwzględnieniem podatku akcyzowego) poddano wg sprawozdania statystycznego G-09.1 sprawozdanie o obrocie węglem kamiennym) 2 Sytuację cenową na rynku zbytu przedstawiono w oparciu o ceny bazowe netto (cena netto loco kopalnia, z uwzględnieniem podatku akcyzowego) wg sprawozdania statystycznego G-09.1 sprawozdanie o obrocie węglem kamiennym). [ zł/t ] Dynamika stała 2007=100% Cena węgla kamiennego 191,07 256,84 275,43 292,41 340,98 338,94 292,78 275,93 258,60 135,3% ogółem Cena węgla 170,69 214,93 264,87 250,48 272,99 291,89 262,37 250,04 235,21 energetycznego 137,8% Cena węgla koksowego 299,71 516,93 350,50 529,58 732,83 588,89 450,08 397,94 368,08 122,8% Cena węgla w kraju 188,50 247,36 275,93 297,48 331,58 334,32 294,08 276,08 260,90 138,4% Cena węgla na wywóz i eksport 207,00 341,97 271,75 261,53 456,16 379,23 284,59 274,82 242,07 116,9% Wersja v.1 z 12.07.2016 r.
Dynamika cen krajowych wykazywała znacznie mniejsze wahania niż w przypadku cen w sprzedaży na wywóz i eksport. Wynikało to z większego udziału w sprzedaży na eksport i wywóz węgla koksowego (od 17% do 25%) niż w sprzedaży krajowej (od 10% do 17%), którego ceny wykazywały największą dynamikę zmian. Dominujący udział węgla energetycznego w sprzedaży krajowej stabilizował w pewnym zakresie średni poziom cen zbytu na rynku krajowym. Spłaszczenie poziomu średnich cen wynikało również z faktu, iż maksymalny poziom cen węgla energetycznego wystąpił w 2012 r., kiedy to ceny węgla koksowego już dynamicznie spadały. Pozwoliło to na złagodzenie tempa spadku przychodów ze sprzedaży węgla w tym okresie, co nie było już możliwe w kolejnych latach, w których spadki cen dotyczyły wszystkich rodzajów węgla. Dynamika stała cen w analizowanych latach wskazuje, że mimo zachodzących w tym okresie turbulencji na rynkach zbytu, w 2015 r. każdy rodzaj ceny był wyższy niż w roku 2007, przy czym najmniejszą dynamikę stałą miała cena sprzedaży węgla w sprzedaży na wywóz i eksport (o 16,9%, natomiast najwyższą cena zbytu węgla na rynku krajowym (o 38,4%). Rys. 1.1.5b. Dynamika r/r cen zbytu węgla kamiennego w latach 2007 2015 węgiel kamienny ogółem [ zł/t ] 400 350 300 250 200 150 100 50 0 2007r. 2008r. 2009r. 2010r. 2011r. 2012r. 2013r. 2014r. 2015r. 160 140 120 100 80 60 40 20 0 [ % ] cena węgla kamiennego ogółem dynamika r/r ceny węgla kamiennego ogółem węgiel energetyczny węgiel koksowy [ zł/t ] 350 300 250 200 150 100 50 0 2007r.2008r.2009r.2010r.2011r.2012r.2013r.2014r.2015r. 140 120 100 80 60 40 20 0 [ % ] [ zł/t ] 400 350 300 250 200 150 100 50 0 2007r.2008r.2009r.2010r.2011r.2012r.2013r.2014r.2015r. 200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 [ % ] węgiel energetyczny cena węgla kamiennego ogółem [ zł/t ] węgiel w kraju dynamika r/r ceny węgla energetycznego 400 350 300 250 200 150 100 50 0 2007r.2008r.2009r.2010r.2011r.2012r.2013r.2014r.2015r. cena węgla w kraju dynamika r/r ceny węgla w kraju 140 120 100 80 60 40 20 0 [ % ] [ zł/t ] dynamika r/r ceny węgla koksowego węgiel w sprzedaży na wywóz i eksport 500 450 400 350 300 250 200 150 100 50 0 2007r.2008r.2009r.2010r.2011r.2012r.2013r.2014r.2015r. cena węgla w sprzedaży na wywóz i eksport dynamika r/r ceny węgla w sprzedaży na wywóz i eksport 200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 [ % ] Rozdział: Sytuacja cenowa na krajowym rynku węgla Wersja v. 1 z 12.07.2016 r. 29
Na rynku krajowym do 2012 r. utrzymywała się wzrostowa dynamika r/r cen zbytu węgla kamiennego ogółem (loco kopalnia), szczególnie wysoka w latach 2008 2009. Od 2013 r. rozpoczął się systematyczny spadek cen. Spadek cen dotyczył wszystkich odbiorców krajowych węgla energetycznego, tak z sektora energetyki zawodowej i przemysłowej, jak i ciepłowni i pozostałych odbiorców krajowych. Dynamika spadków szczególnie wysoka była w 2013 r. (ponad 12 %), a w kolejnych latach spadki wynosiły po ok 6%. Parametrem wartościującym cenę zbytu węgla energetycznego, w tym w szczególności do energetyki zawodowej jest, wyrażona w GJ, wartość energetyczna węgla. Jakość sprzedawanego węgla energetycznego na rynku krajowym nie ulegała większym zmianom, tak w zakresie wartości energetycznej, jak i zawartości siarki i popiołu. Wartość energetyczna sprzedanego węgla wahała się od ok. 20,1 GJ/t do 24,0 GJ/t, a dynamika jej zmian, wobec wysokich zmian cen w zł/t nie miała większego wpływu na dynamikę cen w zł/gj. W 2012 r. średnioroczna cena zbytu węgla energetycznego do tego segmentu rynkowego, po uwzględnieniu wartości energetycznej, wyniosła 12,02 zł/gj. Średniomiesięczne wartości cen zbytu węgla energetycznego do energetyki zawodowej, wyrażone w GJ, nie ulegały w 2012 r. znaczącym zmianom, utrzymując się na porównywalnym poziomie pomiędzy 11,93 zł/gj i 12,09 zł/gj. Wąski zakres zmian cen zbytu do energetyki zawodowej związany był zwykle z faktem zawierania umów długoterminowych, przy minimalnej jedynie sprzedaży na rynku spot. Po 2012 r. rozpoczął się jednak wyraźny spadek cen zbytu również do tej grupy odbiorców. W grudniu 2013 r. cena spadła do 10,52 zł/gj i na podobnym poziomie utrzymywała się przez cały 2014 r. Od początku 2015 r. ceny znów spadały osiągając w maju poziom 9,55 zł/gj. W przypadku sprzedaży węgla energetycznego do innych niż energetyka zawodowa segmentów rynkowych, odnotowano jeszcze wyraźniejsze tendencje spadkowe średniomiesięcznych cen zbytu, bo bez występowania okresowych stabilizacji związanych długoterminowymi kontraktami. Rys. 1.1.5c. Kształtowanie się średniomiesięcznych cen zbytu węgla energetycznego w zł/gj wg odbiorców krajowych w latach 2011 2015 zł/gj 17,00 16,00 15,00 14,00 13,00 12,00 11,00 10,00 9,00 Rozdział: Sytuacja cenowa na krajowym rynku węgla 30 8,00 1 3 5 7 9 11 1 3 5 7 9 11 1 3 5 7 9 11 1 3 5 7 9 11 1 3 5 7 9 11 2011 2012 2013 2014 2015 energetyka zawodowa energetyka przemysłowa ciepłownie inni odbiorcy przemysł. pozostali odbiorcy krajowi Na krajowym rynku węgla koksowego, po dynamicznych wzrostach do połowy 2011 r., w kolejnych miesiącach ceny sprzedaży węgla do koksowni systematycznie spadały. Bardzo silna presja na spadek cen zbytu węgla koksowego podyktowana była, z uwagi na silne zależności polskiego rynku koksu z gospodarkami krajów europejskich, pogarszającą się sytuacją hutnictwa żelaza i stali w Hiszpanii wskutek coraz trudniejszej sytuacji branży m.in. motoryzacyjnej, jak też Wersja v.1 z 12.07.2016 r.
coraz wyraźniejszymi sygnałami świadczącymi o spowolnieniu gospodarki niemieckiej. Stały spadek cen zbytu węgla koksowego odnotowywany był już od czerwca 2011 r., a szczególnie wysoka dynamika spadków utrzymywała się do października 2012 r. Od drugiej polowy 2013 r. ceny ustabilizowały się na poziomie ok. 400 zł/t i utrzymywały tę wysokość do I kwartału 2015 r. W kolejnych miesiącach ceny węgla do koksowni ponownie spadały osiągając w grudniu 2015 r. poziom poniżej 320 zł/t. Rys. 1.1.5d. Kształtowanie się średniomiesięcznych cen zbytu węgla energetycznego w zł/gj wg odbiorców krajowych w latach 2011 2015 zł/t 900,00 800,00 700,00 600,00 500,00 400,00 300,00 200,00 100,00 0,00 1 3 5 7 9 11 1 3 5 7 9 11 1 3 5 7 9 11 1 3 5 7 9 11 1 3 5 7 9 11 2011 2012 2013 2014 2015 W 2015 r. średnia cena zbytu węgla kamiennego ogółem (loco kopalnia) krajowych producentów węgla wyniosła 258,60 zł/t i była niższa o 6,3% niż w 2014 r. (275,93 zł/t). Spadek ceny ogółem był skutkiem około 6-oprocentowego spadku średniorocznej ceny zbytu węgla energetycznego (z 250,04 zł/t w 2014 r. do 235,21 zł/t w 2015 r.) i 7,5-procentowego spadku węgla koksowego (z 397,94 zł/t do 368,08 zł/t). Średnia cena zbytu w sprzedaży węgla na rynek krajowy w 2015 r. wyniosła 260,90 zł/t i była o ok. 5,5% niższa niż w roku poprzednim. W sprzedaży węgla energetycznego odnotowano spadek średniorocznej ceny zbytu w sprzedaży do każdego z segmentów rynkowych, przy czym najwyższa regresja (o 9,5%) wystąpiła w sprzedaży do segmentu pozostali odbiorcy krajowi (o 33,76 zł/t), do którego trafiło ponad 23% sprzedaży węgla na kraj. Do tego segmentu zalicza się, m.in.: gospodarstwa domowe, lecznictwo, administrację państwową, gospodarstwa rolnicze, ogrodnictwo, samodzielne zakłady wzbogacania i uśredniania węgla kamiennego, produkcję sortymentów ekologicznych węgla przeznaczonych dla odbiorców indywidualnych, przedsiębiorstwa produkcyjno-usługowe oraz innych odbiorców krajowych zaliczanych do drobnego przemysłu. W przypadku sprzedaży do głównego odbiorcy z punktu widzenia górnictwa węgla kamiennego tj. energetyki zawodowej ceny spadły o 4,0% (z 220,73 zł/t do 211,89 zł/t). Do tego odbiorcy sprzedano niemal 65% całkowitej sprzedaży krajowej węgla energetycznego, przy czym głównym sortymentem były miały. Spadki cen do pozostałych odbiorców węgla energetycznego w kraju w 2015 r. wyniosły po ok 7,5 % Rozdział: Sytuacja cenowa na krajowym rynku węgla Wersja v. 1 z 12.07.2016 r. 31
Tab. 1.1.5a. Ceny zbytu węgla kamiennego w sprzedaży na rynku krajowym w latach 2007 2015 wg odbiorców Ceny zbytu węgla Sprzedaż na rynek krajowy Energetyka zawdowa Energetyka przemysłowa Ciepłownie zawodowe i niezawodowe Inni odbiorcy przemysłowi Koksownie Pozostali odbiorcy krajowi 2007r. 2008r. 2009r. 2010r. 2011r. 2012r. 2013r. 2014r. 2015r. Dynamika stała 2007=100% 188,50 247,36 275,93 297,48 331,58 334,32 294,08 276,08 260,90 138,4% 148,73 176,23 242,93 229,22 236,14 257,02 233,29 220,73 211,89 142,5% 162,10 210,06 266,06 256,00 266,89 296,35 254,81 241,24 223,04 137,6% 171,48 205,42 251,89 246,39 263,59 296,54 263,63 241,11 222,25 129,6% 205,68 247,39 312,04 294,84 338,69 401,50 348,17 349,92 323,92 157,5% 294,12 518,59 345,21 524,33 726,43 583,74 445,14 398,66 370,60 126,0% 226,35 281,06 350,39 339,43 362,04 381,50 355,74 353,86 320,10 141,4% Ceny węgla kamiennego w imporcie i przywozie do Polski Analiza kształtowania się cen węgla kamiennego sprowadzanego do Polski wskazuje na wysoką dynamikę wzrostu cen do 2011 r., wynikającą przede wszystkim z bardzo wysokiego popytu na węgiel do koksowania. W 2011 r. ceny tego węgla osiągnęły poziom 852,88 zł/t i były wyższe niż w 2007 r. o 534,82 zł/t, tj. o 168%. W tym czasie wzrost cen węgla energetycznego wyniósł 90%. Ceny importowanego węgla koksowego po 2011 r. bardzo dynamicznie spadały, osiągając w 2014 r. poziom 447,56 zł (spadek od 2011 r. o 405,32 zł/t, tj. o 52%). W 2015 r. ceny węgla do koksowania dalej miały dalej tendencję spadkową, lecz dynamika spadku była już stosunkowo niewielka (ok 40 zł/t). Od 2011 r. spadały również ceny importowe węgla energetycznego, a dynamika spadku była znacząco niższa od spadku cen węgla do koksowania. W 2015 r. cena węgla energetycznego w imporcie wyniosła 270,21 zł/t i była wyższa niż w 2007 r. o 47%, podczas gdy cena węgla koksowego osiągnęła poziom 409,47 zł/t i była wyższa niż w 2007 r. o 28,7%. Rys. 1.1.5e. Kształtowanie się cen węgla kamiennego w imporcie i przywozie do Polski w latach 2007 2015 wg odbiorców Rozdział: Sytuacja cenowa na krajowym rynku węgla 32 [ zł/t ] 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0 Cena węgla (franco granica) Import węgla ogółem Import węgla energetycznego Import węgla koksowego 2007r. 2008r. 2009r. 2010r. 2011r, 2012r. 2013r. 2014r 2015r. Import węgla ogółem Import węgla energetycznego Import węgla koksowego [ zł/t ] 2007r. 2008r. 2009r. 2010r. 2011r, 2012r. 2013r. 2014r 2015r. Dynamika stała 2007=100% 245,36 365,23 305,48 368,14 425,16 398,68 350,12 320,09 315,82 128,7% 183,54 261,61 255,09 280,3 348,96 342,75 296,54 281,36 270,21 147,2% 318,06 539,31 496,47 633,6 852,88 699,67 547,22 447,56 409,47 128,7% Wersja v.1 z 12.07.2016 r.
1.1.6. Wyniki wdrożenia Programu działalności górnictwa węgla kamiennego w Polsce w latach 2007 2015 Realizacja strategicznych kierunków działań przyjętych w Programie na lata 2007 2015 W Programie przyjęto, że celowym jest zmiana organizacyjna górnictwa i dokonanie przekształceń organizacyjnych. Rok 2015 był pod tym względem szczególny, z uwagi na liczne decyzje rządowe i zmiany korporacyjne uzgodnione ze stroną społeczną. W latach 2007 2015 proces przekształceń przebiegał następująco: Porozumienie ze stroną społeczną W dniu 17 stycznia 2015 r. zostało zawarte porozumienie pomiędzy stroną rządową, Międzyzwiązkowym Komitetem Protestacyjno-Strajkowym, zakładowymi organizacjami związkowymi działającymi w Kompanii Węglowej S.A. oraz Zarządami Spółki Restrukturyzacji Kopalń S.A., Kompanii Węglowej S.A., Węglokoks S.A. W porozumieniu ustalono, iż dla zorganizowanych części przedsiębiorstwa wymienionych poniżej kopalń zostaną przygotowane w uzgodnieniu ze związkami zawodowymi, plany naprawcze: - KWK Brzeszcze; - KWK Sośnica-Makoszowy (Ruch Makoszowy); - KWK Bobrek-Centrum (Ruch Centrum); - KWK Piekary Ustalono, iż plany te będą konsultowane z władzami samorządowymi właściwych gmin i miast. Szczególnemu procesowi uzgodnień podlegać będzie ustalenie poziomu zatrudnienia. Ponadto podpisane porozumienie zawierało następujące ustalenia: - wykonanie planów naprawczych będzie podstawą do sprzedaży zorganizowanych części kopalni na rzecz inwestorów lub stworzenia z nich spółek pracowniczych, - z dniem nabycia zorganizowanej części ww. przedsiębiorstw Spółka Restrukturyzacji Kopalń S.A. stanie się z mocy prawa stroną w dotychczasowych stosunkach pracy na zasadach art. 231 Kodeksu Pracy, - w razie niepowodzenia procesów inwestorskich zorganizowanej części przedsiębiorstwa wchodzących w skład SRK S.A. udzielone zostały gwarancje zatrudnienia dla wszystkich pracowników na zasadzie systemu alokacji uzgodnionego pomiędzy SRK S.A. a innymi podmiotami górniczymi w przypadku nieskorzystania z osłon socjalnych wynikających ze znowelizowanej Ustawy o funkcjonowaniu górnictwa węgla kamiennego, - KWK Bobrek-Centrum Ruch Bobrek zostanie sprzedana na rzecz spółki Węglokoks Kraj Sp. z o.o. według wewnętrznego porozumienia. Strona rządowa zobowiązała się też do niezwłocznego podjęcia rozmów na temat sytuacji w pozostałych spółkach górniczych oraz w Zakładach Mechanicznych BUMAR Łabędy S.A. w Gliwicach. Jednocześnie podjęto dialog na temat sytuacji przemysłu energochłonnego na Śląsku. W załączniku nr 1 do porozumienia przedstawiono Pakiet osłon socjalnych. Ustalono, iż pakiet ten zostanie wprowadzony do znowelizowanej Ustawy o funkcjonowaniu górnictwa węgla kamiennego. W załączniku nr 3 do porozumienia określono tryb i zasady powstania tzw. Nowej Kompanii Węglowej. Rozdział: Wyniki wdrożenia Programu działalności górnictwa węgla kamiennego w Polsce w latach 2007 2015 Wersja v. 1 z 12.07.2016 r. 33
Zmiany w Ustawie o funkcjonowaniu górnictwa węgla kamiennego w latach 2008 2015 W 2015 r. dokonano dwukrotnej nowelizacji ustawy z dnia 7 września 2007 r. o funkcjonowaniu górnictwa węgla kamiennego w latach 2008 2015 (Dz. U Nr. 192, poz. 1379, z późn. zmianami), tj.: Rozdział: Wyniki wdrożenia Programu działalności górnictwa węgla kamiennego w Polsce w latach 2007 2015 34 - Ustawą z dnia 22 stycznia 2015 r. o zmianie ustawy o funkcjonowaniu górnictwa węgla kamiennego w latach 2008 2015 oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. 2015.143) z dnia 27 stycznia 2015 r., - Ustawą z dnia 22 grudnia 2015 r. o zmianie ustawy o funkcjonowaniu górnictwa węgla kamiennego (Dz. U. 2015.2300) z dnia 30 grudnia 2015 r. Dzięki tym nowelizacjom wydłużono możliwość finansowania z dotacji budżetowej działań likwidacyjnych i polikwidacyjnych realizowanych przez SRK S.A. jeśli likwidację kopalni rozpoczęto przed dniem 1 stycznia 2019 r. Przedłużono możliwość nieodpłatnego zbywania nieprodukcyjnego majątku kopalń do Spółki Restrukturyzacji Kopalń S.A. W wyniku tych procesów, do SRK S.A. będą mogły być przekazane te części zakładów górniczych, które nie prowadzą już wydobycia lub takie, w których wydobycie wkrótce zakończy się ze względu na wyczerpanie zasobów. Działania te pozwolą na kontynuację wydobycia węgla w sposób ekonomicznie uzasadniony, bez obciążeń wynikających z działalności jednostek, które przynoszą największe straty, a ich dalsze funkcjonowanie jest ekonomicznie i geologicznie nieuzasadnione. Ponadto w nowelizacjach zawarto ustalenia odnoszące się bezpośrednio do funkcjonowania spółek węglowych. Dotyczyły one między innymi: - możliwości finansowania dopłat do bieżących strat produkcyjnych, - wydłużenia do 31 grudnia 2017 r. możliwości spłaty zaległych zobowiązań wobec ZUS, - możliwości zbywania na rzecz SRK S.A. nie tylko zorganizowanych części zakładu górniczego, ale także poszczególnych składników tego majątku, - możliwości odpisywania wartości netto majątku zbytego przez przedsiębiorstwo do SRK S.A. z kapitału zapasowego lub kapitałów rezerwowych. W zakresie świadczeń osłonowych poszczególne nowelizacje wprowadziły następujące zmiany: a) Ustawa z dnia 22 stycznia 2015 r. o zmianie ustawy o funkcjonowaniu górnictwa węgla kamiennego w latach 2008 2015 weszła wżycie 4.02.2015 r. Nowelizacja ta wprowadziła rozdział 3a, w którym zapisano możliwość skorzystania w kopalniach likwidowanych przez pracowników nieposiadających uprawnień emerytalnych ze świadczeń osłonowych: - urlopów górniczych w przypadku nabycia prawa do emerytury przed dniem 1 stycznia 2020 r., - urlopów dla pracowników zakładu przeróbki mechanicznej węgla w przypadku nabycia prawa do emerytury przed dniem 1 stycznia 2019 r., - jednorazowej odprawy pieniężnej w wysokości 12-krotności przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia z pierwszego półrocza roku poprzedzającego rozwiązanie umowy o pracę w kopalni, w której pracownik był zatrudniony (do dnia 31 grudnia 2015 r.). Wersja v.1 z 12.07.2016 r.
b) Ustawą z dnia 22 grudnia 2015 r. o zmianie ustawy o funkcjonowaniu górnictwa węgla kamiennego obowiązującą od 1.01.2016 r. (z wyjątkiem art..1 pkt 8 w zakresie pracy na powierzchni) wydłużono możliwość skorzystania ze świadczeń osłonowych: - urlopu górniczego w przypadku nabycia prawa do emerytury przed dniem 1 stycznia 2023 r, - urlopu dla pracowników zakładu przeróbki mechanicznej węgla w przypadku nabycia prawa do emerytury przed dniem 1 stycznia 2022 r, - jednorazowej odprawy pieniężnej. Zapisami tej nowelizacji zmieniono również wysokość jednorazowej odprawy pieniężnej, uzależniając ją od okresu w jakim pracownik z niej skorzysta po przejściu do SRK S.A., nie później jednak niż do 31 grudnia 2018 r. Uchylono zapisy art. 13 dotyczące uprawnienia do bezpłatnego węgla w naturze, w związku z czym od 1 stycznia 2016 r. deputat węglowy dla byłych pracowników kopalń postawionych w stan likwidacji przed dniem 1 stycznia 2007 r. jest wypłacany przez ZUS w formie ekwiwalentu pieniężnego na podstawie zapisów art. 12 ustawy. Zmieniono również zapisy art. 14 i art. 16, zgodnie z którym renty wyrównawcze są wypłacane przez SRK S.A. zarówno dla pracowników lub byłych pracowników: - kopalni postawionej w stan likwidacji przed dniem 1 stycznia 2019 r. wchodzącej w skład SRK SA, - kopalń postawionych w stan likwidacji przed dniem 1 stycznia 2007 r., którym świadczenia były wypłacane przez inne przedsiębiorstwa górnicze, - przedsiębiorstwa górniczego w przypadku ogłoszenia jego upadłości lub podjęcia decyzji o jego likwidacji. Zmiany organizacyjno własnościowe Kompania Węglowa S.A. Zarząd Kompanii Węglowej S.A. w 2011 r. podjął decyzję o likwidacji, począwszy od 1 stycznia 2012 r. pośredniego szczebla organizacyjnego centrów wydobywczych, zwiększając jednocześnie zakres samodzielności podmiotów wydobywczych kopalń. W związku z bardzo trudną sytuacją ekonomiczno finansową, Spółka opracowała w 2013 r. Program Restrukturyzacji na lata 2014 2020. Zgodnie z tym Programem w 2014 r. nastąpiło wyłączenie ze struktur Kompanii Węglowej S.A. kopalni Knurów-Szczygłowice i sprzedaż jej zorganizowanej części na rzecz Jastrzębskiej Spółce Węglowej S.A. Dalsze pogłębianie się trudnej sytuacji ekonomiczno finansowej zobligowało Spółkę do podejmowania kolejnych działań restrukturyzacyjnych. Wejście w życie w sierpniu 2014 r. ustawy z dnia 11 lipca 2014 r. o zmianie ustawy o funkcjonowaniu górnictwa węgla kamiennego w latach 2008 2015 (Dz.U. 2014 poz. 1069) stworzyło podstawy do dalszych kroków restrukturyzacyjnych, w tym w zakresie zbywania kopalń. W ramach tych działań Kompania Węglowa S.A. zbyła nieodpłatnie na rzecz Spółki Restrukturyzacji Kopalń S.A.: - 30 kwietnia 2015 r. kopalnię Makoszowy (po wcześniejszym jej wyodrębnieniu z KWK Sośnica Makoszowy), - 4 maja 2015 r. KWK Brzeszcze, Rozdział: Wyniki wdrożenia Programu działalności górnictwa węgla kamiennego w Polsce w latach 2007 2015 Wersja v. 1 z 12.07.2016 r. 35
- 8 maja 2015 r. kopalnię Centrum (po wcześniejszym jej wyodrębnieniu z KWK Bobrek Centrum i trwałym zaprzestaniu wydobycia z dniem 30 kwietnia 2015 r.) oraz zbyła na rzecz spółki Węglokoks Kraj Sp. z o.o., której właścicielem jest spółka Węglokoks S.A.: - 8 maja 2015 r. Ruch Bobrek (po jego wyodrębnieniu z KWK Bobrek Centrum) oraz KWK Piekary. W dniu 29.04.2016 r., w konsekwencji prowadzonych działań naprawczych, Kompania Węglowa S.A. zbyła na rzecz Polskiej Grupy Górniczej Sp. z o.o. zakłady górnicze: KWK Bielszowice, KWK Pokój, KWK Halemba-Wirek, KWK Bolesław Śmiały, KWK Piast, KWK Ziemowit, KWK Sośnica, KWK Chwałowice, KWK Marcel, KWK Jankowice i KWK Rydułtowy oraz 4 zakłady: Zakład Elektrociepłownie, Zakład Górniczych Robót Inwestycyjnych, Zakład informatyki i Telekomunikacji, Zakład Remontowo Produkcyjny. W skład Kompanii Węglowej S.A. w dalszym ciągu będzie wchodził Zakład Zagospodarowania Mienia oraz należące do niej spółki zależne wchodzące w skład Grupy Kapitałowej Kompanii Węglowej S.A. Katowicki Holding Węglowy S.A. Na analogicznych zasadach Katowicki Holding Węglowy S.A. zbył na rzecz Spółki Restrukturyzacji Kopalń S.A. w dniu 1 czerwca 2015 r. oznaczoną część zakładu górniczego Ruch Mysłowice, wyodrębnioną wcześniej z KWK Mysłowice Wesoła, a z dniem 30 czerwca 2015 r., po wcześniejszym zatrzymaniu wydobycia, Ruch Boże Dary, wyodrębniony z KWK Murcki Staszic. Rozdział: Wyniki wdrożenia Programu działalności górnictwa węgla kamiennego w Polsce w latach 2007 2015 36 Jastrzębska Spółka Węglowa S.A. - zakończenie tworzenia grupy węglowo koksowej W 2011 r. kontynuowano rozpoczęte w latach poprzednich procesy konsolidacyjne mające na celu utworzenie silnej grupy węglowo koksowej, uwzględniającej podmioty z otoczenia Jastrzębskiej Spółki Węglowej S.A. oraz podmioty koksownicze, bezpośrednio wpływające na produkcję węgla koksowego lub koksu. W grudniu 2010 r. JSW S.A. kupiła od Skarbu Państwa 90,59% udziałów Przedsiębiorstwa Gospodarki Wodnej i Rekultywacji S.A. w Jastrzębiu Zdroju spółki świadczącej usługi związane z odprowadzaniem słonych wód dołowych oraz dostarczaniem wody przemysłowej do pięciu kopalń JSW S.A. W dniu 29 czerwca 2011 r. Skarb Państwa wniósł do JSW S.A. 5 610 tys. akcji Kombinatu Koksowniczego Zabrze S.A., stanowiących 85% udział w kapitale zakładowym i Kombinat wszedł w skład Grupy Kapitałowej JSW S.A. W dniu 7 czerwca 2011 r. JSW S.A. podpisała z Ministrem Skarbu Państwa umowę, na mocy której Spółka nabyła 9,66% udziałów Koksowni Przyjaźń Sp. z o. o., zwiększając swoje zaangażowanie do 97,76% udziałów koksowni. Kolejne udziały w Koksowni Przyjaźń JSW S.A. nabyła w dniu 19 czerwca 2011 r. od Huty Batory S.A. w upadłości (36 udziałów), a następnie w dniu 8 czerwca 2011 r. 160,7 tys. udziałów tej spółki od Skarbu Państwa. Po tych transakcjach JSW S.A. posiadała 97,78% udziałów Koksowni Przyjaźń Sp. z o.o. W dniu 19 grudnia 2011 r. JSW S.A. nabyła od Skarbu Państwa 399,5 tys. akcji WZK Victoria S.A., stanowiących 85% kapitału zakładowego tej Spółki. Wraz z tym zakupem zakończono budowę grupy węglowo koksowej. Strategia JSW S.A. zakłada oparcie grupy kapitałowej na czterech pionach biznesowych: górniczym (kopalnie i produkcja węgla), koksowniczym (produkcja koksu), energetycznym (wytwarzanie prądu, ciepła i chłodu z niewielkich źródeł) oraz pomocniczym (informatyka, zakłady remontowe, transport, kolejnictwo itp.). Wersja v.1 z 12.07.2016 r.
Z dniem 1 stycznia 2013 r. decyzją Zarządu Jastrzębskiej Spółki Węglowej S.A. została utworzona kopalnia Borynia-Zofiówka-Jastrzębie składająca się z trzech Ruchów: Borynia, Zofiówka i Jas-Mos. W 2013 r. JSW S.A. została właścicielem Zakładu Przewozów i Spedycji Spedkoks Sp. z o.o., co było jednym z założeń przyjętej Strategii transportowej dla Grupy Kapitałowej JSW S.A. W 2014 r. Jastrzębska Spółka Węglowa kupiła od Kompanii Węglowej S.A. Kopalnię Węgla Kamiennego Knurów-Szczygłowice za kwotę 1,49 mld zł. Zakup został sfinansowany przez emisję obligacji w kwocie 700 mln zł oraz 163,75 mln USD. Dzięki zakupowi Knurowa- Szczygłowic spółka zwiększył swoją potencjalną bazę zasobową o 65%, a zdolności wydobywcze o ok. 30% docelowo do wielkości 18,5 mln ton rocznie. Południowy Koncern Węglowy S.A. Tauron Wydobycie S.A. W grudniu 2013 r. TAURON Wydobycie S.A. odkupił od Kompanii Węglowej S.A. 16,7 mln akcji Południowego Koncernu Węglowego S.A. stanowiących 47,5% kapitału spółki i został tym samym jej jedynym właścicielem. W 2014 r. Południowy Koncern Węglowy S.A. zmienił nazwę na TAURON Wydobycie S.A. Zmiana nazwy wynika ze strategii Grupy TAURON, zgodnie z którą upraszczana i porządkowana jest jej struktura. Nowe Brzeszcze Grupa Tauron Sp. z o.o. W dniu 31 grudnia 2015 r. spółka Nowe Brzeszcze Grupa Tauron Sp. z o.o. (spółka w 100% zależna od Tauron Polska S.A.) nabyła od Spółki Restrukturyzacji Kopalń S.A., na podstawie umowy sprzedaży, oznaczoną część Zakładu Górniczego w Brzeszczach. Umowa sprzedaży została zawarta w wykonaniu Umowy Przedwstępnej z dnia 19 października 2015 r. oraz na podstawie art. 8a ust. 4 ustawy z dnia 7 września 2007 r. o funkcjonowaniu górnictwa węgla kamiennego. Przedmiotem umowy sprzedaży było nabycie przez NGBT oznaczonej części Zakładu Górniczego w Brzeszczach jako zorganizowanej części przedsiębiorstwa, w skład której wchodzą składniki materialne i niematerialne wykorzystywane do wydobycia, produkcji i zbywania węgla oraz metanu za cenę 1 zł. Z uwagi na fakt, iż z nabyciem oznaczonej części Zakładu Górniczego w Brzeszczach wiązała się konieczność zwrotu pomocy publicznej, która została udzielona SRK S.A. na pokrycie bieżących strat produkcyjnych dla Oddziału KWK Brzeszcze, nabywca, jako kontynuator działalności prowadzonej w oparciu o nabyte aktywa, dokonał zwrotu pomocy publicznej ustalonej w wyniku ostatecznego rozliczenia udzielonej pomocy wraz z należnymi odsetkami. Równocześnie Spółka Nowe Brzeszcze Grupa Tauron Sp. z o.o. przejęła, w trybie art. 23 (1) Kodeksu pracy, jako strona w dotychczasowych stosunkach pracy, 1 501 pracowników funkcjonalnie związanych z przejmowanymi od SRK S.A. aktywami, będących częścią załogi KWK Brzeszcze. Spółki restrukturyzacyjne połączenie Spółek oraz nabycie wybranych składników majątkowych Połączenie spółek restrukturyzacyjnych: Spółki Restrukturyzacji Kopalń S.A. i Bytomskiej Spółki Restrukturyzacji Kopalń Sp. z o. o. nastąpiło w 2009 r. Po przeprowadzeniu dogłębnych analiz odstąpiono od wydzielenia ze struktur Spółki Oddziału Centralny Zakład Odwadniania Kopalń. W dniu 6 listopada 2014 r. Spółka Restrukturyzacji Kopalń S.A. odkupiła od Katowickiego Holdingu Węglowego S.A. 100% udziałów w KWK Kazimierz - Juliusz Sp. z o.o. Następnie 1 czerwca 2015 r., po trwałym zaprzestaniu wydobycia (z dniem 31 maja 2015 r.), Spółka KWK Kazimierz Juliusz Sp. z o.o. zbyła zakład górniczy Kazimierz Juliusz na rzecz SRK S.A. celem Rozdział: Wyniki wdrożenia Programu działalności górnictwa węgla kamiennego w Polsce w latach 2007 2015 Wersja v. 1 z 12.07.2016 r. 37
jego likwidacji. W czerwcu 2015 r. SRK S.A. przejęła od KHW S.A. Ruch Boże Dary, a 10 listopada oznaczoną część zakładu górniczego Rozbark V, będącą częścią Zakładu Górniczego Piekary od Węglokoks S.A. Z dniem 31 marca 2016 r. w ramach nieodpłatnego nabycia Spółka Restrukturyzacji Kopalń S.A. przejęła od KW S.A. kopalnię Anna, W grudniu 2015 r. Spółka Restrukturyzacji Kopalń S.A. zbyła za symboliczną złotówkę Kopalnię KWK Brzeszcze na rzecz spółki Nowe Brzeszcze Grupa Tauron. W wyniku powyższych zmian w strukturach Spółki Restrukturyzacji Kopalń S.A. funkcjonuje obecnie łącznie 5 nowych jednostek, w tym Oddział SRK S.A. KWK Makoszowy z siedzibą w Zabrzu, eksploatujący węgiel kamienny. Strategia rozwoju Węglokoks S.A. Rozdział: Wyniki wdrożenia Programu działalności górnictwa węgla kamiennego w Polsce w latach 2007 2015 38 Równolegle z procesami zbywania do SRK S.A. kopalń i oznaczonych ich części, stanowiących nadmierne obciążenie spółek węglowych realizowane są działania sanacyjne, mające na celu utworzenie efektywnej struktury górnictwa węgla kamiennego w Polsce, polegające m.in. na modernizacji organizacyjno-kapitałowej sektora oraz wdrożeniu strategii rozwoju Węglokoks S.A. w zakresie jego wpływu na rynek węglowy poprzez bezpośrednie zaangażowanie w produkcję węgla kamiennego w Polsce. W ramach tych działań, Kompania Węglowa S.A. zbyła na rzecz spółki Węglokoks Kraj Sp. z o.o., której właścicielem jest spółka Węglokoks S.A., Ruch Bobrek (po jego wyodrębnieniu z KWK Bobrek Centrum) oraz KWK Piekary. Tym samym Węglokoks Kraj Sp. z o.o. wszedł we wszystkie prawa i obowiązki producenta węgla kamiennego. Spółka ta zbyła nieodpłatnie na rzecz SRK S.A. oznaczoną część zakładu górniczego Piekary szyb Rozbark V. Dodatkowo w grudniu 2015 r. nastąpiło połączenie dwóch kopalń Bobrek i Piekary w jedną kopalnię dwuruchową Bobrek Piekary. Ponadto w 2015 r. utworzono nowy podmiot Węglokoks ROW Sp. z o.o., który w dniu 1 stycznia 2016 r. przyjął nazwę Polska Grupa Górnicza Sp. z o.o. W dniu 29 kwietnia 2016 r. podmiot ten nabył kopalnie Kompani Węglowej S.A. Obecnie największym udziałowcem PGG jest Węglokoks S.A. (ponad 39%), spółki: Górnictwo i Energetyka Konwencjonalne S.A. (należąca do Polskiej Grupy Energetycznej S.A.), Energa i PGNiG Termika (po 15,7%), Towarzystwo Finansowe Silesia oraz Fundusz Inwestycji Polskich Przedsiębiorstw (po ok. 7%). Prywatyzacja przedsiębiorstw górniczych Z uwagi na utrzymującą się dekoniunkturę na rynku węgla kamiennego przejawiającą się drastycznymi obniżkami cen zbytu węgla zarówno energetycznego jak i koksowego w latach 2013 2015 zdecydowanie pogorszyła się sytuacja ekonomiczno finansowa spółek węglowych, co wpłynęło na wstrzymanie działań prywatyzacyjnych. LW Bogdanka S.A. Po debiucie giełdowym Spółki, który nastąpił 25.06.2009 r. Minister Skarbu Państwa zadecydował o sprzedaży w dniu 9 marca 2010 r. kolejnych 46,7% akcji. Po dokonaniu transakcji LW Bogdanka S.A. stała się prywatną spółką z niewielkim udziałem Skarbu Państwa. W 2011 r., po wiosennej korekcie indeksu największych spółek na warszawskiej giełdzie LW Bogdanka S.A. weszła w skład WIG20 i pozostała tam do listopada 2015 r. Było to efektem przeprowadzenia w październiku 2015 r transakcji nabycia akcji Spółki przez grupę surowcowo energetyczną Enea SA. W ten sposób grupa Enea stała się większościowym akcjonariuszem posiadając 66% akcji LW Bogdanki. Enea notowana jest na giełdzie papierów wartościowych od 2008 r., wchodzi w skład WIG20, a jej głównym akcjonariuszem (ponad 51% akcji) pozostaje Skarb Państwa. Wersja v.1 z 12.07.2016 r.
Jastrzębska Spółka Węglowa S.A. W dniu 6 lipca 2011 r. Jastrzębska Spółka Węglowa S.A. zadebiutowała na giełdzie papierów wartościowych w Warszawie. W ofercie publicznej zaoferowano 39 496 196 akcji JSW S.A., stanowiących 33,1% jej kapitału. Inwestorzy indywidualni objęli 10 118 563 akcje, osoby uprawnione 499 904 akcje, a inwestorzy instytucjonalni 28 877 729 akcji. Cena sprzedaży akcji JSW S.A. dla inwestorów indywidualnych, uprawnionych i instytucjonalnych została ustalona na 136 zł, wobec ceny maksymalnej na poziomie 146 zł. Wartość oferty publicznej to blisko 5,4 mld zł. Skarb Państwa zachował kontrolny pakiet ponad 50% akcji spółki. Sytuacja ekonomiczno finansowa od 2014 r. jest bardzo trudna, a kurs akcji w 2015 r. wynosił od ok. 25,96 zł/akcja w lutym 2015 r. do ok. 10 zł/akcja w sierpniu 2015 r. Na koniec 2015 r. kurs akcji JSW S.A. wyniósł 10,56 zł/akcja. Wsparcie działań restrukturyzacyjnych ze środków budżetu państwa W latach 2007 2015 sektor górnictwa węgla kamiennego uzyskiwał pomoc ze środków budżetu państwa z przeznaczeniem na pokrycie kosztów związanych z likwidacją kopalń i naprawą szkód górniczych oraz roszczeń pracowniczych wynikających z działań restrukturyzacyjnych przeprowadzonych w ramach rządowych programów restrukturyzacyjnych sprzed 2007 r., jak też jednorazowo w 2010 r. na dofinansowanie inwestycji początkowych (łączna kwota 400 mln zł). Od 2014 r. sektor uzyskuje pomoc na pokrycie kosztów związanych z nowymi działaniami restrukturyzacyjnymi. Finansowanie skutków restrukturyzacji sprzed 2007 r. realizowane było w ramach przepisów Rozporządzenia Rady (WE) nr 1407/2002 z dnia 23 lipca 2002 r. w sprawie pomocy państwa dla przemysłu węglowego, a następnie Decyzji Rady z dnia 10 grudnia 2010 r. w sprawie pomocy państwa ułatwiającej zamykanie niekonkurencyjnych kopalń węgla (2010/787/UE). Dotychczas finansowanie zadań odbywało się na podstawie następujących decyzji Komisji Europejskiej: 1) Pomoc państwa nr N 571/2004 Polska. Pomoc państwa dla polskiego sektora węglowego 2004-2006; 2) Pomoc państwa nr N 84/2007 Polska. Pomoc państwa dla polskiego sektora węglowego 2004-2006 (przedłużenie obowiązywania programu N 571/2004); 3) Pomoc państwa N 575/2007 Polska. Pomoc państwa dla polskiego sektora węglowego w latach 2008-2010; 4) Pomoc państwa SA.33013 (2011/N) Polska. Pomoc państwa dla sektora górnictwa węgla kamiennego w latach 2011-2015 (kontynuacja programu N 575/2007). W oparciu o wyżej wymienione programy pomocowe oraz programowe i prawne instrumenty krajowe realizowano, w odniesieniu do poszczególnych instrumentów wsparcia, następujące działania: Dotacja budżetowa na finansowanie zadań wykonywanych w trakcie i po zakończeniu likwidacji kopalń oraz naprawianie szkód górniczych Dotację budżetową w latach 2007 2015 przyznawano przedsiębiorstwu górniczemu (Spółce Restrukturyzacji Kopalń S.A.) na finansowanie zadań wykonywanych w trakcie likwidacji kopalń oraz działań wykonywanych po zakończeniu likwidacji kopalń (bądź oznaczonej części zakładu górniczego), których likwidację rozpoczęto przed dniem 1 stycznia 2007 r., a także kosztów ogólnego zarządu oraz na finansowanie naprawiania szkód wywołanych ruchem zakładu górniczego, w tym szkód powstałych w wyniku reaktywacji starych zrobów, a w szczególności: Rozdział: Wyniki wdrożenia Programu działalności górnictwa węgla kamiennego w Polsce w latach 2007 2015 Wersja v. 1 z 12.07.2016 r. 39
I. Zadania wykonywane w trakcie likwidacji kopalń oraz działania wykonywane po zakończeniu likwidacji kopalń. Dotacja wykorzystywana była na: 1. W odniesieniu do zadań wykonywanych w trakcie likwidacji kopalń: - likwidację oraz zabezpieczenie wyrobisk korytarzowych, - likwidację oraz zabezpieczenie szybów i szybików, - opracowywanie wymaganych odrębnymi przepisami projektów, dokumentacji, opinii, ekspertyz i analiz związanych z realizacją zadań. 2. W odniesieniu do działań wykonywanych po zakończeniu likwidacji kopalń: - zabezpieczenie kopalń sąsiednich przed zagrożeniem wodnym, gazowym oraz pożarowym, - likwidację infrastruktury kopalni, - rekultywację terenów pogórniczych, - utrzymywanie obiektów niezbędnych do realizacji działań wykonywanych po zakończeniu likwidacji kopalni, - opracowywanie wymaganych odrębnymi przepisami projektów, dokumentacji, opinii, ekspertyz i analiz związanych z realizacją działań. 3. Pokrywanie kosztów ogólnego zarządu. Rozdział: Wyniki wdrożenia Programu działalności górnictwa węgla kamiennego w Polsce w latach 2007 2015 40 W ramach środków dotacyjnych przeznaczonych na finansowanie zadań wykonywanych w trakcie likwidacji, działań wykonywanych po zakończeniu likwidacji i pokrywanie kosztów ogólnego zarządu, największe kwoty przeznaczone były na zabezpieczenie czynnych kopalń sąsiednich przed zagrożeniem wodnym (stanowią ok. 90% nakładów na ww. zadania i działania). W latach 2007 2015 Spółka Restrukturyzacji Kopalń S.A. wykorzystała dotację budżetową na zadania wykonywane w trakcie likwidacji kopalń, działania wykonywane po zakończeniu likwidacji kopalń oraz finansowanie kosztów ogólnego zarządu w kwocie 2 050,8 mln zł. II. Naprawianie szkód wywołanych ruchem zakładu górniczego, w tym szkód powstałych w wyniku reaktywacji starych zrobów. Dotacja ta przeznaczona jest dla przedsiębiorstw górniczych, które rozpoczęły likwidację kopalni bądź oznaczonej części zakładu górniczego przed dniem 1 stycznia 2007 r. W ramach tego działania w latach 2007 2015 realizowano zadania polegające między innymi na: - remontach w budynkach mieszkalnych, użyteczności publicznej, w tym szkoły, przedszkola i obiekty sakralne, - pionowania budynków, - naprawach sieci wodociągowej i kanalizacyjnej, - naprawach nawierzchni ulic, - zwrocie gminom nakładów poniesionych na budownictwo zastępcze, - wypłacie odszkodowań za utratę w plonach, - utrzymywaniu przepompowni w zalewiskowych nieckach bezodpływowych, - likwidacji pustek poeksploatacyjnych i szybików pozostałych po tzw. płytkim kopalnictwie, - regulacji i pogłębianiu koryt rzek. W latach 2007 2015 przedsiębiorstwa górnicze wykorzystały dotację budżetową na naprawianie szkód wywołanych ruchem zakładu górniczego w kwocie 129,0 mln zł. Wersja v.1 z 12.07.2016 r.
Roszczenia pracownicze W dotychczasowych rozwiązaniach ustawowych dotyczących górnictwa węgla kamiennego uwzględniano również roszczenia pracownicze czyli: - renty wyrównawcze dla byłych pracowników kopalń całkowicie zlikwidowanych, - uprawnienia do bezpłatnego węgla przysługujące byłym pracownikom kopalń postawionych w stan likwidacji przed dniem 1 stycznia 2007 r. i przedsiębiorstw robót górniczych (wydawane w naturze tj. węgla deputatowego lub wypłacane w formie ekwiwalentu pieniężnego), - zaległe wynagrodzenia (dla ZG "Bytom I"), Rozwiązania te dotyczą w szczególności byłych pracowników zlikwidowanych kopalń węgla kamiennego ale również ich najbliższych, posiadających uprawnienia do w/w świadczeń. W latach 2007 2015 z tytułu wyżej wymienionych roszczeń pracowniczych przekazano środki budżetowe w łącznej wysokości 427,3 mln zł. Roszczenia pracownicze są zobowiązaniami państwa wobec byłych pracowników państwowych przedsiębiorstw górniczych, które zostały postawione w stan likwidacji przed dniem 1 stycznia 2007 r., w związku z intensywnymi przemianami w tym sektorze gospodarki w okresie ostatnich dekad. W ramach roszczeń pracowniczych Zakład Ubezpieczeń Społecznych wypłacał byłym pracownikom likwidowanych kopalń ekwiwalenty pieniężne z tytułu prawa do bezpłatnego węgla. Z tego tytułu w latach 2007 2015 wypłacono środki w łącznej wysokości 1 220,7 mln zł. W 2015 r., w wyniku przeprowadzonych działań sanacyjnych, poniesiono koszty restrukturyzacji zatrudnienia w jednostkach produkcyjnych przekazanych do Spółki Restrukturyzacji Kopalń S.A. Wyniosły one łącznie 109 535,9 tys. zł, w tym: - urlopy górnicze dla pracowników zatrudnionych pod ziemią 64 494,2 tys. zł, - urlopy dla pracowników zakładów przeróbki mechanicznej węgla 3 792,0 tys. zł, - jednorazowe odprawy pieniężne 41 249,7 tys. zł. Kontynuacja procesów restrukturyzacji sektora górnictwa węgla kamiennego z udziałem środków budżetu państwa wymaga notyfikacji programu pomocy w Komisji Europejskiej, zwłaszcza, że obejmuje zastosowania nowych instrumentów pomocowych, nie wykorzystywanych dotąd w naszym kraju, jak pomoc na pokrycie bieżących strat produkcyjnych przedsiębiorstwa. Władze Polski w dniu 4 marca 2015 r. przedłożyły Komisji Europejskiej Program Pomoc państwa dla sektora górnictwa węgla kamiennego w latach 2015 2018. Całkowita planowana kwota pomocy notyfikowana KE to 4 955 350,12 tys. zł, z czego na sfinansowanie kosztów nadzwyczajnych wynikających z zamknięcia jednostek produkcyjnych przed 1 stycznia 2007 r. przewidziano 1 435 179,60 tys. zł, na pokrycie kosztów nadzwyczajnych wynikających z zamknięcia jednostek po dniu 1 stycznia 2007 r. kwotę 3 000 794,32 tys. zł, a na pokrycie bieżących strat produkcyjnych przedsiębiorstwa kwotę 519 376,20 tys. zł. W związku z koniecznością urealnienia pierwotnych szacunków, 14 lipca 2015 r. strona polska przekazała zaktualizowane dokumenty notyfikacyjne. Zgodnie z nimi łączna planowana wartość pomocy wynosiła 5 103 320,50 tys. zł, w tym: - 1 435 179,60 tys. zł na pokrycie kosztów nadzwyczajnych wynikających z zamknięcia jednostek produkcyjnych przed 1 stycznia 2007 r., Rozdział: Wyniki wdrożenia Programu działalności górnictwa węgla kamiennego w Polsce w latach 2007 2015 Wersja v. 1 z 12.07.2016 r. 41
- 2 993 621,90 tys. zł na pokrycie kosztów nadzwyczajnych wynikających z zamknięcia jednostek po dniu 1 stycznia 2007 r., - 674 519,0 tys. zł na pokrycie bieżących strat produkcyjnych przedsiębiorstwa. Ostateczna kwota pomocy, ze względu na wciąż pogarszającą się sytuację na krajowym rynku węgla może ulec kolejnym aktualizacjom. W 2010 r. jednostki produkcyjne otrzymały jednorazowo ze środków budżetu państwa środki dotacyjne na dofinansowanie do inwestycji początkowych w łącznej kwocie 400,0 mln zł. Dofinansowaniem objęto łącznie 24 projekty realizowane w kopalniach Kompanii Węglowej S.A., Katowickiego Holdingu Węglowego S.A., Jastrzębskiej Spółki Węglowej S.A. oraz w Tauron Wydobycie S.A. i LW Bogdanka S.A. Tab. 1.1.6a. Dotacje budżetowe dla sektora górnictwa węgla kamiennego w latach 2007-2015 [mln zł] Lp. Wyszczególnienie 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Ogółem 1. Działania likwidacyjne i polikwidacyjne 236,93 191,52 193,14 194,98 213,69 218,95 222,90 217,70 361,00 2 050,81 2. Szkody górnicze 47,29 22,29 7,46 12,70 8,60 11,81 4,70 5,19 8,99 129,03 3. Roszczenia pracownicze (węgiel + renty) 52,62 56,12 61,55 38,35 55,74 37,21 33,88 46,43 45,41 427,31 4. Ekwiwalenty pienieżne wypłacane przez ZUS (PRG + Kopalnie) 86,90 97,92 115,54 146,53 154,80 162,13 165,04 144,08 147,78 1 220,72 5. Restrukturyzacja zatrudnienia (urlopy + jop) 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 109,54 109,54 6. Inwestycje początkowe 0,00 0,00 0,00 400,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 400,00 7. Dopłaty do bieżącej produkcji 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 120,18 189,89 310,07 8. RAZEM 423,75 367,85 377,68 792,55 432,83 430,10 426,51 533,58 862,62 4 647,48 Rozdział: Wyniki wdrożenia Programu działalności górnictwa węgla kamiennego w Polsce w latach 2007 2015 42 Efektywność ekonomiczna górnictwa węgla kamiennego w Polsce w latach 2007 2015 Od początku realizacji Programu towarzyszyła mu skrajnie niestabilne warunki rynkowe. Na wzrastający popyt na węgiel koksowy, wywołany hossą na rynku stalowym, nałożyły się w latach 2008 2009 czynniki światowego kryzysu na rynku nieruchomości i na globalnych rynkach finansowych, przy równocześnie wzrastającym popycie na węgiel energetyczny. W następnych trzech latach, mimo recesji największych gospodarek świata oraz kryzysu finansów publicznych w krajach europejskich, nastąpiła stopniowa odbudowa koniunktury na węgiel do koksowania, przy nadal wzrastających popycie i cenach na węgiel energetyczny, by wreszcie, od 2012 r. po gwałtownym załamaniu koniunktury na węgiel energetyczny funkcjonować w warunkach coraz bardziej pogłębiającego się kryzysu strukturalnego wywołanego nadpodażą wszystkich paliw kopalnych, w tym i węgla kamiennego zarówno na światowym, jak i krajowym rynku. W konsekwencji tak niestabilnych warunków na rynkach węglowych, krajowi producenci z trudnością zaspokajali popyt na węgiel, co dodatkowo zwiększało presję na wzrost cen w okresach koniunktury. Przeciętne zatrudnienie w kopalniach węgla kamiennego na przestrzeni ostatnich kilku lat ulega systematycznego obniżeniu. O ile we wcześniejszych latach spadek zatrudnienia wynosił od 0,1% do 2,7%, to w ostatnich trzech latach dynamika spadku zatrudnienia wzrosła i wynosiła: w 2013 r. - 3,4% (w stosunku do roku poprzedniego), w 2014 r. - 6,1% i w 2015r. 8,2%. W tych samych latach wydobycie węgla kamiennego obniżało się odpowiednio o 4,2%, 5,8% i 1,0%. Dzięki temu wzrosła wydajność pracy mierzona w tonach na zatrudnionego na rok, z 704 ton/zatr/rok w 2013r. do 761 ton/zatr/rok w 2015r., co w praktyce oznacza powrót do wydajności z 2007 r. Wersja v.1 z 12.07.2016 r.
W 2007 r. kopalnie zatrudniały 115 tys. osób (w przeliczeniu na pełne etaty), w tym 89,9 tys. pod ziemią, co stanowiło 78,2% zatrudnionych. W następnych latach procent ten wahał się od 79,2% do 79,7%. W 2015r. obniżył się do 78,6%, co spowodowane było wdrożeniem programu odejść z wykorzystaniem świadczeń osłonowych. Rys. 1.1.6a. Przeciętne zatrudnienie oraz wydajność w latach 2007 2015 140 000 900 120 000 100 000 758 725 665 671 684 710 704 706 761 800 700 600 osób 80 000 60 000 40 000 114 999 115 061 116 197 113 251 110 186 110 113 106 372 99 928 91 760 500 400 300 200 ton/prac. 20 000 100 0 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 0 przeciętne zatrudnienie w kopalniach wydajność ton/prac. Rys. 1.1.6b. Wydajność pracy w kopalniach w 2007 r. i w 2015 r. [ t/prac./rok ] 2007 r. 1600,0 1400,0 1200,0 1000,0 800,0 600,0 400,0 200,0 0,0 2015 r. 2000,0 1800,0 1600,0 1400,0 1200,0 1000,0 800,0 600,0 400,0 200,0 0,0 Rozdział: Wyniki wdrożenia Programu działalności górnictwa węgla kamiennego w Polsce w latach 2007 2015 Wersja v. 1 z 12.07.2016 r. 43
W pierwszych latach realizacji programu, osiąganiu coraz lepszych wyników finansowych związanych z dynamicznym wzrostem cen sprzedaży węgla spółek węglowych, towarzyszyło zwiększanie kosztów produkcji wskutek m.in. większego zaangażowania usług świadczonych przez firmy zewnętrzne, wzrostu kosztów zakupów, najmu bądź też dzierżawy maszyn i urządzeń górniczych, jak również kosztów pracy przy występującej nadwyżce zatrudnienia. Koszty produkcji węgla rosły dynamicznie niezależnie od osiąganych wielkości produkcji. Wzrost ten utrzymywał się do 2012 r., w którym koszty osiągnęły poziom 23,6 mld zł, a w kolejnych latach sukcesywnie się obniżały wraz ze spadkiem produkcji. Dynamika spadku kosztów w 2015 r. w porównaniu do 2012 r. wyniosła 15,1% i była większa od dynamiki spadku wydobycia w tym okresie (8,8%). Koszty produkcji węgla w 2015 r. wyniosły 20,1 mld zł i były o 22,4% wyższe niż w pierwszym roku realizacji Programu, przy czym w 2012 r. były wyższe o 44,2%. Struktura kosztów produkcji węgla zmieniała się do 2013 r. w niewielkim stopniu. Udział kosztów płacowych do 2013 r. miał nieznaczną tendencję rosnącą (od 50,2 % w 2007 r. do 51,2% w 2013 r.). W kolejnych latach udział tych kosztów obniżał się i w 2015 r. po przeprowadzeniu częściowych działań restrukturyzacyjnych wynosił 46,6%. Podobny zakres wzrostu dotyczył usług obcych (od 16,6 % w 2007 r. do 17,6 % 2013 r.) i obniżenie udziału w kolejnych latach do 17,7% w 2015 r. Obniżenie udziału wystąpiło w kosztach zużycia materiałów (z 14,1% w 2007 r. do 10,9% w 2015 r.). Rys. 1.1.6c. Struktura kosztów produkcji węgla kamiennego w latach 2007 2015 Rozdział: Wyniki wdrożenia Programu działalności górnictwa węgla kamiennego w Polsce w latach 2007 2015 44 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 1,7% 2,5% 2,5% 2,3% 3,2% 1,5% 2,0% 3,2% 2,9% 50,2% 50,6% 50,7% 51,9% 49,8% 51,3% 51,2% 48,8% 46,6% 3,1% 2,6% 2,6% 2,8% 2,8% 2,9% 3,1% 3,0% 16,6% 16,9% 16,7% 16,6% 17,2% 18,0% 17,6% 17,6% 5,6% 5,5% 6,8% 6,5% 6,2% 5,9% 5,9% 5,6% 5,9% 14,1% 13,0% 12,0% 11,1% 12,3% 12,0% 11,2% 11,3% 10,9% 8,6% 8,9% 8,7% 8,8% 8,6% 8,4% 9,1% 10,5% 12,9% Radykalne i długotrwałe pogorszenie na rynkach, które od 2013 r. przybrało charakter strukturalnego niedostosowania, skutkował spadkiem przychodów ze sprzedaży węgla. Ich najwyższy poziom krajowi producenci odnotowali w 2011 r. (25,9 mld zł). W kolejnych dwóch latach przychody te obniżyły się łącznie o 3,5 mld zł w stosunku do 2011 r., spadając w 2013 r. poniżej kosztów produkcji i kosztów sprzedanego węgla (odpowiednio: do 22,7 mld zł oraz do 22,8 mld zł). W następnych latach przychody ze sprzedaży węgla były o kolejne 3,7 mld zł niższe, przy redukcji kosztów produkcji w latach 2014-2015 o 2,6 mld zł, a kosztów sprzedanego węgla o 2,2 mld zł. Łączny spadek przychodów ze sprzedaży węgla w latach 2011 2015 wyniósł więc 7,2 mld zł, przy spadku kosztów produkcji rzędu 1,5 mld zł, a kosztów sprzedanego węgla 1,0 mld zł. Dynamiczne zmiany wielkości kosztów, cen i sprzedaży węgla i wpłynęły na znaczne wahania jednostkowych kosztów sprzedażnego węgla a tym samym na poziom akumulacji. Średni jednostkowy koszt sprzedanego węgla wzrastał systematycznie do 2012 r. pomimo wahań wielkości sprzedaży. Najwyższy poziom tego kosztu wystąpił w 2012 r. (309,64 zł/t), ale osiągnięta w tym roku średnia cena zbytu w wysokości 340,37 zł/t pozwoliła na wysoką dodatnią 2,9% 17,7% 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Pozostałe koszty Koszty płacowe Podatki i opłaty Usługi obce Energia Zużycie materiałów Amortyzacja Wersja v.1 z 12.07.2016 r.
akumulację wysokości 30,73 zł/t. Najwyższą akumulację na węglu (54,96 zł/t) osiągnięto w 2011 r., w którym wystąpił najwyższy poziom cen zbytu, a koszty jednostkowe były niższe niż w 2012 r. o 23,35 zł/t. W kolejnych 3 latach (2013 2015) spółki Skarbu Państwa odnotowały ujemną akumulację na węglu (odpowiednio: -6,40 zł/t, -32,79 zł/t i -28,34 zł/t). Niski stopień reagowania kosztami na zmieniające się uwarunkowania rynkowe oraz niewykorzystanie okresów o wysokich przychodach do zwiększenia odporności na wahania koniunkturalne i na odpowiednie zwiększenie zakresu zadań inwestycyjnych, spowodowało iż po okresie osiągania dodatnich wyników finansowych netto do 2012 r. (od 7,9 mln zł w 2009 r. po 3 013,9 mln zł w 2011 r.) od 2013 r. sektor ponosi ujemne wyniki finansowe). Nieznaczna początkowo strata sektora (w 2013 r. rzędu 300 mln zł), już w następnym roku powiększyła się do 2,2 mld zł, a w 2015 r., po uwzględnieniu odpisów z tytułu utraty wartości środków trwałych, osiągnęła poziom 4,5 mld zł, przy stracie ze sprzedaży węgla na poziomie 2,0 mld zł. Łączna wysokość skumulowanych strat z lat 2013 2015 wyniosła 6,8 mld zł i była zbliżona do poziomu skumulowanych zysków sektora z lat 2007 2012 (6,9 mld zł). Rys. 1.1.6d. Przychody ze sprzedaży węgla, koszty produkcji węgla i koszty pracy w spółkach Skarbu Państwa i zależnych od nich w latach 2007 2015 Rys. 1.1.6e. Cena zbytu węgla, koszt jednostkowy i jednostkowy wynik spółek Skarbu Państwa i zależnych od nich w latach 2007 2015 [ zł/t ] 30 000 25 000 20 000 15 000 10 000 5 000 0 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Przychody ze sprzedaży węgla Koszty pracy Koszty produkcji węgla Rys. 1.1.6f. Wynik ze sprzedaży węgla i wynik finansowy netto w spółkach Skarbu Państwa i zależnych od nich w latach 2007 2015 [ mln zł ] 1.1.6g. Wskaźnik płynności I stopnia i wskaźnik rentowności sprzedaży w spółkach Skarbu Państwa i zależnych od nich w latach 2007 2015 15% 10% 5% 0% -5% -10% -15% -20% 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 wskaźnik rentowności sprzedaży wskaźnik płynności I st. (gotówkowej) 0,70 0,60 0,50 0,40 0,30 0,20 0,10 0,00 Rozdział: Wyniki wdrożenia Programu działalności górnictwa węgla kamiennego w Polsce w latach 2007 2015 Wersja v. 1 z 12.07.2016 r. 45
Rozdział: Wyniki wdrożenia Programu działalności górnictwa węgla kamiennego w Polsce w latach 2007 2015 46 Znaczące pogorszenie sytuacji spółek węglowych od 2013 r. wpłynęło na pogorszenie płynności finansowej i brak możliwości bieżącego regulowania zobowiązań cywilnoprawnych, a od 2015 r. w niektórych spółkach również publicznoprawnych. Stan zobowiązań sektora w całym okresie realizacji Programu miał tendencję wzrostową, ale dynamika wzrostu rok do roku, była stosunkowo niewielka, a w 2011 r. wystąpił nawet niewielki spadek stanu zobowiązań do poziomu 8,5 mld zł. W kolejnych 3 latach stan zobowiązań wzrastał po ok 1,0 2,5 mld rocznie osiągając w 2014 r. poziom 14,4 mld zł, a w 2015 r. nieznacznie spadł do 14,1 mld zł. Wraz ze wzrostem zobowiązań zmieniła się ich struktura. W 2013 r. zobowiązania długoterminowe wzrosły do 2,8 mld zł. Zobowiązania krótkoterminowe z tytułu dostaw i usług wzrosły z 2,8 mld zł na koniec 2012 r. do 3,1 mld zł na koniec 2013 r. i 3,2 mld zł w 2015 r. i stanowiły 28,3% zobowiązań krótkoterminowych. Wzrost stanu zobowiązań wynikał ze zmniejszonych wpływów ze sprzedaży węgla, które nie były w stanie pokryć kosztów i wydatków niezbędnych do zapewnienia ciągłości produkcji i zapewnienia bezpieczeństwa pracy górniczych załóg. Znaczną część zobowiązań tak długoterminowych jak i krótkoterminowych stanowią zobowiązania z tytułu emisji dłużnych papierów wartościowych zaciągane przez Spółki w celu poprawy bieżącej płynności. Na koniec 2015r. stan tych zobowiązań wynosił 3,5 mld zł. Efektem tych działań są jednak zabezpieczenia ustanawiane na aktywach majątkowych (na zapasach) ograniczające prawo do swobodnego nimi dysponowania, w tym w celu spłaty zobowiązań. Spadek aktywów obrotowych, w tym najbardziej płynnych ich części, takich jak środki pieniężne czy należności wpłynął na systematyczne obniżanie się wskaźników płynności finansowej. W 2015 r. w porównaniu do 2013r. zmieniły się one następująco: 2013r. 2015r. - wskaźnik płynności gotówkowej (poziom zadawalający 0,5 1,0) 0,32 0,12 - wskaźnik płynności szybkiej, (poziom zadawalający 1,0) 0,61 0,29 - wskaźnik płynności bieżącej, (poziom zadawalający 1,2 2,0) 0,97 0,42 Powyższa sytuacja przełożyła się na możliwości realizacji poszczególnych celów nakreślonych w Programie i osiągania zamierzonego poziomu wskaźników i mierników ich oceny. Pomimo podejmowania działań o charakterze antykryzysowym założonego poziomu większości wskaźników nie osiągnięto. Kompania Węglowa S.A., Katowicka Grupa Kapitałowa, Jastrzębska Spółka Węglowa S.A. nie utrzymały kosztów produkcji na poziomie konkurencyjnym w stosunku do cen węgla jednostkowy wynik na bieżącej produkcji u wszystkich głównych producentów węgla (Kompania Węglowa S.A., Katowicka Grupa Kapitałowa, Jastrzębska Spółka Węglowa S.A.) począwszy od 2013 r. był ujemny. W Katowickiej Grupie Kapitałowej strata na bieżącej produkcji występowała w całym okresie objętym Programem. Jednostkowy wynik ze sprzedaży węgla w Kompanii Węglowej S.A. po stracie w 2007 r. w kolejnych latach do 2012 r. był dodatni. KGK i JSW S.A. w całym okresie do 2012 r. osiągały dodatnie wyniki ze sprzedaży węgla. KGK utrzymała zysk jeszcze w 2013 r., ale kolejne lata we wszystkich tych podmiotach cechowała strata na sprzedaży. Podobnie kształtowały się wyniki finansowe netto. Do 2012 r. wszystkie ww. podmioty osiągały zysk netto (z wyjątkiem JSW S.A. za 2009 r.). Od 2013 r. Kompania Węglowa S.A. ponosiła stratę we wszystkich kolejnych latach. KGK i JSW S.A. utrzymały jeszcze dodatnie wyniki w 2013 r., ale kolejne lata zakończyły się stratą. Kompania Węglowa S.A., Katowicka Grupa Kapitałowa, Jastrzębska Spółka Węglowa S.A. nie utrzymały zadowalającego poziomu wskaźników płynności finansowej oraz zdolności kredytowej - Kompania Węglowa S.A. z uwagi na obciążenia zobowiązaniami przejętymi od tworzących ją Spółek Węglowych, przez cały okres realizacji Programu wykazywała niski poziom Wersja v.1 z 12.07.2016 r.
wskaźników płynności. Pomimo tego terminowo i w pełni realizowała ratalną spłatę zobowiązań objętych restrukturyzacją. Jeszcze niższy poziom wskaźników płynności występował w KGK wobec wciąż niekorzystnych relacji środków finansowych i zobowiązań krótkoterminowych. W przypadku Jastrzębskiej Spółki Węglowej S.A. do 2013 r. występowała tzw. nadpłynność finansowa. Wysoki stan środków finansowych nie został jednak należycie wykorzystany i w obliczu lat kryzysowych poziom wskaźnika spadł do wartości zbliżonych do pozostałych Spółek. Brak płynności finansowej tak w Kompanii Węglowej S.A., jak i w KGK przejawiał się utrzymywaniem wysokiego stanu zobowiązań. W KW S.A. stan zobowiązań (długo i krótkoterminowych) wahał się w poszczególnych latach Programu do 2012 r. od 4,0 do 4,5 mld zł. W 2013 r. wzrósł do 5,5 mld zł i na zbliżonym poziomie utrzymywał się w kolejnych latach. W KGK dynamika wzrostu zobowiązań była większa niż w KW S.A. Z 0,8 mld w roku bazowym zobowiązania wzrosły do 3 mld w 2014 r. Spadek zobowiązań w 2015 r. do 2,6 mld zł nie był wystarczający do znaczącej poprawy płynności finansowej wobec podobnej dynamiki spadku przychodów netto (o 0,4 mld zł). W Jastrzębskiej Spółce Węglowej S.A., pomimo utrzymywania tzw. nadpłynności finansowej zobowiązania miały tendencję rosnącą (od 0,9 mld w roku bazowym do 2,0 mld zł w 2013 r.) W latach 2014 2015 zobowiązania te wzrosły do poziomu ok. 3,9 mld zł. Należy zwrócić uwagę, iż wzrost zobowiązań u głównych producentów węgla w ostatnich 3 latach związany był z występowaniem zobowiązań długo i krótkoterminowych z tytułu emisji obligacji. Na koniec 2015 r. zobowiązania te stanowiły odpowiednio 28% ogółu zobowiązań w KW S.A., 48% w KGK i 33,7% w JSW S.A. Dodatnie rentowności sprzedaży występowały we wszystkich omawianych podmiotach do 2012 r. (z wyjątkiem JSW S.A. w 2009 r.). Od 2013 r. Kompania Węglowa S.A. osiągała ujemną rentowność sprzedaży, a w KGK i JSW S.A. jeszcze tylko w 2013 r. udało się utrzymać dodatnią rentowność. 1.1.6h. Jednostkowy wynik ze sprzedaży węgla w latach 2006 2015 w porównaniu do założeń Programu 300 250 200 150 100 50 0-50 -100 wartość zakładana przyjęta jako wartość dodatnia 2006r. 2007r. 2008r. 2009r. 2010r. 2011r. 2012r. 2013r. 2014r. 2015r. wartość zakładana KW S.A. KGK JSW S.A. [ zł/t ] 1.1.6i. Wynik finansowy netto w latach 2006 2015 w porównaniu do założeń Programu 2500 1500 500-500 -1500-2500 -3500 [ mln zł ] wartość zakładana przyjęta jako wartość dodatnia 2006r. 2007r. 2008r. 2009r. 2010r. 2011r. 2012r. 2013r. 2014r. 2015r. wartość zakładana KW S.A. KGK JSW S.A. Rozdział: Wyniki wdrożenia Programu działalności górnictwa węgla kamiennego w Polsce w latach 2007 2015 Wersja v. 1 z 12.07.2016 r. 47
1.2. Struktura organizacyjno własnościowa sektora górnictwa węgla kamiennego w Polsce Gałąź przemysłu związanego z wydobyciem węgla w Polsce składa się zarówno z jednostek prowadzących wydobycie węgla, spółek handlujących węglem, jak i z innych jednostek wspomagających działalność wydobywczą. W chwili obecnej w górnictwie węgla kamiennego funkcjonują 22 kopalnie zarówno publiczne, jak i prywatne, zgrupowane w 10 przedsiębiorstwach: Rozdział: Struktura organizacyjno własnościowa sektora górnictwa węgla kamiennego w Polsce 48 - Polska Grupa Górnicza Sp. z o.o. (PGG) 5 kopalń, a w tym 3 kopalnie zespolone (1 udział spośród 5.000.500 udziałów, tj. 0,00002 % posiada Skarb Państwa, pozostałe udziały posiada Węglokoks S.A. jednostka kontrolowana przez sektor rządowy), - Kompania Węglowa S.A. przedsiębiorstwo, w którym pozostał majątek nie przeniesiony do PGG (100 % akcji posiada Skarb Państwa), - Jastrzębska Spółka Węglowa S.A. 5 kopalń (55,16% akcji posiada Skarb Państwa) wraz z grupą kapitałową (16 spółek), - Katowicki Holding Węglowy S.A. 4 kopalnie (100% akcji posiada Skarb Państwa) wraz z grupą kapitałową (3spółki), - Tauron Wydobycie S.A. 2 kopalnie, (100 % akcji posiada Tauron Polska Energia S.A. spółka notowana na GPW), - Nowe Brzeszcze Grupa Tauron sp. z o.o. 1 kopalnia, (100% udziałów posiada Tauron Polska Energia S.A. spółka notowana na GPW), - Lubelski Węgiel Bogdanka S.A. (65,99% akcji posiada ENEA S.A. spółka notowana na GPW), - Przedsiębiorstwo Górnicze "SILESIA" Sp. z o.o. (100% udziałów posiada właściciel prywatny), - Zakład Górniczy "Siltech" Sp. z o.o. (100% udziałów posiada właściciel prywatny), - Spółka Restrukturyzacji Kopalń S.A. 1 kopalnia KWK Makoszowy (100% akcji posiada Skarb Państwa), - Eko-Plus Sp. z o.o. 1 kopalnia (100% udziałów posiada właściciel prywatny). Podmiotami publicznymi zajmującymi się handlem węgla są przede wszystkim: - Węglokoks S.A. (100 % akcji posiada Skarb Państwa) wraz z grupą kapitałową 12 spółek, - Katowicki Węgiel Sp. z o.o. (spółka zależna od Katowickiego Holdingu Węglowego S.A), - Polski Koks S.A. (spółka zależna od Jastrzębskiej Spółki Węglowej S.A), - CZW Węglozbyt S.A. (26,78% akcji posiada Skarb Państwa), - PSK Rzeszów Sp. z o.o. (6,65% udziałów posiada Skarb Państwa, 85,01% udziałów posiada Węglokoks S.A. podmiot kontrolowany przez sektor rządowy). Ponadto w sektorze działa spółka restrukturyzacyjna Spółka Restrukturyzacji Kopalń S.A. (100% akcji posiada Skarb Państwa), prowadząca fizyczną likwidację kopalń po zakończeniu przez kopalnie procesu wydobycia węgla oraz zajmująca się zagospodarowaniem majątku nieprodukcyjnego kopalń, a także wypłatą świadczeń socjalnych dla pracowników przenoszonych do niej kopalń. KW S.A. od dnia 1 maja 2016 r., tj. od momentu zbycia kopalń do PGG Sp. z o.o. nie prowadzi już działalności wydobywczej, lecz działania związane z zagospodarowaniem pozostałego majątku, a także zarządzaniem i restrukturyzacją Grupy Kapitałowej KW. Na spółce spoczywają także m.in. zobowiązania z tytułu naprawiania szkód wywołanych ruchem zakładów górniczych, które powstały w okresie gdy KW S.A. prowadziła jeszcze działalność wydobywczą. Wersja v.1 z 12.07.2016 r.
1.3. Diagnoza sytuacji społeczno gospodarczej w Polsce w odniesieniu do sektora górnictwa węgla kamiennego Rynek pracy w województwie śląskim W 2015 r. w województwie śląskim, zanotowano wzrost produkcji sprzedanej przemysłu w porównaniu z rokiem poprzednim. Odnotowano również wzrost wydajności pracy, przy jednoczesnym obniżeniu poziomu przeciętnego zatrudnienia oraz wzroście przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia brutto w przemyśle. W województwie śląskim w 2015 r. przeciętne zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw było niższe niż przed rokiem oraz niższe niż w 2010 r., również w końcu grudnia 2015 r. sytuacja na rynku pracy była korzystniejsza niż w końcu grudnia 2014 r. W ujęciu rocznym zanotowano spadek ogólnej liczby zarejestrowanych bezrobotnych oraz stopy bezrobocia. Rok 2015 był drugim, w którym wystąpił spadek liczby bezrobotnych (według stanu na koniec roku), zarówno w województwie śląskim, jak i w kraju, po odnotowanym wzroście liczby bezrobotnych w latach 2010 2013 w skali roku. Stopa bezrobocia rejestrowanego w województwie w kolejnych miesiącach 2015 r. była niższa niż w analogicznych miesiącach ub. roku. Na koniec grudnia 2015 r. stopa bezrobocia dla kraju wyniosła 9,8% i była niższa o 2,6 p. proc. w porównaniu ze stanem w końcu 2010 r. Na koniec 2015 r., w odniesieniu do roku poprzedniego, spadek liczby bezrobotnych odnotowano we wszystkich powiatach województwa. W województwie śląskim na koniec 2015 r. stopa bezrobocia rejestrowanego ukształtowała się na poziomie 8,2% i była niższa o 1,8 p. proc. niż na koniec 2010 r. Przeciętne zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw w województwie śląskim w 2015 r. wyniosło 721,3 tys. osób i zmniejszyło się w porównaniu z rokiem poprzednim o 0,7% (w 2014 r. spadek wyniósł 1,0%), w tym w sektorze górnictwo i wydobywanie o 8,4% oraz obniżyło się o 1,6% w relacji do 2010 r. W kraju przeciętne zatrudnienie było o 1,3% wyższe niż przed rokiem (w 2014 r. odnotowano wzrost o 0,6%) oraz wyższe niż w 2010 r. o 4,2%. Na tym tle widać, iż przedstawiony poniżej spadek zatrudnienia w górnictwie węgla kamiennego, w sposób zdecydowany przyczynił się do pogorszenia wskaźnika zmiany poziomu zatrudnienia względem tendencji ogólnopolskiej. Zatrudnienie pracowników w sektorze górnictwa węgla kamiennego 3 W latach 2007 2015 zatrudnienie w sektorze górnictwa węgla kamiennego zmniejszyło się ze stanu 119 314 osób na dzień 01.01.2007 r. do 92 083 osoby na dzień 31.12.2015 r. Wg stanu na dzień 01.01.2007 r. zatrudnionych pod ziemią było 91 743 pracowników, a na powierzchni 27 571 pracowników, natomiast na dzień 31.12.2015 r. pod ziemią zatrudnionych było 70 391 pracowników (zmniejszenie o 23 088), a na powierzchni 21 692 pracowników (zmniejszenie o 6 302). Łącznie stan zatrudnienia uległ zmniejszeniu o 27 231 osób. 3 Podane wielkości na temat zatrudnienia uwzględniają wszystkie podmioty sektora górnictwa węgla kamiennego w Polsce, tzn. spółki publiczne, jak i podmioty prywatne. Rozdział: Diagnoza sytuacji społeczno gospodarczej w Polsce w odniesieniu do sektora górnictwa węgla kamiennego Wersja v. 1 z 12.07.2016 r. 49
Rys. 1.3a. Przyjęcia i zwolnienia z górnictwa węgla kamiennego oraz zmiany stanu zatrudnienia w sektorze w latach 2007 2015 Rozdział: Diagnoza sytuacji społeczno gospodarczej w Polsce w odniesieniu do sektora górnictwa węgla kamiennego 50 W okresie ostatnich 8 lat odeszło z górnictwa ogółem 106 206 osób, z czego 59 579 stanowiły odejścia na emerytury, a 3 035 to odejścia z wykorzystaniem świadczeń osłonowych. W tym okresie przyjęto do pracy w górnictwie 77 771 nowych osób (najwięcej w 2011 roku 18 767). Tendencja bardzo znacznego obniżania poziomu zatrudnienia rozpoczęła się w 2013 r., jednak swoją kulminację znalazła w 2015 r., gdy odnotowano największy spadek zatrudnienia w analizowanym okresie (10 856). Było to wynikiem uruchomienia w połowie tego roku możliwości odejścia z górnictwa z wykorzystaniem osłon socjalnych (2 492 osoby z wykorzystaniem urlopów: górniczych i dla pracowników zakładu przeróbki mechanicznej węgla oraz 543 osoby z jednorazowych odpraw pieniężnych). Struktura wiekowa i wykształcenie kadr zatrudnionych w górnictwie węgla kamiennego Praca w kopalniach, zarówno pod ziemią jak i w zakładach przeróbki mechanicznej węgla, podlega specjalnej ochronie ustawowej. Pracownicy zatrudnieni pod ziemią posiadają przywilej odejścia na wcześniejszą emeryturę po przepracowaniu pod ziemią stale i w pełnym wymiarze 25 lat. W zakładach mechanicznej przeróbki węgla pracownicy mogą skorzystać po spełnieniu określonych warunków z wcześniejszych emerytur pomostowych. Opisane wyżej przyczyny znacznej fluktuacji pracowników oraz dodatkowo w ostatnich latach kładziony nacisk na odejścia z pracy osób posiadających uprawnienia emerytalne oraz uruchomione w połowie 2015 roku świadczenia osłonowe dla pracowników wpłynęły korzystnie na obniżenie średniego wieku załóg górniczych pod ziemią, które stanowią prawie 80% stanu zatrudnienia). Na powierzchni zakładów średni wiek załóg zatrudnionych w kopalniach wyniósł 48,7 lat. 1.3b. Średni wiek pracowników w górnictwie węgla kamiennego 1.3c. Średni staż pracy w górnictwie węgla kamiennego Wersja v.1 z 12.07.2016 r.
Niespotykana w innych branżach przemysłu wymiana załóg w górnictwie, pozwoliła na zdecydowaną zmianę struktury wykształcenia zatrudnionych. Przyczynił się do tego z pewnością postęp techniczny, który w połączeniu ze znacznie szybszym niż w zakładach na powierzchni zużywaniem się maszyn, przełożył się na zwiększone zapotrzebowanie na pracowników o coraz wyższych kwalifikacjach i nowych umiejętnościach. Zdecydowany wpływ na tę sytuację mają również przepisy górnicze, wymagające zatrudniania osób posiadających systematycznie aktualizowane specjalności i kwalifikacje. Rys. 1.3d. Struktura wykształcenia pracowników w górnictwie węgla kamiennego W 2015 r., w porównaniu do roku 2007, zatrudniano w górnictwie o połowę mniej niewykwalifikowanych pracowników. O 13% wzrosła natomiast liczba osób z wykształceniem średnim, co odbyło się kosztem osób z wykształceniem zawodowym, których liczba spadła o 17%. Generalnie należy stwierdzić, iż górnictwo zatrudnia kadrę o bardzo wysokich kwalifikacjach, są one jednak często specyficznie górnicze. Występuje szybki ubytek pracowników ze znacznym doświadczeniem zawodowym. Likwidacja zawodowego szkolnictwa górniczego korespondowała z istniejącym przez wiele lat praktycznym zakazem przyjęć nowych pracowników. Jednakże w ostatnich latach branża górnicza (w ramach wymiany kadr) borykała się z brakiem na rynku pracy wykwalifikowanych pracowników. Powodowało to niejednokrotnie przypadki przyjmowania do pracy osób bez przygotowania w specjalnościach górniczych. Wypadkowość i nakłady na bezpieczeństwo pracy w górnictwie węgla kamiennego W latach 2007 2015 relatywnie najbezpieczniejszym w zakresie wypadków ciężkich i śmiertelnych okazał się rok 2015, w którym wskaźniki wypadkowości (do ogółu zatrudnionych) zdecydowanie spadły. Wypadkowość ogółem w kopalniach węgla kamiennego w 2015 r. zmniejszyła się o 5,2% w porównaniu z 2014 r. (spadek z 1 788 do 1 695 wypadków) i o 27,3% w porównaniu z rokiem 2011, kiedy to odnotowano 2 330 wypadków. Natomiast liczba wypadków ogółem w górnictwie węgla kamiennego w kolejnych latach spadała i sytuacja w 2015 r. była zbliżona do roku 2014. Zakłócenia w naturalnej rotacji pracowników (brak przyjęć nowych pracowników, odejścia na osłony socjalne wysoko wykwalifikowanej kadry) powodują niestety wzrost liczby wypadów w grupie nowo przyjmowanych do pracy, w stosunku do liczby zatrudnionych. W polskim górnictwie w latach 2011-2015 najwięcej wypadków śmiertelnych i ciężkich miało miejsce wśród pracowników o stażu pracy powyżej 20 lat (34,1%) oraz o stażu pracy do 5 lat (31,4%). Rozdział: Diagnoza sytuacji społeczno gospodarczej w Polsce w odniesieniu do sektora górnictwa węgla kamiennego Wersja v. 1 z 12.07.2016 r. 51
Rys. 1.3e. Liczba wypadków w górnictwie węgla kamiennego wypadki ogółem wypadki śmiertelne i ciężkie Rozdział: Diagnoza sytuacji społeczno gospodarczej w Polsce w odniesieniu do sektora górnictwa węgla kamiennego 52 Powolny ale systematyczny wzrost bezpieczeństwa pracy w kopalniach węgla kamiennego należy wiązać z utrzymującymi się na zbliżonym poziomie nakładami ponoszonymi przez przedsiębiorstwa górnicze na bezpieczeństwo i higienę pracy wynoszącymi w latach 2010 2015 średnio 1,95 mld zł/rocznie. Poniższe wykresy pokazują nakłady poniesione na BHP w odniesieniu na 1 zatrudnionego w górnictwie węgla kamiennego oraz na 1 wydobytą tonę węgla. Zmniejszenie się poniesionych kosztów BHP o 7,2% w roku 2015 w stosunku do roku 2014 jest zauważalne w przypadku powiązania wysokości nakładów z wydobyciem, natomiast koszty na 1 pracownika wykazują ciągłą tendencję wzrostową co ma związek ze zmniejszeniem zatrudnienia o 10,5%. w złotych w przeliczeniu na 1 pracownika Rys. 1.3f. Nakłady poniesione na BHP Zatrudnianie firm zewnętrznych do wykonywania prac w górnictwie w złotych w przeliczeniu na 1 tonę wydobycia W górnictwie węgla kamiennego część prac wykonywanych pod ziemią i na powierzchni jest zlecana zewnętrznym firmom usługowym. W ostatnich latach zauważyć należy systematyczne rozwijanie współpracy górnictwa z firmami, które zatrudniały swoich pracowników do wykonywania prac na terenie kopalń. Poniżej przedstawiono w zakresie prac wykonywanych pod ziemią, liczbę takich firm oraz średnią liczbę zatrudnionych osób. Liczba zatrudnionych pracowników w znacznym stopniu koresponduje ze zmniejszaniem stanu zatrudnienia własnych pracowników w kopalniach. Wersja v.1 z 12.07.2016 r.
Rys. 1.3g. Firmy usługowe wykonujące prace w górnictwie węgla kamiennego w latach 2009 2015 Trudności w sektorze górnictwa rzutują również na sytuację ekonomiczną firm okołogórniczych, w tym głównie małych i średnich przedsiębiorstw, wykonujących zarówno prace na rzecz górnictwa, jak i będących dostawcami usług, maszyn i urządzeń. W wielu przypadkach ograniczenie zamówień z górnictwa z jednej strony i nieterminowa realizacja należnych płatności z drugiej, całkowicie uniemożliwiało rozwój tych firm, a obecnie prowadzi do ich likwidacji. Rozdział: Diagnoza sytuacji społeczno gospodarczej w Polsce w odniesieniu do sektora górnictwa węgla kamiennego Wersja v. 1 z 12.07.2016 r. 53