Spis treści I. DLACZEGO I DLA KOGO NAPISAŁEM TĘ KSIĄŻKĘ?... 13 II. JĘZYK OSOBNICZY A JĘZYK SYTUACYJNY...17 1. Niepowtarzalność języka każdego z nas...17 1.1. Nasz język indywidualny...17 1.2. Czynniki różnicujące język...18 1.2.1. Wiek...18 1.2.2. Płeć... 18 1.2.3. Praca i wykształcenie...19 1.2.4. Miejsce zamieszkania i cechy charakteru...19 2. Język a sytuacja...19 III. ODMIANY I STYLE JĘZYKA...21 1. Nasze miasto - nasz język... 21 2. Język potoczny... 22 3. Główne cechy języka potocznego...23 3.1. Brak specjalistyczności... 23 3.2. Powszechność... 24 3.3. Gramatyka języka potocznego... 25 3.4. Słownictwo języka potocznego (warstwy: wspólna i ekspresywna)... 25 3.5. Obrazowość języka potocznego...27 3.6. Warstwa wspólnoodmianowa a inne rodzaje polszczyzny... 28 3.7. Inne odmiany (style) języka...28 3.7.1. Styl naukowy...28 3.7.2. Styl urzędowy... 30 3.7.3. Żargony zawodowe (profesjolekty)...31 3.7.4. Języki środowisk hobbystycznych...33 3.7.4.1. Przykład języka hobbystycznego (język łowiecki)...33 3.7.5. Język sp o rtu...34
3.7.6. Języki środowiskowe...36 3.7.7. Odmiany regionalne polszczyzny...37 3.7.7.1. Wątek osobisty...38 3.7.7.2. Rodzaje regionalizmów...39 3.7.7.3. Kto posługuje się regionalizmami i jakimi?... 39 3.7.7.4. Przykłady regionalizmów...40 3.7.8. Język mówiony a język pisany. Podobieństwa i różnice... 41 IV. PARĘ UWAG O JĘZYKU (ogólnie)...47 1. Próba definicji...47 2. Konwencjonalność języka... 47 3. Język jako system... 48 4. Podsystemy języka... 49 5. Kilka słów o funkcjach języka...51 5.1. Funkcja komunikatywna... 51 5.2. Funkcja nominatywna... 51 5.3. Funkcja fatyczna...52 5.4. Funkcja ekspresywna... 52 5.5. Funkcja performatywna... 53 V. LEKSYKA... 55 1. Uwagi wstępne... 55 2. Wyraz, leksem, morfem... 55 3. Rodzaje morfemów...57 VI. KLASYFIKACJA WYRAZÓW... 61 1. Części mowy... 61 1.1. Rzeczownik... 63 1.2. Czasownik... 66 1.3. Przymiotnik... 70 1.4. Liczebnik... 74 1.5. Zaimek...74 1.6. Przyimek... 75 1.7. Przysłówek... 77
1.8. Spójnik...78 1.9. Partykuła...79 1.10. Wykrzyknik... 79 VII. ZNACZENIE...81 1. Wyrazy znaczące i współznaczące...81 2. Wyrazy leksykalne i gramatyczne...82 3. Problemy z definiowaniem wyrazów... 83 4. Dociekliwy Marsjanin i (cieknący) pies... 84 5. Podobieństwa znaczeniowe...j.... 86 5.1. Prototypy i cechy konieczne...86 5.2. Pola leksykalne...88 5.3. Synonimy...90 5.4. Wyrazy bliskoznaczne... 92 5.5. Wyrazy uszczegółowiające (dystynktonimy)... 93 5.6. Hiponimia... 96 6. Różnice znaczeniowe...99 6.1. Komplementarność...... 99 6.2. Antonimy... 100 6.3. Konwersja leksykalna... 101 7. Zabawa znaczeniem...102 7.1. Metafora... 102 7.2. Metafory odzwierzęce...103 7.3. Metaforycznie (i nie całkiem serio) o polityce i nie tylko.. 104 7.4. Metafora w ujęciu kognitywnym... 106 7.5. Eufemizm... 108 7.6. Poprawność polityczna...109 7.7. Główne obszary występowania eufemizmów... 110 VIII. ZNACZENIE A SŁOWNIK... 113 1. Co stanowi o znaczeniu słowa?...113 2. Pies według słowników... 114 3. Definicja definicji...117 4. Zderzenie dwóch obrazów świata... 118 5. Kilka słów o słownikach... 119
6. Krytyczna analiza słownikowych definicji psa...120 7. Próba własnej definicji p sa... 121 8. Znaczenie strukturalne a znaczenie leksykalne... 124 IX. WIELOZNACZNOŚĆ WYRAZÓW...127 1. Polisemia a homonimia... 127 2. Pochodzenie wyrazów jako źródło homonimii... 130 3. Metaforyzacja jako przyczyna wieloznaczności... 131 4. Metonimia... 133 5. Dlaczego słowa mają wiele znaczeń?... 135 6. Wpływ kontekstu na znaczenie... 137 7. Dobry przykład wpływu kontekstu na znaczenie...140 8. Jedno pojęcie, wiele nazw...142 9. Jak i dlaczego wyrazy zmieniają znaczenie... 143 9.1. Metaforyzacja... 144 9.2. Zwężenie zakresu znaczenia... 145 9.3. Rozszerzenie zakresu znaczenia... 146 9.4. Przesunięcie substytucyjne... 146 9.5. Pogorszenie i polepszenie znaczenia...147 X. WYRAZY RODZIME I ZAPOŻYCZONE...149 1. Przyczyny zapożyczania wyrazów obcych...149 2. Kto chętnie pożycza obce słowa, a kto - nie?...150 3. Obce elementy leksykalne w języku polskim...151 3.1. Ile jest obcych słów w polszczyźnie?...151 3.2. Różne stopnie spolonizowania obcojęzycznych pożyczek.. 152 3.3. Języki, które dały polszczyźnie najwięcej słów... 153 3.4. Jakie typy słów zapożyczaliśmy z poszczególnych języków? (krótka charakterystyka)...154 3.4.1. Język francuski...155 3.4.2. Łacina...156 3.4.3. Greka...160 3.4.4. Język niemiecki...162 3.4.5. Język włoski... 164 3.5. Wybór zapożyczeń obcojęzycznych w języku polskim...165
3.5.1. Ź ródła...165 3.5.2. Metoda...166 3.5.3. Zapożyczenia arabskie... 168 3.5.4. Zapożyczenia francuskie... 169 3.5.5. Zapożyczenia greckie...171 3.5.6. Zapożyczenia hiszpańskie... 173 3.5.6.1. Zapożyczenia hiszpańskie, odmiana iberoamerykańska...173 3.5.7. Zapożyczenia holenderskie...j...173 3.5.8. Zapożyczenia japońskie... 174 3.5.9. Zapożyczenia łacińskie... 174 3.5.10. Zapożyczenia niemieckie...178 3.5.11. Zapożyczenia perskie... 180 3.5.12. Zapożyczenia rosyjskie (łącznie z białoruskimi i ukraińskimi)... 181 3.5.13. Zapożyczenia tureckie... 181 3.5.14. Zapożyczenia węgierskie... 182 3.5.15. Zapożyczenia włoskie... 182 3.5.16. Egzotyzmy... 184 3.5.17. Kalki językowe...184 3.5.18. Zapożyczenia semantyczne...185 XI. WYRAZY MIĘDZYNARODOWE...189 1. Przyrostki... 189 2. Przedrostki... 191 3. Internacjonalizmy właściwe...192 XII. ANGLICYZMY... 1. Starsze i najnowsze anglicyzmy w polszczyźnie (wybór)... 199 2. Niejednorodność zapożyczeń angielskich...203 2.1. Wyrazy (mniej lub bardziej) spolonizowane... 203 2.2. Użyteczność niektórych zapożyczeń... 204 2.3. Nowsze (głównie technologiczne) pożyczki... 204 2.4. Inne obszary zapożyczeń... 205
2.5. Szanse na przedostanie się anglicyzmów do języka potocznego (kilka case studies, czyli studiów przypadków)..206 2.5.1. Bailoutowanie... 206 2.5.2. Stalking...207 2.5.3. Łajki z rodziną... 207 2.5.4. Hejter... 208 2.5.5. huknąć... 208 2.6. Nadużywanie słów angielskich...209 2.7. Czy angielski zagraża polszczyźnie?... 211 XIII. SŁOWNICTWO W UJĘCIU CHRONOLOGICZNYM..213 1. Neologizmy...213 1.1. Neologizmy okazjonalne i potencjalne...215 1.2. Inne typy neologizmów... 215 2. Archaizmy...216 2.1. Archaizmy rzeczowe... 216 2.2. Archaizmy słownikowe... 217 2.3. Archaizmy znaczeniowe... 218 3. Wyrazy przestarzałe...219 4. Przestarzałe znaczenia...221 5. Pokoleniowa wymiana pojęć... 222 XIV. FRAZEOLOGIA...223 1. Łączliwość wyrazów...223 2. Znaczenie jako element łączliwości wyrazów...224 3. Idiomatyczność... 224 4. Podział frazeologizmów ze względu na formę...226 4.1. Wyrażenia... 226 4.2. Zwroty i frazy...227 5. Kolokacje...227 5.1. Zakres kolokacyjny wyrazów...229 5.2. Nieprzewidywalność kolokacji...231 6. Idiomy...232 6.1. Co to jest idiom?...233 6.2. Idiomy właściwe...233
6.3. Idiomy częściowo transparentne... 234 6.3.1. Od czego zależy zrozumienie częściowo transparentnych idiomów?... 235 6.4. Idiomy mające dosłowne odpowiedniki...236 6.5. Pochodzenie idiomów... 238 6.5.1. Świat antyczny... 238 6.5.2. Biblia... 239 6.5.3. Tradycje rycerskie... 239 6.6. Idiomy ze słowami, które wyszły ^ użycia...240 6.7. Pozorna przejrzystość semantyczna idiomów... 241 6.8. Przetłumaczalność idiomów...241 6.8.1. Ekwiwalencja idiomatyczna i jej przyczyny...241 7. Frazematyka, czyli odtwarzalność w języku... 243 7.1. Różnica między frazeologią a frazematyką...244 7.2. Frazematyka w praktyce... 245 7.2.1. Wywieszki...245 7.2.2. Telewizja...247 7.2.3. Polityka...247 7.2.4. Prawo... 248 7.2.5. Ekonomia...248 7.2.6. Nazwy... 248 7.2.7. Toasty i powiedzonka...249 7.2.8. Wyróżniki gatunków (nie)literackich... 249 7.2.9. Określenia ludzi i miejsc...250 7.3. Frazemy w funkcji rozróżniającej... 250 7.4. Inne przykłady frazemów...250 7.5. Frazemy a nauka języka obcego... 252 XV. NA POCZĄTKU BYŁO SŁOWO (zamiast zakończenia).. 255 SŁOWNIKI JĘZYKA POLSKIEGO...265 BIBLIOGRAFIA... 266