KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ WYDZIAŁ ANALIZ EKONOMICZNYCH I SPOŁECZNYCH Użytkowanie gruntów w polskich gospodarstwach rolnych (na podstawie Powszechnych Spisów Rolnych z 1996 r. i 2002 r.) Kwiecień 2004 Dorota Stankiewicz Informacja Nr 1041 W opracowaniu zamieszczono podstawowe dane, dotyczące struktury agrarnej polskiego rolnictwa, zawarte w wynikach Powszechnych Spisów Rolnych przeprowadzonych w 1996 r. i w 2002 r. Niniejsze opracowanie zawiera poszerzone informacje, dotyczące sektora indywidualnych gospodarstw rolnych w polskim rolnictwie, obejmujące zarówno dane odnoszące się do powierzchni, liczby i struktury gospodarstw, jak i crakterystykę działek rolnych znajdujących się w obrębie jednego gospodarstwa.
BSiE 1 1. Informacje wstępne dane ogólne Polska dysponuje znaczącymi zasobami gruntów rolnych. Z porównań wykonanych na podstawie danych z końca lat dziewięćdziesiątych wynika, że pod względem powierzchni użytków rolnych (18,5 mln wg Powszechnego Spisu Rolnego z 1996 r.) w stosunku do krajów UE 15 Polska znajdowała się na trzecim miejscu, ustępując jedynie Francji i Hiszpanii. 1 Z danych Powszechnego Spisu Rolnego (PSR) z 2002 r. wynika jednak, że od poprzedniego Powszechnego Spisu Rolnego, czyli od 1996 r. wystąpiły istotne zmiany w użytkowaniu gruntów, dotyczące zarówno ogólnej powierzchni gruntów, jak również powierzchni użytków rolnych w gospodarstwach oraz liczby gospodarstw rolnych. 1.1. Ogólna powierzchnia gruntów w użytkowaniu gospodarstw rolnych W ciągu sześciu lat dzielących oba spisy ogólna powierzchnia gruntów w użytkowaniu gospodarstw rolnych zmniejszyła się o 1,5 mln, czyli 6,9% (z 20,8 mln do 19,3 mln ), wzrosła natomiast powierzchnia gruntów należących do jednostek, określanych jako grunty różne (z 10,5 mln do 11,9 mln ). W 2002 r. z ogólnej liczby gruntów w użytkowaniu gospodarstw rolnych, wynoszącej 19,3 mln użytki rolne stanowiły 87,4%, lasy i grunty leśne 6,2%, a pozostałe grunty (np. grunty pod zabudowaniami, drogami, podwórzami, wodami śródlądowymi, rowami melioracyjnymi, torfowiska, żwirownie, itp.) 6,4%. Według wyników PSR z 2002 r. na ogólną powierzchnię gruntów znajdującą się w użytkowaniu gospodarstw rolnych, wynoszącą 19,3 mln w użytkowaniu jednostek sektora prywatnego znajdowało się 18,1 mln (czyli 93,9% gruntów), a w użytkowaniu jednostek sektora publicznego tylko 1,2 mln (czyli 6,1% powierzchni gruntów). 2 1.2. Powierzchnia użytków rolnych ogółem w gospodarstwach rolnych Zwraca uwagę spadek powierzchni użytków rolnych ogółem areał użytków rolnych (UR) w gospodarstwach rolnych w 2002 r. zmniejszył się bowiem do 16 899,3 tys., tj. o 982,5 tys. (o 5,5%) w porównaniu do 1996 r. Według uaktualnionych danych wieloletnich powierzchnia użytków rolnych w 2002 r. wynosiła 17 881,8 tys. (zamiast 18 474,1 tys. w 1996 r.), a pozostałych gruntów 4 572,3 tys. (zamiast 3 980 tys. ). 3 Z ogólnej liczby UR w gospodarstwach rolnych, wynoszącej 16 899,3 tys., w gospodarstwach o powierzchni powyżej 1 UR w 2002 r. znajdowało się 16 502,8 tys.. W rolnictwie polskim dominuje sektor prywatny. Gospodarstwa rolne tego sektora w 2002 r. użytkowały ogółem 15 965,8 tys. użytków rolnych (94,5% ogółu użytków rolnych w gospodarstwach rolnych), w tym gospodarstwa indywidualne 14 858,4 tys. 1 Rolnictwo polskie na tle rolnictwa Unii Europejskiej, dane ze strony internetowej Fundacji Programów Pomocy dla Rolnictwa FAPA, marzec 2004 r. 2 Powszechny Spis Rolny 2002 r., Użytkowanie gruntów i ich jakość 2002 r., GUS, Warszawa, sierpień 2003 r. 3 Powszechny Spis Rolny 2002 r., Użytkowanie gruntów, powierzchnia zasiewów i pogłowie zwierząt gospodarskich, GUS, Warszawa, czerwiec 2003 r. oraz Powszechny Spis Rolny 1996 r., Użytkowanie gruntów i powierzchnia zasiewów, GUS, Warszawa 1997 r.
2 BSiE (87,9%). Gospodarstwa rolne sektora publicznego dysponowały natomiast powierzchnią użytków rolnych wynoszącą 933,5 tys., co odpowiadało 5,5% ogółu użytków rolnych w gospodarstwach rolnych. 1.3. Powierzchnia odłogów i ugorów W polskim rolnictwie wyraźnie rośnie powierzchnia odłogów i ugorów. 4 Z danych Powszechnych Spisów Rolnych z 1996 r. i z 2002 r. wynika bowiem, że powierzchnia odłogów i ugorów, należących do gospodarstw rolnych, wzrosła z 1,5 mln w 1996 r. do 2,3 mln w 2002 r. Powierzchnia odłogów i ugorów w gospodarstwach rolnych sektora prywatnego w 2002 r. wynosiła 1,9 mln, z czego odłogi stanowiły prawie 1,5 mln (odłogi te wystąpiły w 909,8 tys. gospodarstw rolnych sektora prywatnego), zaś ugory około 0,4 mln (wystąpiły w 294,2 tys. gospodarstw rolnych sektora prywatnego). W gospodarstwach rolnych sektora publicznego powierzchnia odłogów wynosiła 386,4 tys., zaś ugorów 12,6 tys.. 5 1.4. Liczba gospodarstw rolnych i średnia powierzchnia gospodarstwa rolnego Ogólna liczba gospodarstw rolnych w Polsce w 2002 r. wynosiła 2 933,2 tys., z czego: w sektorze prywatnym 1954,9 tys. gospodarstw o powierzchni powyżej 1 UR oraz 977,1 tys. gospodarstw o powierzchni do 1 UR, w sektorze publicznym 1,2 tys. gospodarstw o powierzchni powyżej 1 UR. Na uwagę zasługuje spadek powyższej ogólnej liczby gospodarstw rolnych 6 w 1996 r. w Polsce znajdowało się ogółem 3 066,5 tys. gospodarstw, w tym 2 046,8 tys. stanowiły gospodarstwa o powierzchni UR ponad 1, podczas, gdy w 2002 r. ogólna liczba gospodarstw (prywatnych i publicznych) obniżyła się o 4,3% (do 2 933,2 tys., z czego 1 956,1 tys. stanowiły gospodarstwa o powierzchni UR powyżej 1 ). Odnotowano natomiast wzrost średniej powierzchni gospodarstwa rolnego; w 2002 r. przeciętna powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwie powyżej 1 wynosiła bowiem 8,44, i wzrosła o 1,8% w stosunku do 1996 r. Dane dotyczące ogólnej liczby i łącznej powierzchni gospodarstw rolnych o powierzchni użytków rolnych powyżej 1 są pomocne przy szacowaniu powierzchni objętych płatnościami obszarowymi, zgodnie z zasadami ustalonymi w trakcie negocjacji akcesyjnych. Pamiętać jednak należy, że zgodnie z obowiązującymi przepisami, płatności bezpośrednie dotyczą nie tyle wszystkich użytków rolnych, ile gruntów rolnych w dobrej kulturze rolnej. 4 Zgodnie z definicją przytaczaną przez Główny Urząd Statystyczny do odłogów zalicza się powierzchnie gruntów ornych nie dające plonów, które co najmniej przez dwa lata nie były uprawiane, natomiast do ugorów powierzchnie, które w danym roku przejściowo nie były obsiane (nie były użytkowane rolniczo). 5 Powszechny Spis Rolny 2002 r., Użytkowanie gruntów, powierzchnia zasiewów i pogłowie zwierząt gospodarskich, GUS, Warszawa, czerwiec 2003 r., oraz Raport z wyników Powszechnego Spisu Rolnego 2002 r., GUS, Warszawa, 2003 r. 6 Zgodnie z definicją przytaczaną przez Główny Urząd Statystyczny za gospodarstwo rolne uważa się grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeśli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą, oraz prawami i obowiązkami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego. Gospodarstwa rolne sektora prywatnego obejmują własność prywatną krajową, czyli gospodarstwa indywidualne, gospodarstwa spółdzielcze i spółki prywatne oraz własność zagraniczną i własność mieszaną, zaś gospodarstwa rolne sektora publicznego to gospodarstwa własności państwowej (Skarbu Państwa i państwowych osób prawnych), gospodarstwa będące własnością samorządową (gmin) oraz gospodarstwa stanowiące własność mieszaną (spółki z przewagą mienia państwowego).
BSiE 3 Tabela 1. Ogólna liczba gospodarstw rolnych (w tysiącach) według grup obszarowych w latach 1996 r. i 2002 r. do 1 powyżej 1 hektara Rok Ogółem hektara Razem 1-1,99 2-4,99 5-9,99 10-14,99 15-19,99 20-29,99 20-49,99 50 i ponad 1996 r. 3 066,5 1019,7 2 046,8 462,4 668,0 521,1 217,4 89,6 55,9 19,8 12,7 2002 r. 2 933,2 977,1 1 956,1 517,0 629,9 426,9 182,7 83,9 64,3 31,7 19,8 Źródło: Powszechny Spis Rolny 2002 r.: Użytkowanie gruntów, powierzchnia zasiewów i pogłowie zwierząt gospodarskich, GUS, Warszawa, czerwiec 2003 r. Poza tym powierzchnia gospodarstwa, mogącego ubiegać się o dopłaty, musi mieć nie mniej niż 1 hektar takich gruntów (natomiast GUS w cytowanych publikacjach nie wyodrębnia jako osobnej kategorii gospodarstw posiadających równo 1 UR), a powierzchnia każdej, wchodzącej w skład gospodarstwa działki rolnej (czyli pola, na którym prowadzona jest jedna uprawa) nie może być mniejsza od 0,1. Zgodnie bowiem z art. 2 ustawy z dnia 18 grudnia 2003 roku o płatnościach bezpośrednich do gruntów rolnych (Dz. U. 2004, nr 6, poz. 40): Osobie fizycznej, osobie prawnej lub jednostce organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej, będącej posiadaczem gospodarstwa rolnego, zwanej dalej»producentem rolnym«, przysługują płatności na będące w jej posiadaniu grunty rolne, utrzymywane w dobrej kulturze rolnej, przy zachowaniu wymogów ochrony środowiska, zwane dalej»gruntami rolnymi«. Warunkiem uzyskania płatności jest posiadanie przez producenta rolnego działek rolnych o łącznej powierzchni nie mniejszej niż 1, które kwalifikują się do objęcia płatnościami, przy czym za działkę rolną uważa się zwarty obszar gruntu rolnego, na którym jest prowadzona jedna uprawa, o powierzchni nie mniejszej niż 0,1, wchodzący w skład gospodarstwa rolnego. Do gruntów powyższych zaliczane będą także ugory, czyli grunty uprawiane, ale nie obsiewane przez co najmniej 6 miesięcy (za to koszone jednokrotnie w ciągu roku, w terminie do 15 lipca). Nie będą natomiast wliczane np. odłogi, tereny zadrzewione i zakrzaczone, chyba, że drzewa i krzewy na tych terenach nie podlegają wycięciu zgodnie z przepisami o ochronie przyrody, mają znaczenie dla ochrony wód i gleb oraz nie wpływają na prowadzoną na tych gruntach produkcję roślinną. 7 W związku z powyższymi rozbieżnościami, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi szacuje powierzchnię gruntów w dobrej kulturze rolnej, spełniających powyższe kryteria, na około 14,9 mln. 2. Zmiany powierzchni, liczby i struktury indywidualnych gospodarstw rolnych 8 Definicja indywidualnego gospodarstwa rolnego zamieszczona w materiałach dotyczących PSR z 1996 r. mówi, ze indywidualne gospodarstwa rolne to gospodarstwo rolne o 7 Płatności obszarowe vademecum dla rolnika, dane ze strony internetowej Krajowego Centrum Doradztwa Rozwoju rolnictwa i Obszarów Wiejskich, wydruk marzec 2004 r., oraz informacje z Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie projektu rozporządzenia do ustawy o płatnościach bezpośrednich, odnoszącego się do minimalnych wymagań utrzymania gruntów w dobrej kulturze rolnej. 8 Powszechny Spis Rolny 1996 r., Użytkowanie gruntów i powierzchnia zasiewów, GUS, Warszawa 1997 r oraz Powszechny Spis Rolny 2002 r., Użytkowanie gruntów, powierzchnia zasiewów i pogłowie zwierząt gospodarskich, GUS, Warszawa, czerwiec 2003 r.
4 BSiE powierzchni użytków rolnych przekraczającej 1, będące własnością lub znajdujące się w użytkowaniu tej samej osoby fizycznej lub grupy osób. Definicja taka umożliwia porównanie danych z lat 1996 r. i 2002 r. Należy jednak zaznaczyć, że w ramach PSR z 2002 r. przyjęto inną definicję gospodarstwa indywidualnego, obejmującą poszerzoną w stosunku do 1996 r. grupę gospodarstw; za indywidualne uważa się bowiem gospodarstwo rolne o powierzchni użytków rolnych od 0,1, będące własnością lub znajdujące się w użytkowaniu osoby fizycznej lub grupy osób. 2.1. Powierzchnia indywidualnych gospodarstw rolnych Z analizy danych, dotyczących indywidualnych gospodarstw rolnych o powierzchni użytków rolnych powyżej 1, wynika że: powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwach indywidualnych w 1996 r. wynosiła łącznie 14 259,5 tys., zaś w 2002 r. wzrosła do 14 461,9 tys. (czyli wzrosła o 1,4% w stosunku do 1996 r.). w 1996 r. średnia powierzchnia użytków rolnych w indywidualnym gospodarstwie rolnym wynosiła 6,99, natomiast według danych PSR z 2002 r. przeciętna powierzchnia użytków rolnych przypadająca na jedno gospodarstwo indywidualne wzrosła do 7,41, (czyli wzrosła o 6 % w porównaniu do 1996 r). Z analizy danych, dotyczących powierzchni użytków rolnych, przypadającej na poszczególne grupy obszarowe indywidualnych gospodarstw rolnych (tabela nr 2), wynika że w 2002 r.: nieznacznie wzrosła liczba UR, znajdujących się w gospodarstwach najmniejszych do 1,99 UR, obniżyła się liczba UR w grupach gospodarstw o powierzchni od 2 do 19,99 UR, wzrosła powierzchnia UR, znajdujących się w gospodarstwach o powierzchni UR 20 i powyżej, przy czym najsilniejszy wzrost tej powierzchni wystąpił w grupach gospodarstw największych 30-49,99 UR i 50 UR i powyżej. Należy także zauważyć, że rolnictwo polskie cechuje znaczące zróżnicowanie w zależności od regionu kraju. Według danych z 2002 r. (tabela nr 3) w przypadku województw warmińsko-mazurskiego oraz zachodniopomorskiego średnia powierzchnia użytków rolnych, przypadających na jedno indywidualne gospodarstwo rolne, wynosiła ponad dwukrotnie więcej w stosunku do średniej krajowej (odpowiednio 17,07 i 16,22 ), natomiast w przypadku województwa małopolskiego i podkarpackiego niespełna połowę średniej krajowej (odpowiednio 3,2 i 3,46 ). Bardzo niską średnią powierzchnią UR cechują się także indywidualne gospodarstwa rolne województwa śląskiego (3,93 ).
BSiE 5 Tabela 2. Powierzchnia użytków rolnych w indywidualnych gospodarstwach rolnych według grup obszarowych, w latach 1996 r. i 2002 r. Grupy obszarowe użytków Powierzchnia użytków rolnych rolnych w gospodar- rok 1996 r. Rok 2002 r. stwach indywidualnych w tys. w % w tys. w % 1 1,99 650,6 4,6 725,0 5,0 2 4,99 2 199,1 15,4 2 038,0 14,1 5 9,99 3 713,3 26,0 3 029,1 20,9 10 14,99 2 631,5 18,5 2 213,7 15,3 15 19,99 1 530,1 10,7 1 437,8 9,9 20 29,99 1 322,6 9,3 1 536,6 10,6 30 49,99 719,3 5,0 1 171,8 8,1 50 i powyżej 1 492,9 10,5 2 309,9 16,0 RAZEM 14 259,5 100,0 14 461,9 100,0 Źródło: Powszechny Spis Rolny 2002 r., Użytkowanie gruntów, powierzchnia zasiewów i pogłowie zwierząt gospodarskich, GUS, Warszawa, czerwiec 2003 r. Tabela nr 3. Przeciętna powierzchnia użytków rolnych (UR) przypadająca na 1 indywidualne gospodarstwo rolne w 2002 r. w zależności od województwa (gospodarstwa o powierzchni powyżej 1 użytków rolnych). Wyszczególnienie Powierzchnia UR [w hektarach na gospodarstwo] Polska 7,41 Dolnośląskie 9,59 Kujawsko-pomorskie 12,32 Lubelskie 6,57 Lubuskie 9,84 Łódzkie 6,73 Małopolskie 3,20 Mazowieckie 7,40 Opolskie 9,31 Podkarpackie 3,46 Podlaskie 11,07 Pomorskie 12,90 Śląskie 3,93 Świętokrzyskie 4,74 Warmińsko-mazurskie 17,07 Wielkopolskie 10,81 Zachodniopomorskie 16,22 Źródło: Powszechny Spis Rolny 2002 r., Użytkowanie gruntów, powierzchnia zasiewów i pogłowie zwierząt gospodarskich, GUS, Warszawa, czerwiec 2003 r. 2.2. Liczba i struktura indywidualnych gospodarstw rolnych Jak wynika z danych zamieszczonych w tabeli nr 4, w 2002 r. liczba indywidualnych gospodarstw rolnych (o powierzchni użytków rolnych powyżej 1 ) wynosiła 1951,7 tys. i zmalała o 89,7 tys. (czyli zmniejszyła się o 4,4%) w stosunku do 1996 r. W obrębie tej kategorii gospodarstw w rolnictwie polskim dominują nadal gospodarstwa drobne o powierzchni użytków rolnych w gospodarstwie nie przekraczającej 5
6 BSiE (55,3% gospodarstw indywidualnych o powierzchni UR ponad 1 w 1996 r. i 58,8% w 2002 r.). Tabela 4. Liczba i struktura indywidualnych gospodarstw rolnych w poszczególnych grupach obszarowych użytków rolnych, w latach 1996 r. i 2002 r. Grupy obszarowe użytków rolnych w gospodarstwach indywidualnych Liczba indywidualnych gospodarstw rolnych Rok 1996 r. Rok 2002 r. w tys. w % w tys. w % 1 1,99 462,2 22,6 516,8 26,5 2 4,99 667,6 32,7 629,5 32,3 5 9,99 520,8 25,5 426,5 21,9 10 14,99 217,2 10,6 182,5 9,4 15 19,99 89,4 4,4 83,8 4,3 20 29,99 55,7 2,7 64,1 3,3 30 49,99 19,6 1,0 31,4 1,6 50 i powyżej 8,9 0,4 17,1 0,9 RAZEM 2041,4 100,0 1951,7 100,0 Źródła: Powszechny Spis Rolny 1996 r., Użytkowanie gruntów i powierzchnia zasiewów, GUS, Warszawa 1997 r oraz Powszechny Spis Rolny 2002 r., Użytkowanie gruntów, powierzchnia zasiewów i pogłowie zwierząt gospodarskich, GUS, Warszawa, czerwiec 2003 r. Na uwagę zasługuje jednak fakt, że w 2002 r. zaznaczył się dość wyraźnie wzrost udziału największych gospodarstw w strukturze indywidualnych gospodarstw rolnych. Przykładowo, w 1996 r. liczba gospodarstw o powierzchni 30-49,99 UR wyniosła tylko 19,6 tys. (gospodarstwa te stanowiły 1% liczby wszystkich indywidualnych gospodarstw rolnych o powierzchni UR ponad 1 ), zaś w 2002 r. ich liczba wzrosła do 31,4 tys. (o 60,2% w stosunku do 1996 r.), a ich udział w strukturze gospodarstw indywidualnych wzrósł do 1,6%. Podobnie w 1996 r. w Polsce było tylko 8,9 tys. indywidualnych gospodarstw rolnych o powierzchni 50 i powyżej, zaś w 2002 r. liczba tych gospodarstw wzrosła niemal dwukrotnie, osiągając poziom 17,1 tys. Gospodarstwa te w 1996 r. stanowiły 0,4%, zaś w 2002 r. odpowiednio 0,9% ogólnej liczby gospodarstw indywidualnych o powierzchni UR ponad 1. 3. Liczba działek w obrębie indywidualnego gospodarstwa rolnego 9 Istotnym problemem polskiego rolnictwa jest duża liczba działek rolnych, wchodzących w skład jednego gospodarstwa. Niejednokrotnie towarzyszy temu znaczące oddalenie działek od siebie i od siedziby gospodarstwa. Z danych PSR z 2002 r. wynika, że w 2002 r. z ogólnej liczby 1951,7 tys. indywidualnych gospodarstw rolnych o powierzchni UR ponad 1, tylko 486,6 tys. (24,9%) indywidualnych gospodarstw rolnych miało zwarty rozłóg, składający się z jednej działki użytków rolnych. Aż 750,9 tys. gospodarstw indywidualnych (38,5%) miało 2-3 działki z użytkami rolnymi, 361,4 tys. gospodarstw (18,5%) miało 4-5 działek, a 238,2 tys. gospodarstw (12,2%) od 6 do 9 działek. Dziesięć i więcej działek z użytkami rolnymi w rozłogu swojego gospodarstwa miało 114,5 tys. gospodarstw (5,9%). Najwięcej gospodarstw z jedną działką spisano w województwie mazowieckim (78,6 tys. czyli 27% ogółu gospodarstw indywidualnych o po- 9 Powszechny Spis Rolny 2002 r., Przemiany agrarne, GUS oraz US Olsztyn, 2003 r.
BSiE 7 wierzchni UR ponad 1 ), natomiast największy odsetek takich gospodarstw miało województwo pomorskie (40,5% czyli 21,7 tys. gospodarstw). Najwięcej gospodarstw, składających się z 10 i więcej działek, znajdowało się w województwie małopolskim 25,5 tys., tam też największy był odsetek takich gospodarstw (11,8%), z ogólnej liczby indywidualnych gospodarstw rolnych o powierzchni UR ponad 1. Na uwagę zasługuje również fakt, że chociaż ponad 1,2 mln (62,8%) polskich indywidualnych gospodarstw rolnych o powierzchni powyżej 1 UR ma najdalej położoną działkę w odległości do 2 km od siedziby gospodarstwa, to blisko pół miliona (25,5%) gospodarstw ma działki położone w odległości od 2 do 5 km od siedziby gospodarstwa, około 139 tys. (7,1%) gospodarstw odpowiednio w odległości od 5 do 10 km, a w 90 tys. (4,6%) gospodarstw najdalej położona działka znajduje się w odległości 10 i więcej km od siedziby gospodarstwa. Podsumowanie Z porównania wyników Powszechnych Spisów Rolnych, przeprowadzonych w 1996 r. i w 2002 r. wynika, że w Polsce maleje powierzchnia gruntów w użytkowaniu gospodarstw rolnych i spada ogólna powierzchnia użytków rolnych w tych gospodarstwach. Widoczny jest natomiast wyraźny wzrost powierzchni odłogów i ugorów. W polskiej strukturze agrarnej dominują indywidualne gospodarstwa rolne o powierzchni użytków rolnych ponad 1. Z analizy zmian w strukturze agrarnej wynika, że w 2002 r. powierzchnia użytków rolnych w tych gospodarstwach nieznacznie (o 1,4%) wzrosła w stosunku do stanu w 1996 r. Zwiększyła się także o 6% średnia powierzchnia użytków rolnych przypadających na takie gospodarstwo. W 2002 r. zmalała natomiast (o ponad 4% w stosunku do 1996 r.) liczba indywidualnych gospodarstw rolnych o powierzchni użytków rolnych powyżej 1. Odnotowano również wzrost liczby największych indywidualnych gospodarstw rolnych oraz znaczący wzrost powierzchni użytków rolnych, znajdujących się w tych gospodarstwach. Zmiany te wskazują na postępujący proces koncentracji ziemi w indywidualnych gospodarstwach rolnych. Proces ten jednakże przebiega dość powoli, co zresztą jest crakterystyczną cechą przemian struktury agrarnej. Polskie rolnictwo cechuje silne zróżnicowanie powierzchni gospodarstwa w zależności od regionu kraju. Okazuje się, że spośród indywidualnych gospodarstw rolnych o powierzchni UR powyżej 1, stosunkowo największą powierzchnię UR, przypadającą średnio na takie gospodarstwo, mają gospodarstwa województw warmińsko-mazurskiego i zachodniopomorskiego, zaś najmniejszą województw: małopolskiego, podkarpackiego i śląskiego. Cechą crakterystyczną naszego rolnictwa pozostaje także stosunkowo duża liczba działek rolnych wchodzących w skład jednego gospodarstwa. W 2002 r. 18,1% gospodarstw indywidualnych o powierzchni UR powyżej 1 składało się z 6 lub więcej działek rolnych. Utrudnieniem w prowadzeniu racjonalnej gospodarki rolnej są również znaczące odległości pomiędzy poszczególnymi działkami, wchodzącymi w skład jednego gospodarstwa. W około 229 tys. gospodarstw (11,7% gospodarstw indywidualnych o powierzchni UR ponad 1 ) najdalej położona działka znajduje się bowiem w odległości 5 i więcej kilometrów od siedziby gospodarstwa.