KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ WYDZIAŁ ANALIZ EKONOMICZNYCH I SPOŁECZNYCH Dodatkowe systemy emerytalne w wybranych krajach Unii Europejskiej Marzec 2001 Małgorzata Dziubińska-Michalewicz Informacja Nr 776 Obok bazowych (podstawowych) systemów emerytalnych, w krajach Unii Europejskiej funkcjonują instytucje tzw. drugiego filaru, tj. dodatkowego zabezpieczenia ludności na starość. Inicjatorem tworzenia tych systemów byli tradycyjnie pracodawcy, stąd też nazywane są one systemami emerytur zakładowych. Z biegiem czasu systemy te były tworzone przez coraz liczniejszych pracodawców i wspierane przez państwo. W niniejszym opracowaniu omówione zostaną dodatkowe systemy emerytalne funkcjonujące w Austrii, Belgii, Danii, Francji, Grecji oraz RFN.
BSiE 1 Uwagi wstępne Obok bazowych (podstawowych) systemów emerytalnych, w krajach Unii Europejskiej funkcjonują instytucje tzw. drugiego filaru, tj. dodatkowego zabezpieczenia ludności na starość. Inicjatorem tworzenia tych systemów byli tradycyjnie pracodawcy, stąd też nazywane są one systemami emerytur zakładowych. Z biegiem czasu systemy te tworzone przez coraz liczniejszych pracodawców wspierane były przez państwo. W zakresie form organizacyjno-prawnych systemów emerytur dodatkowych, przyjmowane są zasadniczo dwa rozwiązania - ich wewnętrzne lub zewnętrzne finansowanie. Wewnętrzne finansowanie sprowadza się najczęściej do utworzenia tzw. rezerwy księgowej na sfinansowanie przyszłej emerytury pracowniczej. Rezerwa księgowa pozostaje w całkowitej dyspozycji przedsiębiorcy, co oznacza, że ze względu na przyjęte jej niskie oprocentowanie zyskuje on względnie tani kapitał. Niekiedy bywają jeszcze stosowane korzystne odliczenia podatkowe. Częściej jednak przyjmowane jest rozwiązanie finansowania zewnętrznego, polegające na jednoznacznym oddzieleniu spraw emerytalnych od funduszy przedsiębiorstwa. Zarządzanie emeryturami zakładowymi powierzane jest kasom emerytalnym lub inaczej - funduszom emerytalnym. Duże przedsiębiorstwa mają z reguły swoje autonomiczne fundusze, natomiast mniejsze tworzą zwykle wspólny fundusz. Wysokość dodatkowej emerytury określana jest według zasad rachunku aktuarialnego, uwzględniającego nie tylko wkład finansowy (powiększony o stopę procentową), ale także prawdopodobny okres pobierania świadczenia. Zakłady pracy stosujące tę formę finansowania należą do specjalnego reasekuracyjnego towarzystwa ubezpieczeniowego. Obserwuje się coraz częstsze wykorzystywanie do obsługi systemu emerytur zakładowych firm ubezpieczeń na życie. Zakład pracy decydując się na wykup polisy przerzuca ryzyko związane z zapewnieniem swoim pracownikom świadczeń emerytalnych na sektor ubezpieczeniowy. Przerzucenie tego ryzyka wiąże się z koniecznością wprowadzenia silnego nadzoru ubezpieczeniowego lub rozwinięcia działalności reasekuracyjnej. Obserwuje się coraz bardziej narastająca konkurencję między firmami ubezpieczeniowymi, prowadzącą do coraz atrakcyjniejszej oferty świadczeń. W ofercie tej często zabezpieczenie emerytalne łączone jest ze świadczeniami zdrowotnymi. Istotnym czynnikiem decydującym o powierzeniu przez przedsiębiorstwa obsługi systemu emerytur firmom ubezpieczeniowym jest możliwość zmniejszenia kosztów administracyjnych zarządzania systemem w porównaniu z samodzielnym prowadzeniem funduszu emerytalnego. Z tego powodu mniejsze przedsiębiorstwa znacznie częściej korzystają z usług instytucji ubezpieczeń na życie niż duże, które stać na utworzenie własnego funduszu emerytalnego. Angażowanie tych instytucji do obsługi systemu ubezpieczeń dodatkowych ma też pewne wady. Jedną z nich są na ogół niższe zwolnienia podatkowe od składek pracodawcy wnoszonych do firm ubezpieczeniowych niż do swojego funduszu, jak również ograniczony wpływ przedsiębiorstwa na lokowanie kapitału powstającego ze składek. Austria Do drugiego filaru ubezpieczenia emerytalnego (tj. systemu emerytur dodatkowych) można przystąpić na zasadzie dobrowolności. Szacuje się, że aktualnie ok. 11% zatrudnionych objętych jest pracowniczymi programami zaopatrzenia emerytalnego. Do programów takich mogą włączyć się wszyscy pracownicy najemni (niezależnie od rodzaju umowy o zatrudnienie), z wyjątkiem urzędników państwowych. Zgodnie z dyrektywami Unii Europejskiej, ustalany jest w drodze umów dwustronnych jednakowy dla kobiet i mężczyzn minimalny wiek uprawniający do pobierania świadczeń z systemu.
2 BSiE Pracowniczymi programami emerytalnymi zarządzać mogą w Austrii zarówno kasy emerytalne jak i wyspecjalizowane firmy ubezpieczeniowe. Są to systemy finansowane nie repartycyjnie ale kapitałowo. Stosowane jest także wewnętrzne finansowanie systemu w postaci rezerwy księgowej. Zasady funkcjonowania kas emerytalnych Kasy emerytalne funkcjonują na podstawie ustawy o funduszach emerytalnych, a nadzór nad ich funduszami sprawuje Federalne Ministerstwo Finansów. W ramach nadzoru kasy emerytalne zobowiązane są do sporządzania: - kwartalnych raportów o wkładach kapitałowych, - rocznego raportu księgowego, wraz ze sprawozdaniem z działalności lokacyjnej (gospodarowaniem nagromadzonymi środkami), - rocznych raportów aktuarialnych, - planów biznesowych, zaopiniowanych przez nadzór aktuarialny. Każda kasa emerytalna musi zatrudniać aktuariusza, który odpowiedzialny jest za sporządzenia biznes planów oraz kalkulację rezerw na pokrycie zobowiązań. Chodzi o to, aby tworzone rezerwy były wystarczające na pokrycie zobowiązań, obliczanych według zasad aktuarialnych (tablic umieralności, stopy zysku itp.). Fundusze emerytalne są poddane stosunkowo rozległej kontroli ze strony organów Ministerstwa Finansów i są specjalnie chronione przed ryzykiem niewypłacalności przedsiębiorstwa. Ze względu na długookresowe zobowiązania polityka lokacyjna kas musi być ostrożna, tj. dająca relatywnie duże bezpieczeństwo inwestycyjne. Dlatego też decyzje lokacyjne funduszy emerytalnych są przedmiotem specjalnych regulacji prawnych, celem których jest dywersyfikacja ryzyka inwestycyjnego. W Austrii przynajmniej 40% wartości aktywów może być zainwestowanych. Struktura tych lokat jest jednak ściśle określona. I tak, minimalny udział papierów wartościowych ustalony został na 40% ogółu inwestowanych aktywów, udział w nieruchomości - maksimum do 20% (z czego tylko 10% w nieruchomościach za granicą). Udział aktywów podlegających inwestowaniu poza krajem nie może przekraczać 45% ich ogółu. W stosunku do innych rodzajów ryzyk nie stosuje się żadnych ograniczeń. Na pokrycie ewentualnych strat z tytułu działalności inwestycyjnej i przyczyn technicznych, a także na wypadek niewypłacalności tworzona jest w kasach emerytalnych pewna rezerwa finansowa. Zasady zarządzania tą rezerwą regulowane są ustawą o funduszach emerytalnych. Zarządzanie funduszami emerytalnymi przez firmy ubezpieczeniowe Nadzór nad działalności firm ubezpieczeniowych sprawowany jest przez Departament Ubezpieczeń Federalnego Ministerstwa Finansów. Firmy te zobowiązane są do corocznego przedstawiania swojego bilansu, raportów aktuarialnych, okresowych raportów z działalności lokacyjnej oraz innych, dodatkowych danych statystycznych. Każda z firm zatrudnia aktuariuszy, których zadaniem jest przygotowanie wymaganej przez nadzór ubezpieczeniowy dokumentacji. Zgodnie z regulacjami ustawy o nadzorze ubezpieczeniowym, firmy ubezpieczeniowe zobowiązane są do tworzenia rezerwy finansowej na wypadek niewypłacalności. Ustalone są także pewne reguły alokacji środków w postaci ograniczeń procentowych (górnych pułapów) w określone rodzaje lokat. Podatki a system emerytur zakładowych Działanie systemu podatkowego w dziedzinie emerytur zakładowych dotyczy z jednej strony - wkładów wnoszonych do systemu głównie przez pracodawcę, z drugiej zaś - wypła-
BSiE 3 canych świadczeń. Zgodnie z prawem podatkowym, pracodawca austriacki może potraktować swój wkład finansowy jako koszt i częściowo odliczyć od dochodów do opodatkowania. Istnieją jednak pewne ograniczenia dotyczące tego odejmowania. I tak, w przypadku uiszczania składek limit wynosi 10% funduszu płac, a w przypadku rezerwy księgowej - do 80% ostatnio otrzymywanego wynagrodzenia. Pracownik może ze swojej strony wnosić składki do systemu w tej samej wysokości co pracodawca i są one traktowane jako wydatki specjalne. Warunkiem uzyskania odliczenia od podatku jest dochód roczny nie przekraczający 700 tys. szylingów austriackich rocznie i wydatkowanie na ubezpieczenie maksymalnie 40 tys. szylingów, z których odliczyć można tylko 25%. Od przyrostu kapitału nie opłaca się podatków. Opodatkowane są natomiast emerytury uzyskiwane z systemu dodatkowych świadczeń. Nieco inne zasady opodatkowania stosowane są w przypadku ubezpieczeń zawieranych z firmami ubezpieczeniowymi. Pracodawca wykupujący grupowe ubezpieczenie emerytalne może odliczyć od dochodu maksymalnie 4 tys. szylingów rocznie na jednego pracownika. Składki wnoszone przez pracownika traktowane są jako wydatki specjalne (a więc odliczane od podstawy opodatkowania), jeżeli spełnione są wspomniane już wyżej warunki, a ponadto świadczeniobiorca zgodził się na wypłatę świadczeń rozłożonych w czasie, rezygnując z wypłaty jednorazowej. Belgia W przeciwieństwie do systemu bazowego, emerytury dodatkowe obejmują zdecydowanie węższe grupy ludności (31% ogółu pracujących), przeważnie pracowników jednego przedsiębiorstwa czy ewentualnie branży. Większość pracodawców tworzy dodatkowe programy zabezpieczenia dla pracowników najemnych w formie emerytur dodatkowych, aby nie tylko uzupełnić ich świadczenia z ubezpieczenia społecznego ale i dać możliwość uzyskania dodatkowych świadczeń medycznych. Ze względów podatkowych, świadczenie emerytalne (bazowe i dodatkowe) jest ograniczone do 80% zarobków brutto w ciągu ostatniego roku zatrudnienia. O powołaniu dodatkowego systemu zabezpieczenia emerytalnego i warunkach jego prowadzenia decyduje pracodawca. Oprócz pracodawcy do finansowania planu emerytalnego przystąpić może również pracownik, a w pewnych przypadkach - członkowie rodziny pracownia (współmałżonek i dzieci). Uczestnictwo w programie jest obowiązkowe, jeżeli plan emerytalny powstaje w rezultacie układów zbiorowych lub gdy plan taki już istnieje. Poza załogą firm dodatkowym systemem emerytalnym można objąć najwyższą kadrę kierowniczą (grupa ta ma status pracownika pracującego na własny rachunek). Funkcjonujące dodatkowe systemy to przede wszystkim systemy zamknięte, dostępne tylko dla pracowników firmy, która jest organem założycielskim takiego systemu. Dodatkowe plany emerytalne należy zaliczyć do grupy systemów kapitałowych, przy czym istnieją zarówno plany o kapitalizacji indywidualnej (kapitalizacja indywidualnych składek na kontach) jak i zbiorowej (kapitalizacja całości zebranych składek). Od 1986 r. nie jest dozwolona jako forma dodatkowego zabezpieczenia rezerwa księgowa, natomiast dopuszcza się możliwość tworzenia funduszy emerytalnych i wykup polis w ubezpieczeniu grupowym. Na podstawie regulacji z 6 kwietnia 1995 r. w systemie nie wolno stosować żadnych form dyskryminacji ze względu na płeć w odniesieniu do okresu zatrudnienia po 17 maja 1990 r. Odnosi się to także do wymogu jednakowego dla obu płci wieku przechodzenia na emeryturę. Dopuszczalne jest tylko przyjmowanie zróżnicowanego okresu dalszego trwania życia kobiet i mężczyzn. Dekrety królewskie, określające zasady gospodarowania prywatnymi funduszami emerytalnymi, nakładają obowiązek stworzenia dla tego systemu odrębnego podmiotu prawnego,
4 BSiE który może przyjąć tylko formę instytucji typu nonprofit lub stowarzyszenia ubezpieczeń wzajemnych. Podstawową metodą finansowania funduszy emerytalnych jest kapitalizacja - indywidualna w odniesieniu do składek pracowników oraz indywidualna lub grupowa w odniesieniu do składek płaconych przez pracodawcę. Minimalna rezerwa (pewne zabezpieczenie) jest wymagana, gdy funduszem objęte zostało także ryzyko śmierci żywiciela rodziny lub inwalidztwa. Fundusze ustalają minimalny poziom rezerw bazując na tablicach umieralności (stosowanych także przez firmy ubezpieczeniowe) i stopie procentowej sięgającej 7%. Aktualnie nie obowiązuje już ograniczenie inwestycyjne, określające, że minimum 15% aktywów funduszy emerytalnych powinno być trzymane w obligacjach rządu belgijskiego. Określane są natomiast maksymalne poziomy poszczególnych typów papierów wartościowych. Zabronione jest inwestowanie kapitału np. w dzieła sztuki lub biżuterię. Samodzielne fundusze emerytalne muszą uzyskać aprobatę instytucji nadzoru ubezpieczeniowego. Każdy prywatny fundusz emerytalny musi stworzyć zasady określający warunki nabycia świadczeń oraz ich przenoszenia wraz z likwidacją funduszu. Zasady te zatwierdza także instytucja nadzoru ubezpieczeniowego. Towarzystwom ubezpieczeniowym dekret zezwala na kapitalizację składek pracodawców w przypadku ubezpieczenia grupowego i prowadzenie ubezpieczeń w dziale "ubezpieczenia na życie" w powiązaniu z funduszami inwestycyjnymi. Większość dodatkowych systemów to systemy składkowe. W przeszłości składki były naliczane w relacji do płacy brutto. Obecnie dąży się, aby odnosiły się tylko do wynagrodzeń przewyższających aktualny pułap stosowany w systemie ubezpieczeń bazowych. W niektórych systemach dąży się do zróżnicowania stawek - są one niższe dla wynagrodzeń poniżej tego pułapu, a wyższe dla wynagrodzeń przewyższających ten pułap. Najczęściej składka wynosi od 1% do 5-6% (od zarobków powyżej pułapu). Opodatkowanie w dodatkowych systemach emerytalnych Istnieje ogólna zasada, że z podstawy opodatkowania można odliczyć składki na świadczenia emerytalne nie wyższe od 80% zarobków brutto pracownika z ostatniego roku. Odnosi się to zarówno do składek pracodawców jak i pracownika. Pracownik ma prawo odliczyć od podatku składkę płaconą na ubezpieczenie społeczne i dodatkowe finansowanie przez ubezpieczenia grupowe. Natomiast odliczanie od podatku składki wnoszonej do prywatnych funduszy emerytalnych jest obwarowane pewnymi warunkami, np. udziałem reprezentantów pracowników w zarządach funduszy emerytalnych, opłacaniem składek do firm ubezpieczeniowych lub funduszy działających w Belgii. Świadczenia emerytalne wypłacane w ramach programów dodatkowych są opodatkowane podatkiem dochodowym od osób fizycznych. Dania W Danii pracodawcy mają swobodę tworzenia grupowych planów emerytalnych, chyba że postanowienia układów zbiorowych je do tego zobowiązują. Tradycyjnie pracownicy umysłowi i urzędnicy państwowi objęci byli ubezpieczeniem dodatkowym. Sytuacja zmieniła się zasadniczo pod koniec lat osiemdziesiątych i na początku dziewięćdziesiątych, kiedy zawieranych było dużo układów zbiorowych. Wtedy to (szczególnie w latach 1989-1991) znaczna część pracowników fizycznych - na mocy układów zbiorowych - została objęta obowiązkiem dodatkowego ubezpieczenia. Obecnie 80% zatrudnionych posiada takie dodatkowe ubezpieczenie. Systemami tymi nie są objęte osoby pracujące na rachunek własny. Istnieje odrębny systemem dla urzędników państwowych, administrowany przez państwo. Fundusze emerytalne mogą obejmować pracowników zatrudnionych przez jednego pracodawcę lub też osoby
BSiE 5 wykonujące podobny zawód (np. lekarzy, inżynierów). Część z nich jest afiliowana przy związkach zawodowych. Zgodnie z duńskim ustawodawstwem wszystkie plany emerytalne muszą być finansowane w drodze kapitalizacji składki, a wysokość przyszłej emerytury jest ściśle związana z wysługą lat. W Danii istnieją zarówno plany emerytalne o określonej wysokości świadczenia, jak i plany o określonej wysokości składki. W zdecydowanej większości planów emerytalnych składki płacą zarówno pracodawcy, jaki i pracobiorcy. W praktyce łączna składka wynosi z reguły 9-15% wynagrodzenia. Najbardziej rozpowszechnionym sposobem uzyskiwania dodatkowego zabezpieczenia emerytalnego jest wykupienie polisy w towarzystwie ubezpieczeniowym. Polisę taką posiada około 2/3 pracowników. Pozostałe sposoby to utworzenie funduszu emerytalnego lub założenie specjalnego konta w banku. Instytucje ubezpieczeniowe funkcjonujące w Danii oferują zarówno polisy ubezpieczeniowe, jak i usługi w zakresie inwestowania i administrowania funduszami emerytalnymi. Stosowane przez nie taryfy muszą być zaaprobowane przez Urząd Nadzoru Ubezpieczeń. Najwyżej 50% zgromadzonych przez instytucje ubezpieczeniowe funduszy może być inwestowane w obligacje krajowe, obligacje zagraniczne lub podobne papiery wartościowe. Pozostałe środki mogą być inwestowane dowolnie, zarówno w kraju, jak i za granicą. Fundusze emerytalne muszą posiadać osobowość prawną. Reguły funkcjonowania tych funduszy muszą być zaaprobowane przez Urząd Nadzoru Ubezpieczeń. W skład rady nadzorczej funduszu wchodzi równa liczba przedstawicieli pracodawców, jak i pracobiorców. Fundusz musi zatrudniać licencjonowanego aktuariusza, który corocznie ma obowiązek składania raportu oceniającego wywiązywanie się funduszu z ciążących na nim zobowiązań. Ograniczenia dotyczące portfela inwestycyjnego funduszy są takie same jak w instytucjach ubezpieczeniowych. Nie jest możliwe inwestowanie zebranych środków finansowych w przedsiębiorstwie, które tworzy dany fundusz. Niektóre mniejsze fundusze emerytalne zawierają umowy reasekuracyjne w instytucjach ubezpieczeniowych na wypadek znacznego, nie planowanego wzrostu wypłat. Umowy te zwykle zobowiązują towarzystwa ubezpieczeniowe do zasilania funduszy, gdy wypłaty w danym roku przekroczą przewidywany poziom wypłat o 30-40%. Natomiast składki umieszczone na kontach bankowych mogą być inwestowane: - na rachunku bankowym (z reguły wpłaty na ten rachunek nie mogą być wycofane, chyba że dana osoba zmienia miejsce pracy lub przechodzi na emeryturę). Zainteresowanie tymi rachunkami wynikało z możliwości bezpośredniej obserwacji rosnących oszczędności przez pracowników. W niektórych planach emerytalnych składki pracowników umieszczano na kontach bankowych, natomiast składki pracodawców przeznaczano na zakup polis ubezpieczeniowych. - przez zakup obligacji, które często przynoszą wyższą stopę zwrotu niż normalny rachunek oszczędnościowy, - na rachunku zbiorowym (bank łączy wszystkie wpłaty z różnych planów emerytalnych w jeden wspólny fundusz, polegający następnie inwestowaniu. Zaletą takiego rozwiązania jest możliwość uzyskania wyższej stopy zwrotu wraz ze wzrostem zainwestowanego kapitału. Regulacje podatkowe w odniesieniu do II filaru ubezpieczeń emerytalnych Regulacje podatkowe mają istotny wpływ na kształt planów emerytalnych. Składki płacone przez pracodawcę są odpisywane od podstawy opodatkowania. Do takiego samego odpisu ma prawo pracownik, pod warunkiem regularnego opłacania składki na cele emerytalne, co najmniej przez 10 lat. Opodatkowanie wypłat zależne jest od ich formy - inaczej traktowana jest wypłata jednorazowa niż wypłaty roczne. Podatek od wypłaty jednorazowej wynosi 40%, natomiast wypłaty roczne traktowane są tak samo jak dochody osobiste.
6 BSiE Francja We Francji obowiązkowe, dodatkowe systemy ubezpieczenia emerytalnego obejmują wszystkich pracujących w sektorze prywatnym. Systemy te oparte są na regule pay-as-you-go i gwarantują wyższy poziom świadczeń, zależny od wysokości wynagrodzeń. Osoby zajmujących stanowiska kierownicze objęte są systemem AGIRC, natomiast pozostałe osoby najemne, nie będące pracownikami wyższego szczebla - systemem ARRCO. Systemy te różnią się wysokością składek jak i udziałem pracownika oraz pracodawcy w ich opłacaniu. I tak, w ARRCO składka wynosi 6,5% wynagrodzenia, z czego pracodawca opłaca 3,75%, a pracownik - 2,5%. W AGIRC składka jest wyższa i wynosi 8,75% i jest opłacana w równej części przez pracodawcę oraz pracownika. We francuskim systemie emerytalnym funkcjonują także inne uzupełniające obowiązkowe systemy, których zakres podmiotowy ogranicza się najczęściej do jednej lub kilku grup zawodowych. Należy do nich, na przykład system IRCANTEC, obejmujący nie mianowanych urzędników państwowych oraz administracji lokalnej, CPPOSS, obejmujący pracowników instytucji ubezpieczenia społecznego, czy też związek kas emerytur bankowych. W tych systemach wysokość przyszłego świadczenia emerytalnego zależna jest od zgromadzonych punktów emerytalnych nabytych w okresie aktywności życiowej oraz od wartości punktu. Liczbę punktów wylicza się poprzez podzielenie wysokości opłacanych zarówno przez pracownika (jak i pracodawcę składek) w ciągu danego roku przez wysokość wynagrodzenia bazowego (określanego każdego roku przez Komisję Parytetową). Wartość punktu emerytalnego jest ustalana co pół roku przez właściwy organ i zaczyna obowiązywać od 1 stycznia i 1 lipca. Roczna wysokość emerytury jest ustalana przez pomnożenie liczby punktów przez wartość punktu. Ubezpieczonemu przysługuje zwiększona liczba punktów z tytułu pracy w jednym przedsiębiorstwie. Przykładowo, za 20 lat pracy przysługuje zwiększenie o 5% liczby punktów nabytych z tytułu zatrudnienia w tym przedsiębiorstwie. całkowita składka liczba punktów = ------------------------------------ wynagrodzenie bazowe W systemach uzupełniających obowiązują zasady pozwalające na przyznanie punktów ubezpieczeniowych za okresy, za które nie płacone były składki. I tak, choroba, macierzyństwo, służba wojskowa, inwalidztwo, wypadki przy pracy są zrównane z okresami składkowymi i stanowią podstawę do przyznania punktów emerytalnych. Osoby bezrobotne mogą uzyskiwać punkty, jeżeli spełniają określone warunki. Za okres bezrobocia opłacana jest składka na ubezpieczenie emerytalne przez właściwą instytucję ubezpieczeniową. Składka ta jest liczona od zasiłku podstawowego z tytułu bezrobocia. Z prawa do przyznania punktów mogą korzystać osoby bezrobotne otrzymujące zasiłek podstawowy, a także zasiłek szkoleniowy w celu przekwalifikowania, a także zasiłek przysługujący osobom w wieku przedemerytalnym. Prawo do emerytury uzupełniającej przysługuje po ukończeniu przez ubezpieczonego 65 roku życia. Większość systemów umożliwia wcześniejsze ustalenie prawa do emerytury od ukończenia 60 roku życia, a w niektórych instytucjach nawet od 55 lub 50 - ale wysokość świadczenia jest wówczas znacznie ograniczona. Wpływ emerytur uzupełniających na całość świadczenia jest we Francji istotny w przypadku pracowników wyższego szczebla, gdyż stanowią one ponad 60% typowej emerytury. Przeciętna stopa zastąpienia wynagrodzenia przez świadczenie (tzw. replacement rate) jest mniej więcej jednakowa zarówno dla pracowników fizycznych, jak i umysłowych i kształtuje
BSiE 7 się na poziomie ok. 70% (obejmuje ona zarówno świadczenie z systemu bazowego, jak i z obowiązkowego systemu uzupełniającego). Składki opłacane przez pracodawców i pracowników są zwolnione z opodatkowania, natomiast zasiłki emerytalne są traktowane jako dochody osobiste. Grecja W tym kraju emerytury zakładowe są mało rozpowszechnione raczej i obejmują tylko ok. 5% zatrudnionych. Dodatkowe ubezpieczenie oferowane jest z reguły przez międzynarodowe lub narodowe duże korporacje. Wysokość składek uzależniona jest od przyjętego planu emerytalnego, przy czym przeważnie uiszczane są one w całości przez pracodawców. Zarządzanie funduszami emerytalnymi powierza się z reguły firmom ubezpieczeń na życie. Ich organem kontrolnym jest Ministerstwo Rozwoju. Kontrola nad tymi firmami sprowadza się do weryfikacji dokumentów lub inspekcji. Zarówno składki opłacane przez pracownika jak i pracodawcę są odejmowane od dochodu. Składki pracodawcy wnoszone do towarzystw ubezpieczeniowych podlegają opodatkowaniu do wysokości limitu wynoszącego 5% rocznego funduszu płac. Natomiast emerytury są traktowane jak dochody indywidualne i podlegają opodatkowaniu. RFN Zakładowe systemy emerytalne są dobrowolną instytucją pracodawcy. To przede wszystkim pracodawca musi być zainteresowany stworzeniem takiego uzupełniającego systemu zabezpieczenia emerytalnego. Z reguły tworzony on jest przez większe przedsiębiorstwa. Szacuje się, że ok.50% zatrudnionych korzysta z zakładowych systemów emerytalnych, przy tym odsetek ten wykazuje tendencję malejącą. Na początku lat dziewięćdziesiątych odsetek ten wynosił 70%. Obecnie tylko względnie duże firmy fundują sobie ten system. Emerytury zakładowe istnieją także w sektorze publicznym i wprowadzane są w drodze układów zbiorowych. Są to głównie emerytury dla urzędników administracji federalnej i krajowej, pracowników poczty i kolei. Nie ma ustalonego wieku ubezpieczonego, uprawniającego do wypłaty świadczenia. Z reguły jednak wypłaty mają miejsce po osiągnięciu 65 roku życia. Pracodawca wykorzystuje różne instytucje finansowe do gospodarowania zebranymi funduszami emerytalnymi, takie jak: - przyrzeczenie bezpośrednie lub inaczej rezerwa księgowa, - fundusz emerytalny (kasa emerytalna), - kasa zapomogowa, - ubezpieczenie bezpośrednie, - dodatkowe ubezpieczenie emerytalne. Przyrzeczenie bezpośrednie lub inaczej rezerwa księgowa Najbardziej rozpowszechnioną formą systemu emerytalnego jest przyrzeczenie bezpośrednie lub inaczej rezerwa księgowa. Stosuje je 80-90% większych firm, co wiąże się przede wszystkim z możliwością używania odpisanych składek na wewnętrzne potrzeby przedsiębiorstwa, przy uzyskaniu przy tym zwolnień podatkowych. W tym rozwiązaniu pracodawca przyrzeka pracownikom wypłacanie emerytury w zamian za odpisywanie części wynagrodzenia, najczęściej pochodzącego z zysku lub premii. Środki finansowe nie są akumulowane na zewnątrz, lecz pozostają w przedsiębiorstwie i mogą być przez pracodawcę dowolnie używa-
8 BSiE ne. Nie obowiązują go przy tym żadne restrykcje dotyczące lokat kapitałowych, poza obowiązkiem ubezpieczenia się w towarzystwie reasekuracyjnym na wypadek niewypłacalności. Chociaż pracownik nie wnosi do tego systemu składek, ma on zagwarantowane prawo do świadczenia w okresie osiągnięcia wieku emerytalnego. Wysokość przyszłej emerytury określana jest według zasad rachunku aktuarialnego, uwzględniającego nie tylko wkład finansowy i określoną stopę procentową, ale również prawdopodobny okres pobierania świadczenia. Fundusz emerytalny (kasa emerytalna) Jest to instytucja finansowa mająca osobowość prawną i status towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych lub towarzystwa ubezpieczeniowego. Fundusze emerytalne obsługują pojedyncze zakłady pracy lub pracowników jednej gałęzi, a mają one za zadanie akumulację kapitału na poczet przyszłych emerytur. Składki do tych funduszy wnoszone są w różnych proporcjach przez pracowników jak i pracodawców - często opłaca je tylko pracodawca lub udział jego jest wyższy, np. wynosi 2/3. Zebrane środki finansowe są lokowane zgodnie z zasadami wynikającymi z nadzoru ubezpieczeniowego, a możliwości zainwestowania ich we własnej firmie są ograniczone. Wypłaty z funduszy muszą odpowiadać wielkości zebranego ze składek kapitału, powiększonego o lokaty kapitałowe i bankowe. Fundusze emerytalne funkcjonują raczej w dużych przedsiębiorstwach, ze względu na względnie wysokie koszty administracyjne ich działalności i ich mniejszą atrakcyjność w porównaniu np. z rezerwą księgową.. Pracodawcy prowadzący fundusz emerytalny nie mają bowiem większych zwolnień podatkowych w porównaniu z prowadzeniem rezerwy księgowej, a podlegają nieporównanie większym ograniczeniom oraz kontroli odnośnie do lokat. Kasa zapomogowa Jest to instytucja pośrednia między funduszem emerytalnym (kasą emerytalną) a znaną z polskich doświadczeń zakładową kasą zapomogowo-pożyczkową. Kasy te powstawały głównie w małych i średnich przedsiębiorstwach jako zalążki przyszłych funduszy emerytalnych. Wypłacają one nie tylko świadczenia emerytalne, ale i zasiłki z powodu bezrobocia i trudnej sytuacji materialnej. Kasy nie posiadają prawnego statusu ubezpieczalni i do ich świadczeń pracownicy nie mają prawa roszczeniowego, jak w przypadku funduszy emerytalnych. Wkłady finansowe pracodawców nie są traktowane jako koszty funkcjonowania przedsiębiorstwa. Majątek kas pochodzi z wpłat pracodawcy oraz zysków z lokat, natomiast pracownicy nie wnoszą żadnych wkładów. Majątek ten nie podlega nadzorowi ubezpieczeniowemu. Niektóre kasy zawierają umowy reasekuracyjne z firmami ubezpieczeń na życie. Ubezpieczenie bezpośrednie Polega ono na wykupieniu ubezpieczenia emerytalnego w firmie ubezpieczeniowej. Jest to rozwiązanie popularne szczególnie w małych przedsiębiorstwach, w których zakładanie własnych kas emerytalnych wymagałoby znacznych kosztów administracyjnych. Pracodawca zamiast tworzyć u siebie instytucję ubezpieczeniową może skorzystać z ofert firm ubezpieczeniowych. W finansowanie ubezpieczenia emerytalnego mogą być włączeni pracownicy lub tylko sam pracodawca może wykupić je dla swych pracowników. Ta forma zabezpieczenia emerytalnego nie jest jednak popularna i jej udział w całym systemie emerytur dodatkowych ulega obniżeniu. Dodatkowe ubezpieczenie emerytalne To dodatkowe, dobrowolne ubezpieczenie może być realizowane przez instytucje ubezpieczeń ustawowych. Pracodawca może opłacać dla swoich pracowników składkę powyżej wy-
BSiE 9 znaczonej granicy wymiaru podstawowego (składkę do systemu bazowego opłaca się tylko do określonej wysokości wynagrodzenia) i na tej podstawie uzyskiwać uprawnienia do wyższego świadczenia emerytalnego. Te ubezpieczenia przeznaczone dla robotników, urzędników i rzemieślników nie wykazuje dynamiki. Ze strony doradców w dziedzinie emerytur zakładowych promowane jest prowadzenie rezerwy księgowej w większych przedsiębiorstwach, a w małych - wykorzystywanie firm ubezpieczeniowych do obsługi systemu emerytur dodatkowych. Regulacje podatkowe Składki przeznaczane na zakup przez pracodawcę polisy ubezpieczeniowej lub wnoszone przez niego do funduszy emerytalnych (kas emerytalnych) są traktowane jako nakłady (koszty) i są odliczane od dochodów podlegających opodatkowaniu. Jeżeli wkładem do systemu jest nie wypłacona część wynagrodzeń pracownika, występująca np. w systemie rezerwy księgowej, to ta część jest wolna od podatku od płac. Natomiast składki pracowników do funduszy emerytalnych oraz ubezpieczeń na życie nie są opodatkowane tylko do pewnej rocznej sumy składek. Wykorzystane źródła: Dodatkowe systemy emerytalne w świecie, pod red. St.. Golinowskiej, "Studia i Materiały", zeszyt 9, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 1994. Study on Pension Schemes of the Member States of the European Union, Markt/2006/99 - BN Rev.2 (materiał powielony).