Na egzamin! To wyciąg, opracowanie wszystkich najważniejszych zagadnień z zakresu podstaw prawa i wiedzy o społeczeństwie, których znajomość pomoże Ci w zdaniu egzaminu. Masz ochotę na więcej? Korzystaj z materiałów online. Podstawy prawa i wiedzy o społeczeństwie w pigułce to: zwięzłe ujęcie tematu, tabele, wykresy i wyróżnienia, istotne stwierdzenia, bez zbędnych opisów, dzięki którym szybko przyswoisz i powtórzysz wiedzę. ISBN 978-83-255-7853-4 www.ksiegarnia.beck.pl e-mail: dz.handlowy@beck.pl tel.: 22 31 12 222, fax: 22 33 77 601 Cena 24,90 zł PODSTAWY PRAWA i WIEDZY o SPOŁECZEŃSTWIE w Jeżeli na jedno z tych pytań odpowiedziałeś TAK, ta publikacja jest właśnie dla Ciebie! C.H.BECK Zbliża się trudny egzamin, a Ty nie masz już czasu na wertowanie grubych podręczników? A może musisz szybko i skutecznie powtórzyć materiał przed egzaminem maturalnym z wiedzy o społeczeństwie? pigułce Na egzamin! PODSTAWY PRAWA i WIEDZY o SPOŁECZEŃSTWIE w pigułce szybko zwięźle i na temat Wydawnictwo C.H.Beck
PODSTAWY PRAWA i WIEDZY o SPOŁECZEŃSTWIE w pigułce
Inne w tej serii: Prawo rzymskie w pigułce Prawo handlowe w pigułce Prawo finansowe w pigułce Prawo gospodarcze publiczne w pigułce Prawo rodzinne i opiekuńcze w pigułce Prawo pracy i ubezpieczeń społecznych w pigułce Prawo cywilne w pigułce Postępowanie cywilne w pigułce Prawo karne w pigułce Postępowanie karne w pigułce Prawo i postępowanie administracyjne w pigułce Prawo konstytucyjne w pigułce Prawo Unii Europejskiej w pigułce Logika w pigułce Powszechna historia państwa i prawa w pigułce Historia ustroju i prawa Polski w pigułce Polecamy inne nasze publikacje: B. Banaszak PRAWO KONSTYTUCYJNE, 7. wyd. Studia Prawnicze PRAWO KONSTYTUCYJNE ORAZ USTAWY TOWARZYSZĄCE Teksty Ustaw Becka www.ksiegarnia.beck.pl
PODSTAWY PRAWA i WIEDZY o SPOŁECZEŃSTWIE w pigułce WYDAWNICTWO C.H.BECK WARSZAWA 2016
Stan prawny: styczeń 2016 r. Redaktor prowadzący: Aneta Gacka-Asiewicz Dział drugi Podstawy wiedzy o społeczeństwie opracowała Agnieszka Szajewska Wydawnictwo C.H.Beck 2016 Wydawnictwo C.H.Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa Skład i łamanie: IDENTIA Druk i oprawa: Orthdruk, Białystok ISBN 978-83-255-7853-4 ISBN e-book 978-83-255-7854-1
Spis treści Wstęp... Wykaz skrótów... XI XIII DZIAŁ PIERWSZY. PODSTAWY PRAWA... 1 Część I. Konstytucja RP... 3 Rozdział 1. Pojęcie prawa konstytucyjnego... 3 Rozdział 2. Zasady oraz podstawowe pojęcia... 3 Rozdział 3. Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela... 10 Rozdział 4. Hierarchia aktów prawnych... 22 Rozdział 5. Ratyfikowana umowa międzynarodowa w hierarchii źródeł prawa... 26 Rozdział 6. Umowa o przekazaniu kompetencji... 27 Rozdział 7. Stany nadzwyczajne... 27 Rozdział 8. Procedura zmiany Konstytucji... 30 Część II. Parlament RP... 31 Rozdział 1. Sejm... 31 Rozdział 2. Senat... 37 Rozdział 3. Zgromadzenie Narodowe... 41 Rozdział 4. Tryb opracowywania i uchwalania budżetu państwa... 42 Część III. Prezydent RP... 45 Rozdział 1. Wybór... 45 Rozdział 2. Przejściowa przeszkoda w sprawowaniu urzędu... 47 Rozdział 3. Złożenie z urzędu... 47 Rozdział 4. Odpowiedzialność... 48 Rozdział 5. Kompetencje... 48 Rozdział 6. Prerogatywy... 50 Część IV. Rada Ministrów... 51 Rozdział 1. Domniemanie właściwości... 51 Rozdział 2. Kompetencje... 51 Rozdział 3. Struktura... 52
VI Spis treści Rozdział 4. Prezes Rady Ministrów... 52 Rozdział 5. Ministrowie... 53 Rozdział 6. Odpowiedzialność... 54 Rozdział 7. Dymisja... 54 Rozdział 8. Wojewoda... 55 Rozdział 9. Administracja zespolona i niezespolona... 55 Część V. Organy kontroli państwowej, ochrony prawa i zaufania publicznego... 57 Rozdział 1. Najwyższa Izba Kontroli... 57 Rozdział 2. Rzecznik Praw Obywatelskich... 60 Rozdział 3. Postępowanie lustracyjne... 61 Rozdział 4. Instytut Pamięci Narodowej... 62 Rozdział 5. Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji... 64 Rozdział 6. Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów... 65 Rozdział 7. Urząd Komunikacji Elektronicznej... 66 Część VI. Samorząd terytorialny w Polsce... 68 Rozdział 1. Zadania i struktura... 68 Rozdział 2. Dochody jednostek... 70 Rozdział 3. Samorząd gminny... 70 Rozdział 4. Samorząd powiatowy... 72 Rozdział 5. Samorząd województwa... 73 Część VII. Sądy i Trybunały... 76 Rozdział 1. Struktura sądownictwa w Polsce... 76 Rozdział 2. Sąd Najwyższy... 78 Rozdział 3. Trybunał Konstytucyjny... 79 Rozdział 4. Trybunał Stanu... 81 Rozdział 5. Krajowa Rada Sądownictwa... 82 Część VIII. Prawo cywilne i rodzinne... 84 Rozdział 1. Podział prawa cywilnego... 84 Rozdział 2. Podstawowe pojęcia prawa cywilnego... 85 Rozdział 3. Czynności prawne... 88 Rozdział 4. Pojęcie i treść prawa własności... 90 Rozdział 5. Odpowiedzialność za zobowiązania... 91 Rozdział 6. Prawo spadkowe... 92 Rozdział 7. Prawo rodzinne... 97 Część IX. Prawo karne... 111 Rozdział 1. Zasady odpowiedzialności karnej... 111 Rozdział 2. Wiek sprawcy... 112
Spis treści VII Rozdział 3. Kary i środki karne... 113 Rozdział 4. Postępowanie karne... 116 Część X. Prawo administracyjne... 127 Rozdział 1. Akt administracyjny... 127 Rozdział 2. Uznanie administracyjne... 129 Rozdział 3. Ugoda administracyjna... 129 Rozdział 4. Decyzja administracyjna... 130 Rozdział 5. Struktura sądownictwa administracyjnego... 131 Rozdział 6. Przebieg postępowania administracyjnego... 132 Rozdział 7. Odwołania... 134 Rozdział 8. Zażalenia... 135 Rozdział 9. Skarga... 135 Rozdział 10. Skarga kasacyjna do NSA i zażalenie do sądu administracyjnego... 136 Część XI. Integracja europejska... 137 Rozdział 1. Proces integracji... 137 Rozdział 2. Plan Marschalla... 137 Rozdział 3. Deklaracja Schumana... 137 Rozdział 4. Traktat o Europejskiej Wspólnocie Węgla i Stali... 138 Rozdział 5. Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą... 138 Rozdział 6. Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej... 139 Rozdział 7. Jednolity Akt Europejski... 139 Rozdział 8. Utworzenie Europejskiego Obszaru Gospodarczego... 140 Rozdział 9. Okres od 1993 r. do 2001 r.... 140 Rozdział 10. Unia Europejska... 141 Część XII. Polska w Unii Europejskiej... 150 Rozdział 1. Geneza procesu integracji... 150 Rozdział 2. Droga Polski do UE... 151 Rozdział 3. Bilans korzyści wynikających z wstąpienia do UE... 153 DZIAŁ DRUGI. PODSTAWY WIEDZY O SPOŁECZEŃSTWIE... 155 Część I. Społeczeństwo... 157 Rozdział 1. Socjologia... 157 Rozdział 2. Pojęcia związane z socjologią... 159 Rozdział 3. Formy społeczeństw... 168
VIII Spis treści Część II. Kultura, media i edukacja... 172 Rozdział 1. Kultura... 172 Rozdział 2. Opinia publiczna i massmedia. Środki masowego przekazu... 175 Rozdział 3. Współczesne spory światopoglądowe... 178 Rozdział 4. Edukacja w Polsce... 179 Rozdział 5. Globalizacja... 181 Część III. Państwo... 188 Rozdział 1. Definicja... 188 Rozdział 2. Geneza... 188 Rozdział 3. Legitymizacja władzy wg Maxa Webera historyczne i współczesne przykłady... 190 Rozdział 4. Ustrój... 190 Rozdział 5. Typy państw podział ze względu na ustrój terytorialny... 194 Rozdział 6. Funkcje państwa... 195 Rozdział 7. Systemy rządów... 196 Rozdział 8. Autonomie i języki lokalne w Europie... 199 Część IV. Naród... 201 Rozdział 1. Definicja... 201 Rozdział 2. Naród bez państwa... 201 Rozdział 3. Tożsamość narodowa i postawy z nią związane... 202 Rozdział 4. Mniejszość narodowa a mniejszość etniczna... 204 Część V. Polityka państw wobec imigrantów i emigrantów... 207 Część VI. Demokracja zasady i procedury... 210 Rozdział 1. Geneza... 210 Rozdział 2. Zasady współczesnej demokracji... 210 Rozdział 3. Mechanizmy niezbędne do funkcjonowania demokracji... 212 Rozdział 4. Współczesna demokracja w Polsce i na świecie problemy i zagrożenia... 214 Część VII. Instytucje i ruchy społeczne... 217 Rozdział 1. Organizacje pozarządowe i pożytku publicznego... 217 Rozdział 2. Organizacje międzynarodowe... 226 Część VIII. Terroryzm... 237 Rozdział 1. Wprowadzenie... 237 Rozdział 2. ETA i IRA... 237 Rozdział 3. Terroryzm arabski... 237
Spis treści IX Część IX. Konflikty międzynarodowe po II wojnie światowej... 242 Rozdział 1. Przyczyny konfliktów... 242 Rozdział 2. Najważniejsze konflikty... 242 Część X. Polityka, ideologie, doktryny i partie polityczne... 248 Rozdział 1. Wprowadzenie... 248 Rozdział 2. Doktryny polityczne... 249 Część XI. Partie polityczne... 265 Rozdział 1. Definicja i funkcje... 265 Rozdział 2. Geneza partii politycznych... 265 Rozdział 3. Systemy partyjne rządów... 266 DZIAŁ TRZECI. PYTANIA KONTROLNE... 269
Wstęp Zapewne czujesz presję przed zbliżającym się egzaminem i zastanawiasz się jak przebrnąć przez setki stron tekstu, tak aby wiadomości zostały w Twojej głowie. Konieczne są notatki, zakreślacze itp., których zadaniem jest pomóc Ci w uporządkowaniu wiedzy. Co jednak jeśli czasu jest coraz mniej, a po przeczytaniu tych setek stron nie starczyło go już na notatki i rysowanie tabel? Rozwiązaniem jest właśnie ta publikacja. To kompaktowe opracowanie wszystkich najważniejszych zagadnień, których znajomość pomoże w zdaniu egzaminu. Przedstawiamy Ci idealne narzędzie zarówno do nauki, jak i do powtórki przed egzaminem. Dzięki zwięzłemu ujęciu tematu, tabelom, wykresom i wyróżnieniom szybko przyswoisz i powtórzysz niezbędne informacje, a podejście do egzaminu stanie się mniej stresującym przeżyciem. Powodzenia! Redakcja
Wykaz skrótów AI... Amnesty International CIA... Centralna Agencja Wywiadowcza EFTA... Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu EOG... Europejski Obszar Gospodarczy ETS... Europejski Trybunał Sprawiedliwości EWEA... Europejska Wspólnota Energii Atomowej EWWiS... Europejska Wspólnota Węgla i Stali JAE... Jednolity Akt Europejski KE... Komisja Europejska NATO... Organizacja Paktu Północnoatlantyckiego NBP... Narodowy Bank Polski NIK... Najwyższa Izba Kontroli NSA... Naczelny Sąd Administracyjny ONZ... Organizacja Narodów Zjednoczonych PAH... Polska Akcja Humanitarna PE... Parlament Europejski RM... Rada Ministrów SN... Sąd Najwyższy TFUE... Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej TK... Trybunał Konstytucyjny TO... Trybunał Obrachunkowy TSUE... Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej TUE... Traktat o Unii Europejskiej TWE... Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską UE... Unia Europejska UKE... Urząd Komunikacji Elektronicznej UOKiK... Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów USC... Urząd Stanu Cywilnego WE... Wspólnota Europejska WHO... Światowa Organizacja Handlu ZN... Zgromadzenie Narodowe
DZIAŁ PIERWSZY. PODSTAWY PRAWA
Część I. Konstytucja RP Rozdział 1. Pojęcie prawa konstytucyjnego Prawo konstytucyjne to całokształt norm prawnych dotyczących ustroju państw, czyli takich, których przedmiotem regulacji są podstawowe instytucje oraz zasady ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego państwa. Normy te określają: pozycję państwa w stosunkach zewnętrznych i wewnętrznych, podmiot władzy w państwie i formy jej sprawowania przez suwerena, status jednostki w państwie i przysługujące jej prawa oraz wolności, a także nałożone na nią obowiązki, zasady organizacji i funkcjonowania organów państwowych oraz relacje między nimi, zasady tworzenia prawa. Rozdział 2. Zasady oraz podstawowe pojęcia 1. Dobro wspólne. Rzeczpospolita Polska jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli (art. 1 Konstytucji RP). 2. Podstawowe zasady ustroju RP. Konstytucja RP w przepisach Rozdziału I Rzeczpospolita formułuje podstawowe zasady ustrojowe.
4 Część I. Konstytucja RP KATALOG PODSTAWOWYCH ZASAD USTROJU RP ZASADA ZASADA DEMOKRATYCZNEGO PAŃSTWA PRAWNEGO (art. 2 Konstytucji RP) ZASADA JEDNOLITOŚCI PAŃ- STWA (art. 3 Konstytucji RP) ZASADA ZWIERZCHNICTWA NARODU (art. 4 ust. 1 i 2 Konstytucji RP) ZASADA NIEPODLEGŁOŚCI I SU- WERENNOŚCI (art. 5 Konstytucji RP) ZASADA PODZIAŁU WŁADZY (art. 10 ust. 1 Konstytucji RP) ZASADA SPOŁECZNEJ GOSPODARKI RYNKOWEJ (art. 20 Konstytucji RP) TREŚĆ Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej. Rzeczpospolita Polska jest państwem jednolitym. Władza zwierzchnia w Rzeczpospolitej Polskiej należy do Narodu. Naród sprawuje władzę przez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio. Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolności i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju. Ustrój Rzeczpospolitej Polskiej opiera się na podziale i równowadze władzy ustawodawczej, władzy wykonawczej i władzy sądowniczej. Społeczna gospodarka rynkowa oparta na wolności działalności gospodarczej, własności prywatnej oraz solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych stanowi podstawę ustroju gospodarczego Rzeczpospolitej Polskiej. 3. Powszechny i równy dostęp do kultury. Rzeczpospolita Polska stwarza warunki upowszechniania i równego dostępu do dóbr kultury, będącej źródłem tożsamości narodu polskiego, jego trwania i rozwoju. Rzeczpospolita Polska udziela pomocy Polakom zamieszkałym za granicą w zachowaniu ich związków z narodowym dziedzictwem kulturalnym (art. 6 ust. 1 i 2 Konstytucji RP). 4. Działalność organów władzy publicznej. Organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa (art. 7 Konstytucji RP). 5. Prawo międzynarodowe. Rzeczpospolita Polska przestrzega wiążącego ją prawa międzynarodowego (art. 9 Konstytucji RP). Przepis ten oznacza konieczność podjęcia przez państwo wszelkich działań, w tym wydawania aktów normatywnych, do których zobowiązało się ono w umowie międzynarodowej. 6. Wolność tworzenia i działania partii politycznych. Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność tworzenia i działania partii politycznych.
Rozdział 2. Zasady oraz podstawowe pojęcia 5 Partie polityczne zrzeszają na zasadach dobrowolności i równości obywateli polskich w celu wpływania metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki państwa. Finansowanie partii politycznych jest jawne (art. 11 ust. 2 Konstytucji RP). 7. Zakaz tworzenia organizacji totalitarnych. Zakazane jest istnienie partii politycznych i innych organizacji odwołujących się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu, a także tych, których program lub działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową, stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa albo przewiduje utajnienie struktur lub członkostwa (art. 13 Konstytucji RP). Problematyce partii politycznych został poświęcony art. 11 Konstytucji RP, definiujący ich pojęcie, gwarantujący zasadę wolności ich tworzenia i działania oraz wprowadzający w ust. 2 zasadę jawnego ich finansowania. W art. 13 Konstytucji RP ustanowione zostały ograniczenia wolności gwarantowanych w art. 11 ust. 1 Konstytucji RP i zakazano istnienia partii i innych organizacji odwołujących się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu, a także tych, których program lub działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową, stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa albo przewiduje utajnienie struktur lub członkostwa. Przesłanki zakazujące tworzenia partii politycznych sformułowane są na tyle ogólnikowo, że będą wymagać konkretyzacji w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, któremu w art. 188 pkt 4 Konstytucji RP powierzono orzekanie w sprawach zgodności z Konstytucją RP celów lub działalności partii politycznych. Objęcie regulacją prawną zagadnień związanych z powstaniem i działalnością partii politycznych nosi miano instytucjonalizacji partii politycznych. Zagadnienia partii politycznych reguluje szczegółowo ustawa z 27.6.1997 r. o partiach politycznych (t.j. Dz.U. z 2011 r. Nr 155, poz. 924 ze zm.). 8. Wolność tworzenia i działania związków zawodowych i innych organizacji. Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność tworzenia i działania: związków zawodowych, organizacji społeczno-zawodowych rolników, stowarzyszeń, ruchów obywatelskich, innych dobrowolnych zrzeszeń oraz fundacji (art. 12 Konstytucji RP).