Uniwersytet Rzeszowski Wydział Ekonomii

Uniwersytet Rzeszowski Wydział Ekonomii STUDIA PODYPLOMOWE Mechanizmy funkcjonowania strefy euro VI edycja, rok akademicki 2014/15 Izabela Błońska Nr albumu: 4/2015 Rola Banków Centralnych w kształtowaniu świadomości ekonomicznej i finansowej obywateli. Praca dyplomowa wykonana pod kierunkiem Przyjmuję pracę Data i podpis promotora RZESZÓW 2015 Studia realizowane z Narodowym Bankiem Polskim w ramach programu edukacji ekonomicznej

Świadom odpowiedzialności prawnej oświadczam, że niniejsza praca dyplomowa została napisana przeze mnie samodzielnie i nie zawiera treści uzyskanych w sposób niezgodny z obowiązującymi przepisami. Oświadczam również, że przedstawiona praca nie była wcześniej publikowana, jest w pełni autorska i powstała dla celów uzyskania świadectwa ukończenia studiów podyplomowych Mechanizmy funkcjonowania strefy euro i nie była także przedmiotem procedur związanych z uzyskaniem tytułu zawodowego w wyższej uczelni. Data Podpis autora pracy 2

Streszczenie Praca podejmuje problematykę edukacji ekonomicznej jako narzędzia kształtującego świadomość finansową społeczeństwa wpływającego na poprawę jego wiedzy finansowej oraz modelującego odpowiednie postawy. Umiejętności społeczeństwa w doborze indywidualnych rozwiązań finansowych w życiu codziennym, ale i rozumienia prawideł i procesów makroekonomicznych w obliczu dynamicznie rozwijającego się rynku finansowego oraz pro aktywna postawa obywateli są kluczowe w aspekcie rozwoju społeczno ekonomicznego kraju. Ponieważ jednym ze strategicznych celów każdego z banków centralnych jest wpieranie wzrostu gospodarczego nieodzownym elementem prowadzącym do realizacji tego celu jest prowadzenie działań edukacyjnych poprawiających stan wiedzy społeczeństwa (często w ramach strategii edukacyjnych poprzez dobór narzędzi adekwatnych do grupy edukowanych). Słowa kluczowe: Edukacja ekonomiczna, wiedza finansowa, kompetencje finansowe, świadomość ekonomiczna, strategia edukacyjna, inicjatywy NBP, banki centralne, programy edukacyjne, edutainment. TYTUŁ The Role of Central Banks in Economic and Personal Finance Education. 3

SPIS TREŚCI WSTĘP.. 5 ROZDZIAŁ I. EDUKACJA EKONOMICZNA DETERMINANTĄ WZROSTU GOSPODARCZEGO I DOBROBYTU SPOŁECZEŃSTWA 8 1.1. Istota wiedzy i edukacji finansowej... 8 1.2. Ocena poziomu wiedzy finansowej w Polsce i krajach UE.. 10 ROZDZIAŁ II.DZIAŁALNOŚĆ EDUKACYJNA NARODOWEGO BANKU POLSKIEGO. 17 2.1. Wizja, misja cele i narzędzia w realizacji Strategii edukacyjnej NBP. 17 2.2. Przegląd projektów, programów i inicjatyw NBP w krzewieniu świadomości ekonomicznej Polaków 21 ROZDZIAŁ III DZIAŁALNOŚĆ EDUKACYJNA BANKÓW CENTRALNYCH UE NA PRZYKŁADZIE NIEMIEC ANGLII I FRANCJII (PRZEGLĄD INICJATYW).. 29 3.1. Działania edukacyjne Banku Centralnego Niemiec. 29 3.2. Działania edukacyjne Banku Centralnego Anglii. 31 3.3. Działania edukacyjne Banku Centralnego Francji. 32 WNIOSKI... 34 BIBLIOGRAFIA... 37 4

Wstęp Problem badawczym niniejszej pracy jest niska świadomość ekonomiczna polskiego społeczeństwa, która jest barierą w rozwoju gospodarczym kraju. Słabe kompetencje finansowe obywateli to jedno, ale także brak zrozumienia przez społeczeństwo przydatności wiedzy ekonomicznej sprawia, iż skłonność i mobilizacja do jej poprawy jest niewielka. Brak zrozumienia zależności ekonomicznych i błędne decyzje finansowe doprowadzają do problemów społecznych związanych np. z nadmiernym zadłużeniem czy zaburzeń struktury rynku finansowego powodujących napięcia i kryzysy. Kryzys gospodarczy i rosnące zadłużenie społeczeństw zwróciły uwagę na znaczenie edukacji finansowej prowadzonej już od najmłodszych lat. Wiedza w tej dziedzinie warunkuje bowiem pełne uczestnictwo w życiu gospodarczym i bezpieczne korzystanie z coraz bardziej skomplikowanych produktów finansowych. Umiejętne zarządzanie finansami osobistymi przez gospodarstwa domowe trzeba uznać za podstawowy czynnik, pomagający zapobiegać takim problemom, jak nadmierne zadłużenie czy wykluczenie finansowe, z którymi boryka się wiele społeczeństw w krajach wysoko rozwiniętych. Kwestia nadmiernego zadłużenia gospodarstw domowych występuje od dawna w gospodarce amerykańskiej to ona była jednym z elementów, które przyczyniły się do wybuchu kryzysu nazywanego popularnie kryzysem subprime. 1 Aby zapobiec masowemu wpadaniu ludzi w nadmierne zadłużenie, na kilka lat przed obecnym kryzysem gospodarczym kraje OECD zaczęły poszukiwać ratunku w edukacji. Powstała dzięki temu nowa dziedzina aktywności sektora finansowego edukacja finansowa, która zajęła się diagnozowaniem i poprawą świadomości finansowej 2. Założoną tezą w pracy jest ta, że działalność edukacyjna banków centralnych efektywnie poprawia stan wiedzy finansowej społeczeństwa. Nabywanie umiejętność w wykorzystaniu szans i unikania zagrożeń powodują polepszenie sytuacji finansowej członków społeczeństwa a to w konsekwencji przekłada się wzrost gospodarczy kraju. 1 Iwanicz-Drozdowska, Małgorzata. "Edukacja finansowa." (2006): 85. 2 Kowzan, Piotr. "Krytyczna czy bankowa? Edukacja ekonomiczna na uniwersytecie i poza nim." Praktyka teoretyczna 07 (2013): 195-217. 5

Atrakcyjna forma przekazu treści ekonomicznych przez NBP oraz badane Banki Centralne, programy dostosowane do selektywnie wybranych beneficjentów z uwydatnieniem korzyści z nich wynikających, powodują uznanie przydatności tej wiedzy oraz duże zainteresowanie społeczeństwa chcącego w partycypować w programach i czerpać z edukacji. Celem pracy jest pokazanie, że edukacja ekonomiczna jest konieczna, ta prowadzona przez analizowane Banki Centralne a zwłaszcza NBP poprzez dobrze zbudowaną strategię ze wskazaniem zidentyfikowanych grup docelowych oraz z zastosowaniem odpowiednich narzędzi jest skuteczna. Realizowane projekty i programy edukacyjne są popularne, partycypuje w nich coraz więcej obywateli cieszą się dużym zainteresowaniem o czym świadczy ich powtarzalność (kolejne edycje). Dzięki programom zwiększa się wiedza społeczeństwa. Dokonywanie przemyślanych decyzji finansowych przez obywateli oraz świadome ich uczestnictwo w rynku finansowym eliminuje niekorzystny rozwój ich sytuacji ekonomicznej zapewniając w skali mikro (dobrobyt gospodarstwa domowego) zaś w skali makro na bogactwo Państwa. Odpowiedni poziom wiedzy finansowej, gwarantuje większą odpowiedzialność kredytobiorców za podjęte decyzje kredytowe oraz inwestorów za podjęte decyzje inwestycyjne. Posiadanie podstawowej wiedzy i umiejętności w zakresie planowania finansowego może pomóc gospodarstwom domowym regulować ich zobowiązania finansowe i zmaksymalizować ich finansowy dobrobyt. Wiedza finansowa niewątpliwie sprzyja świadomemu angażowaniu się gospodarstw domowych w długoterminowe procesy oszczędnościowe i inwestycyjne, które zapewniają im niezależność.i bezpieczeństwo finansowe. Warto także zaznaczyć, że edukacja finansowa społeczeństw wspiera nie tylko indywidualny dobrobyt, ale także ekonomiczną kondycję całych narodów 3. W pracy zastosowano metody badawcze polegające przede wszystkim na analizie danych wtórnych. Materiał źródłowy oparto na analizie kompetencji Polaków wg. danych empirycznych pochodzących przede wszystkim z badań przeprowadzonych przez p. Danutę Maison w 2009 r. na zlecenie Fundacji Bankowej im. Leopolda Kronenberga. Było to badanie przeprowadzone na reprezentatywnej, ogólnopolskiej próbie losowo-kwotowej (losowy dobór punktów realizacji, kwotowa reprezentacja 3 Frączek, Bożena. "Obszary badań w zakresie poziomu wiedzy i edukacji finansowej społeczeństwa w Polsce i na świecie." Studia Ekonomiczne/Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach 173 (2013): 118-128. 6

populacji pod względem podstawowych zmiennych demograficznych ) liczącej 1502 dorosłych Polaków. Realizację terenową badania przeprowadziła firma Pentor Research International metodą bezpośrednich wywiadów wspomaganych komputerowo (CAPI) Dzięki takiemu doborowi próby do badania uprawnione jest generalizowanie obserwowanych w badaniu wyników na całą populację. Pozostałe źrodła to strony internetowe banków tj. http://www.nbp.pl/, https://www.bundesbank.de/, http://www.bankofengland.co.uk/, https://www.banque-france.fr/ 7

1. EDUKACJA FINASOWA DETERMINANATĄ WZROSTU GOSPODARCZEGO I DOBROBYTU SPOŁECZEŃSTWA. 1.1. Istota wiedzy i edukacji finansowej. Wiedza finansowa i edukacja finansowa nie posiadają jednolitej definicji, w literaturze spotyka się różnorodne opisy tych pojęć. Zwykle próby ich zdefiniowania podejmowane są przy okazji prowadzonych badań empirycznych dotyczących poziomu wiedzy czy edukacji finansowej w społeczeństwach. Badania mają na celu określenie skali zapotrzebowania na edukację finansową, bądź pozwalają ocenić skuteczność podejmowanych działań edukacyjnych. Wiedza finansowa (financial literacy) i edukacja finansowa (financial education) to pojęcia ściśle ze sobą związane. Zasadniczo edukacja finansowa zwiększa wiedzę finansową i umożliwia jej upowszechnienie 4. Często określa się edukację finansową jako narzędzie lub proces umożliwiający poprawę niskiego poziomu wiedzy i umiejętności kt przekłada się na świadomość postaw i zachowań finansowych. Wiedza finansowa ujmowana wąsko koncentruje się na wiedzy związanej (niezbędnej) z zarządzaniem pieniądzem, tj. budżetowaniem, oszczędzaniem, inwestowaniem czy ubezpieczeniem. Natomiast w szerszym ujęciu może obejmować rozumienie ekonomii oraz zależności pomiędzy warunkami ekonomicznymi a decyzjami podejmowanymi przez np. gospodarstwa domowe w obszarze finansów. Badania nad edukacją finansową, sponsorowane przez EU, wskazują, że powinna być ona analizowana i postrzegana w szerokim kontekście. Ze względu na zmieniający się rynek usług finansowych edukacja finansowa powinna być postrzegana, jako proces ciągły (life long), który umożliwia konsumentom usług finansowych podejmowanie świadomych decyzji, a pośredników finansowych motywuje do konstruowania inteligentnych i odpowiedzialnych produktów 5. Inny aspekt szerszego rozumienia wiedzy finansowej, zaproponowany przez INFE OECD 6, obejmuje, poza znajomością pojęć, faktów i danych, także świadomość, umiejętności, postawy i zachowania niezbędne do podejmowania właściwych decyzji finansowych, pozwalających na osiągnięcie indywidualnego dobrobytu finansowego. 4 Frączek, Bożena. "Obszary badań w zakresie poziomu wiedzy i edukacji finansowej społeczeństwa w Polsce i na świecie." Studia Ekonomiczne/Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach 173 (2013): 118-128. 5 Financial education and better access to adequate financial services. Report, EU Project FES, Vienna 2007, s. 3 6 Międzynarodowy System Edukacji Finansowej, International Network on Financial Institution (INFE). 8

Edukacja finansowa wg definicji OECD jest procesem, który umożliwia inwestorom coraz lepsze zrozumienie pojęć finansowych oraz poznanie istoty produktów i usług finansowych. Edukacja finansowa, ułatwiając poznanie i dostęp do istotnych informacji (fakty, dane i wiedza fachowa), instrukcji oraz obiektywnego doradztwa, umożliwia rozwijanie umiejętności i nabywanie większej pewności w celu podejmowania bardziej skutecznych działań, które wpłyną na poprawę sytuacji finansowej. Edukacja finansowa zwiększa świadomość edukowanych zarówno w zakresie możliwości finansowych, jak i ryzyka poszczególnych rozwiązań, co ułatwia świadome podejmowanie decyzji finansowych. Z kolei, na potrzeby prac OECD nad problematyką narodowych strategii edukacji przyjęta została definicja edukacji finansowej, zgodnie z którą jest to proces wspierania w sposób przystępny, we właściwym miejscu i czasie dostępu do produktów i usług oraz poszerzanie ich wykorzystania przez segmenty społeczeństwa poprzez implementację już istniejących i innowacyjnych metod kształtowania świadomości finansowej i edukacji z perspektywą promowania finansowego dobrobytu na równi z włączeniem ekonomicznym i społecznym [Grifoni, Messy, 2012, s. 11]. Komisja Europejska zdefiniowała edukację finansową jako zdolność konsumentów i właścicieli małych przedsiębiorstw do zrozumienia produktów finansowych w celu podejmowania świadomych decyzji finansowych [Habschick i inni, 2007, s. 8] 7. Komisja Europejska wskazuje ponadto, że edukacja finansowa powinna stanowić uzupełnienie środków legislacyjnych służących zapewnieniu konsumentom właściwych informacji i właściwego doradztwa, a także odpowiedniej ich ochrony. Edukacja finansowa umożliwia zatem konsumentom podejmowanie najlepszych decyzji z punktu widzenia ich sytuacji finansowej 8. W warunkach globalnej gospodarki oraz szybkiego rozwoju ekonomicznego i technologicznego sukces zawodowy i życiowy w coraz większym stopniu zależy od posiadanej wiedzy ekonomicznej i związanych z nią praktycznych umiejętności 9. 7 I. Kuchciak, Kreowanie świadomości finansowej wyzwaniem konkurencyjności w niesprzyjającym otoczeniu, Zarządzanie i Finanse Journal of Management and Finance 4/4 2013 8 Komisja Wspolnot Europejskich, Komunikat Komisji w sprawie edukacji finansowej, COM (2007) 0808, 18 grudnia 2007, str. 1 9 Konferencja Narodowego Banku Polskiego Narodowego Banku Polskiego Banku Rezerwy Federalnej i Europejskiego Banku Centralnego Rola Banków centralnych w edukacji ekonomicznej i finansowej obywateli 28-29.09.2006 Warszawa https://www.nbp.pl/aktualnosci/wiadomosci_2006/ponadgimnazjalnea.pdf 9

Edukacja finansowa umożliwia wykształcenie świadomości finansowej by obywatele mogli orientować się, jakie szanse i zagrożenia niosą ze sobą zarówno typowe, jak również coraz nowsze i bardziej skomplikowane produkty finansowe 10. Błędne decyzje finansowe konsumentów jako uczestników rynku finansowego niosą ze sobą konsekwencje nie tylko dla jednostki, ale także dla całej gospodarki. Do głównych skutków można zaliczyć; niekorzystny rozwój sytuacji ekonomicznej konsumentów; narastający problem wykluczenia finansowego czyli wykluczenie społeczne; możliwość nadmiernego zadłużenia konsumentów możliwość zaburzeń struktury rynku finansowego. Wszystkie ww. skutki przekładają się następnie na wzrost kosztów systemu pomocy społecznej co w konsekwencji wpływa na ograniczenie potencjału wzrostu gospodarczego. Za przyczynę braku sukcesu finansowego społeczeństw wielu krajów uważa się coraz częściej ich niski poziom alfabetyzacji finansowej, który często wynika z niewystarczającej edukacji finansowej. Dynamiczny rozwój rynku finansowego i towarzyszący mu zwiększający się stopień skomplikowania wszystkich jego segmentów wymaga nowych treści i form edukacyjnych. 11 1.2 Ocena poziomu wiedzy finansowej w Polsce i krajach UE Stan kompetencji finansowych polskiego społeczeństwa diagnozuje m.in. Fundacja Kronenberga przy City Handlowy na podstawie cyklicznych badań realizowanych od 2008 r. Dotychczas przeprowadzonych zostało pięć edycji badania Postawy Polaków wobec oszczędzania, poszerzonych w 2009 r. o raport badawczy Stan wiedzy finansowej Polaków. Powstał on na bazie pogłębionego kwestionariusza, oceniającego zarówno wiedzę ekonomiczną, zachowania w zakresie finansów, jak i uwarunkowania psychologiczne rożnych grup społecznych. Wyniki tych badań pokazują niepokojący obraz zachowań ekonomicznych w Polsce. Początkowym etapem procesu kształtowania kompetencji finansowych jest zdobywanie wiedzy teoretycznej oraz praktycznej. Jak pokazują badania, zarówno poziom 10 OECD, The importance of financial education July 2006, Małgorzata Iwanicz Drozdowska Edukacja Ekononimiczna Biuro Analiz Sejmowych INFOS nr 15 z dn. 05.08.2010r 11 Frączek, Bożena. "Innowacje w edukacji finansowej społeczeństwa." Studia Ekonomiczne/Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach 186, cz. 2 (2014): 249-263. 10

wiedzy finansowej, jak i zainteresowanie nią są w polskim społeczeństwie niskie. W badaniach Stan wiedzy finansowej Polaków została ona zmierzona w trzech aspektach: 1) świadomość własnej wiedzy średnia ocena wyniosła 2,16 pkt w skali pięciopunktowej, 2) subiektywne porównanie osobistego stanu wiedzy z innymi co piąty z respondentów stwierdził, że jest ona niższa niż u innych, 3) obiektywny poziom wiedzy finansowej na 20 pytań z zakresu makroekonomii oraz finansów osobistych średnia liczba poprawnie udzielonych wyniosła 8,3 pkt, aż 10% respondentów nie udzieliło żadnej prawidłowej odpowiedzi. 12 Wg raportu odsetek Polaków oceniających poziom wiedzy finansowej jako wysoki wyniósł ok. 5%, a więc jedynie co dwudziesty ankietowany zadeklarował znajomość mechanizmów finansowych, 1/3 oceniała swoją wiedzę finansową jako średnią (33%) a kolejne 1/3 respondentów jako małą, odsetek Polaków deklarujących bardzo niski poziom wiedzy finansowej wynosił aż ok. 28%. Rysunek 1 Jak ocenia Pan/i własną wiedzę na temat zagadnień finansowych? 1% 4% 28% 34% Mała Średnia B. mała Duża 33% B.duża Źrodło:Opracowanie własne na podstawie Stan wiedzy finansowej Polaków, raport Fundacji Kronenberga przy Citi Handlowy,Dom Badawczy Maison, wrzesień 2009 Niski stan wiedzy finansowej Polaków to jedno, na dodatek wcale nie jest powszechna opinia, że wiedza ekonomiczna jest potrzebna, wg raportu tylko połowa badanych sądzi, że potrzebowałaby większej wiedzy na tematy finansowe, a co czwarty jest przeciwnego zdania. 12 Krzysztof Kaczmar Kompetencje finansowe Polaków w gospodarce rynkowej Biuro Analiz Sejmowych INFOS nr 5(142) 7 marca 2013 11

Rysunek 2 Czy uważa Pan/i, że większa wiedza na tematy finansowe byłaby Panu/i potrzebna, przydatna? 40% 35% 30% 35% 31% 25% 20% 17% 15% 12% 10% 5% 0% Zdecydowanie tak Raczej tak Ani tak ani nie Raczej nie Zdecydowanie nie 5% Źrodło: Opracowanie własne na podstawie Stan wiedzy finansowej Polaków, raport Fundacji Kronenberga przy Citi Handlowy,Dom Badawczy Maison, wrzesień 2009 W opinii respondentów żywe jest przekonanie, że wiedza ekonomiczna jest nieciekawa: 33% Polaków uważa, że wiedza taka jest nudna (zdecydowanie i raczej nudna). Tylko 27%, ankietowanych uważa że jest ciekawa, przy czym przekonanie, że jest to zdecydowanie ciekawa wiedza ma tylko 1% Polaków. Pogląd ten jest szczególnie silnie podzielany przez osoby o małej wiedzy ekonomicznej (44% vs. 24% osoby o dużej wiedzy).brak zainteresowania wiedzą ekonomiczną może w dużym stopniu być powiązany z różnego rodzaju przekonaniami, czasami o charakterze nieco spiskowym, jak na przykład takie, że wiedza z tego zakresu jest potrzebna głównie specjalistom, a nie zwykłym ludziom (47% zgadza się), oraz że osoby posiadające taką wiedzę wykorzystują ją do nieuczciwego zarabiania pieniędzy (63% Polaków zgadza się z tym przekonaniem). Poglądy te są najbardziej powszechne wśród osób starszych i mieszkańców wsi. Małej wiedzy ekonomicznej Polaków towarzyszy równocześnie ambiwalentny stosunek do wiedzy w tym zakresie. Z jednej strony większość Polaków postrzega wiedzę 12

ekonomiczną jako potrzebną (pozytywny stosunek poznawczy), a z drugiej jako nudną (negatywny stosunek emocjonalny). 13 Interesujące z perspektywy badań niniejszej pracy są także źródła, z których ankietowani czerpią wiedzę na tematy ekonomiczne; 1) Wiedza na tematy ekonomiczne jest najczęściej czerpana z telewizji i prasy codziennej. Telewizja jest również medium, z którego Polacy najchętniej chcieli by czerpać taką wiedzę (może to oczywiście wynikać największej powszechności i przystępności tego medium). 2) Respondenci w nieco większym stopniu oczekują również takiej wiedzy od doradców finansowych, w porównaniu do tego w jakim stopniu korzystają z tego źródła. Niekorzystanie przez tego źródła może wynikać z tego, że większość osób nie ma świadomości darmowej dostępności takich usług. Osoby starsze i ze wsi w większym stopniu oczekują telewizji i radia (szczególnie mieszkańcy wsi,. Osoby młode chcą uzyskiwać wiedzę ekonomiczną przez Internet (serwisy edukacyjne, porady przez e-mail, elearning). Rysunek 3 Źródła wiedzy ekonomicznej Polaków (obecne i pożądane) Z KURSÓW I SZKOLEŃ DORADCA FiNANSOWY(np..Bank) PROGRAMY RADIOWE SZKOŁA SERWISY INFORMACYJNE I PRASA PROGRAMY TV POŻĄDANE OBECNE 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% Źrodło: opracowanie własne w oparciu Stan wiedzy finansowej Polakow, raport Fundacji Kronenberga przy Citi Handlowy, Dom Badawczy Maison, wrzesień 2009 Dotychczas przeprowadzone badania w Polsce pokazują, że polskie społeczeństwo posiada niewielką wiedzę finansową, prowadzącą przede wszystkim do braku: umiejętności planowania swoich finansów (zwłaszcza w długim horyzoncie czasowym) oraz radzenia sobie 13 Maison, Dominika. Polak w świecie finansów. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2013, 256 s. ISBN 978-83-01-17222-0 s. 191. 13

z nieprzewidywalnymi szokami finansowymi, braku nawyku systematycznego oszczędzania, braku zaufania do instytucji finansowych, a tym samym do ograniczonego zakresu korzystania z ich usług. 14. Ze względu na zmiany systemu polityczno-ekonomicznego dla dużej części Polaków, a przede wszystkim osób obecnie po 50. roku życia, wiedza ekonomiczna zdobyta w dzieciństwie, czyli okresie najintensywniejszej socjalizacji ekonomicznej, nie przystaje do obecnej rzeczywistości. Wiedza z tamtego okresu w dużym stopniu jest już nieaktualna, umiejętności wtedy zdobyte nie są już przydatne, natomiast brakuje w niej wielu informacji obecnie pożądanych i często wręcz niezbędnych. Dewaluacja wiedzy ekonomicznej nie jest problemem tylko polskim. Widoczna jest ona również w wielu krajach zachodnich 15 Problem niskiej edukacji finansowej dotyczy nie tylko Polski, ale także pozostałych krajów Unii Europejskiej. Badania przeprowadzone na Węgrzech pokazały, że jedynie 6% badanych rozumie treść wiadomości ekonomicznych, 41% w bardzo małym stopniu, a 28% praktycznie wcale. Analiza rynków francuskiego, włoskiego i hiszpańskiego wykazała, że większość osób o niskich dochodach nie zwraca uwagi na różnice w cenach i warunkach usług oferowanych przez rożne instytucje finansowe, co wskazuje na brak umiejętności oceny poszczególnych usług. W Wielkiej Brytanii natomiast połowa konsumentów nie rozumie informacji umieszczanych przez instytucje finansowe w materiałach promocyjnych i informacyjnych 16 Niekorzystny obraz edukacji finansowej w Polsce potwierdziło ostatnie badanie przeprowadzone przez OECD w 14 krajach. Pytania zadawane respondentom miały na celu zidentyfikowanie poziomu wiedzy finansowej oraz ocenę zachowań i postaw wobec takich aspektów świadomości finansowej, jak: zarządzanie budżetem domowym, krótko i długoterminowe planowanie finansowe, determinanty wyboru produktów finansowych. Zestawienie prezentujące udział procentowy prawidłowych odpowiedzi Polsków na tle obywateli pozostałych krajów przedstawia wykres 14 M. Iwanicz-Drozdowska, A.K. Nowak, A. Matuszyk, R. Kitala,Produkty finansowe i edukacja finansowa w Polsce na tle wybranych krajów wysoko rozwiniętych, raport z badań statutowych nr 04/S/00010/08 wprowadzonych w latach 2008 2009 15 Maison, Dominika. Polak w świecie finansów. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2013, 256 s. ISBN 978-83-01-17222-0 16 A. Pilecka, Świadomy klient poszukiwany, Miesięcznik Bank, luty 2008 14

Albania Armenia Czechy Estonia Niemcy Węgry Irlandia Malezja Norwegia Peru POLSKA RPA Wielka Brytania Brytyjskie Wyspy Dziewicze Pozytywne zachowania finansowe (odsetek wskazań) Rysunek 4 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Dywersyfikacja Definicja inflacji Ryzyko i zwrot Kapitalizacja odsetek oraz dobra odpowiedź napoprzednie pytanie Kalkulacja kwoty zadłużenia i odswetek Odsteki płacone Źrodło: Opracowanie własne na podstawie tabeli I. Kuchciak, Kreowanie świadomości finansowej wyzwaniem konkurencyjności w niesprzyjającym otoczeniu, Zarządzanie i Finanse Journal of Management and Finance 4/4 2013. 17 Wyniki badania OECD wskazują na zróżnicowany poziom edukacji finansowej w badanych krajach. Odpowiedzi polskich konsumentów były natomiast w wielu aspektach gorsze niż w większości rozwiniętych krajów europejskich, w tym w Czechach, Niemczech czy Wielkiej Brytanii. Niski odsetek poprawnych wskazań widoczny był przede wszystkim w zakresie rozumienia podejmowanego ryzyka i relacji ryzyko-zwrot. Poprawnych odpowiedzi udzieliło bowiem jedynie 48% polskich respondentów, podczas gdy w Czechach 81%, w Niemczech 79%, w Wielkiej Brytanii 77%, a nawę Węgrzech 86%. Badanie OECD potwierdza więc niższy poziom wiedzy finansowej w Polsce, niż przeciętnie w krajach europejskich. 18 Po przeprowadzeniu analizy działań w zakresie edukacji finansowej w Polsce i w wybranych krajach wysoko rozwiniętych widać, iż w wielu aspektach sytuacja w Polsce odbiega in minus od sytuacji w krajach wysoko rozwiniętych. Najczęściej przypisuje sie te różnice przełomowi gospodarczo-politycznemu, jakiego Polska doznała i konieczności 17 I. Kuchciak, Kreowanie świadomości finansowej wyzwaniem konkurencyjności w niesprzyjającym otoczeniu, Zarządzanie i Finanse Journal of Management and Finance 4/4 2013. 18 Marta Penczar Rola edukacji finansowej w ograniczaniu wykluczenia finansowego Opracowanie wykonane w Instytucie Badań nad Gospodarką Rynkową w ramach współpracy z Fundacją Konrada Adenauera w Polsce Gdańsk 2014 s 11-17 15

szybkiego wprowadzania wielu rozwiązań od dawna istniejących w krajach o gospodarce rynkowej. Edukacja w zakresie finansów osobistych nie znajdowała się wśród nich na czołowym miejscu 19. Poprawie tego stanu rzeczy sprzyjałoby wdrożenie kompleksowej narodowej strategii edukacji finansowej. Tego typu dokumenty istnieją już nie tylko w krajach rozwiniętych, ale pojawiają się również na tzw. rynkach wschodzących. Spośród państw należących do Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) blisko połowa (15) już wdrożyło taką strategię, m.in. Wielka Brytania, Hiszpania, Austria, Czechy czy Węgry. Poza Europą mają ją m.in. USA, Nowa Zelandia, Japonia, Brazylia, Indie oraz Ghana. Potrzebę wdrożenia narodowej strategii edukacji finansowej sygnalizują również organizacje międzynarodowe. Stosowne dokumenty powstały pod auspicjami OECD działania w tym zakresie wspiera też Unia Europejska 20 Każdy kraj stosuje własne rozwiązania w zakresie tworzenia strategii edukacyjnych i trudno mówić o istnieniu jednolitego modelu edukacji ekonomicznej w krajach wysoko rozwiniętych. Strategie obejmują najczęściej podstawowe pojęcia ekonomiczno-finansowe, takie jak: budżet, inwestycje, konta bankowe, inflacja, oszczędzanie, emerytura, kredyty, oprocentowanie. W większości przypadków pierwszy etap tworzenia strategii obejmuje diagnozę stanu wiedzy ekonomicznej społeczeństwa oraz określenie celów polityki edukacyjnej. W Polsce diagnozę taką oraz cele polityki edukacyjnej określił Narodowy Bank Polski w Strategii edukacji ekonomicznej Narodowego Banku Polskiego na lata 2010 2012. Wyznaczenie kierunku w Strategii oraz koordynacja działań edukacyjnych przez NBP jest niezwykle istotne. W sytuacji braku kompleksowego dokumentu regulującego kwestie edukacji finansowej w Polsce, przeprowadzane działania informacyjno-edukacyjne przez różnych interesariuszy; banki komercyjne, instytucje finansowe, ubezpieczeniowe mogą charakteryzować się dużym stopniem przypadkowości i nie odnosić pożądanego skutku. 19 Iwanicz-Drozdowska, M., et al. "Produkty finansowe i edukacja finansowa w Polsce na tle wybranych krajów wysoko rozwiniętych." Raport z badań statutowych nr 4 (2009): 2008-2009. 20 Krzysztof Kaczmar Kompetencje finansowe Polaków w gospodarce rynkowej Biuro Analiz Sejmowych INFOS nr 5(142) 7 marca 2013 16

2. DZIAŁALNOŚĆ EDUKACYJNA NARODOWEGO BANKU POLSKIEGO. 2.1 Wizja, misja cele i narzędzia w realizacji Strategii edukacyjnej NBP Narodowy Bank Polski jest bankiem centralnym Rzeczypospolitej Polskiej. Wypełnia zadania określone w Konstytucji RP, ustawie o Narodowym Banku Polskim i ustawie Prawo bankowe. NBP pełni trzy podstawowe funkcje: banku emisyjnego, banku banków oraz centralnego banku państwa. Narodowy Bank Polski odpowiada za wartość i stabilność narodowego pieniądza 21 realizując strategie polityki pieniężnej wspiera wzrost gospodarczy Państwa. Rozwój gospodarczy min. zależy od poziomu wykształcenia społeczeństwa. Misją Narodowego Banku Polskiego jako instytucji, która wspiera rozwój gospodarczy Polski, jest upowszechnianie edukacji ekonomicznej, poprawa zrozumienia zasad funkcjonowania gospodarki rynkowej oraz promocja przedsiębiorczości. Zgodnie z art. 59 ustawy o Narodowym Banku Polskim, NBP może inicjować i organizować badania naukowe, jak również prowadzić działalność wydawniczą i promocyjną 22. Działalność wydawnicza w warunkach współczesnych obejmuje nie tylko publikowanie m.in. w celach naukowych lub edukacyjnych książek oraz periodyków, ale również prowadzenie działalności za pośrednictwem nowoczesnych środków komunikacji społecznej - środków masowego przekazu, internetu itp. Promocja obejmuje przede wszystkim działania, które zwiększają zrozumienie misji współczesnego banku centralnego, a jednocześnie podnoszą w społeczeństwie poziom wiedzy na temat pieniądza, inflacji, polityki pieniężnej i zagadnień związanych z tymi kwestiami, takimi jak np. funkcjonowanie rozmaitych rynków, determinanty elastyczności i rozwoju gospodarki, procesy zachodzące w gospodarce światowej. 23 21 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe w dniu 2 kwietnia 1997 r., przyjęta przez Naród w referendum konstytucyjnym w dniu 25 maja 1997 r., podpisana przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w dniu 16 lipca 1997 r. art. 227 str 49 22 Ustwa z dnia 29 sierpnia1997 r.o Narodowym Banku Polskim(Dz. U. z 2013r.poz. 908, z późn. zm.)tekst jednolity str 15 23 Konferencja Narodowego Banku Polskiego Narodowego Banku Polskiego Banku Rezerwy Federalnej i Europejskiego Banku Centralnego Rola Banków centralnych w edukacji ekonomicznej i finansowej obywateli 28-29.09.2016 https://www.nbp.pl/aktualnosci/wiadomosci_2006/ponadgimnazjalnea.pdf 17

Narodowy Bank Polski, podobnie jak wiele innych banków centralnych na świecie, wspiera powszechną edukację ekonomiczną. Stan wiedzy i świadomości ekonomicznej Polaków jest wysoce niesatysfakcjonujący. Z jednej strony brakuje wiedzy o instytucjach oraz praktycznych umiejętności korzystania z instrumentów finansowych. Z drugiej strony dużym zagrożeniem są stereotypy, mity oraz błędne przekonania dotyczące zagadnień ekonomicznych. W tej sytuacji Narodowy Bank Polski uważa za niezbędne prowadzenie kompleksowych działań edukacyjnych mających na celu zwiększenie świadomości Polaków jako klientów instytucji finansowych, racjonalnie podejmujących decyzje finansowe. Ma temu służyć przyjęta w 2009 r. Strategia edukacji ekonomicznej Narodowego Banku Polskiego na lata 2010 2012. 24 Strategia prezentuje wizję, misję oraz główne cele, są nimi; I. Wizja strategii edukacji ekonomicznej Narodowego Banku Polskiego; Narodowy Bank Polski ma status ważnego ośrodka edukacji ekonomicznej, kształtującego wiedzę ekonomiczną społeczeństwa, w tym przede wszystkim w zakresie roli Narodowego Banku Polskiego jako centralnego banku państwa i ośrodka prowadzącego badania ekonomiczne. II. Misja strategii edukacji ekonomicznej Narodowego Banku Polskiego; Misją strategii edukacyjnej Narodowego Banku Polskiego jest prowadzenie skutecznych działań edukacyjnych dotyczących zjawisk ekonomicznych oraz roli Narodowego Banku Polskiego jako centralnego banku państwa. NBP jest także ośrodkiem inicjującym i prowadzącym badania ekonomiczne wykorzystywane w realizacji zadań Narodowego Banku Polskiego i Rady Polityki Pieniężnej w zakresie polityki pieniężnej. III. Cele strategiczne działań edukacyjnych A. Zwiększenie społecznej świadomości roli i misji Narodowego Banku Polskiego jako banku centralnego w życiu gospodarczym. B. Podniesienie poziomu wiedzy ekonomicznej oraz zwiększenie świadomości ekonomicznej społeczeństwa. C. Rozpowszechnienie wiedzy dotyczącej Unii Gospodarczej i Walutowej oraz Mechanizmu Kursów WalutowychII (ERM II). D. Zwiększenie świadomości społecznej dotyczącej ekonomicznego dziedzictwa narodowego. 24 Józef Ruszar Dyrektor DEiW NBP Strefa EURO europejska integracja gospodarczo-walutowa e-book do studiów podyplomowych Mechanizmy funkcjonowania strefy euro red. nauk: Krzysztof Opolski, Dagmara Mycielska, Jarosław Górski 18