Dr hab. Marian Liwo Prof. nadzw. Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie Były Z-ca Głównego Inspektora Pracy ds. Nadzoru i Kontroli Bezpieczeństwo i higiena pracy Tezy wykładu 1. Wprowadzenie Zgodnie z art. 24 Konstytucji RP praca znajduje się pod ochroną Rzeczypospolitej Polskiej, a państwo sprawuje nadzór nad jej wykonywaniem. Z art. 66 ust. 1 Konstytucji wynika natomiast prawo każdego do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Sposób realizacji tego prawa oraz obowiązki pracodawcy określają ustawy, Konstytucja w art. 66 ust. 2 potwierdza także prawo do wypoczynku poprzez przepisy o czasie pracy i urlopach wypoczynkowych. Z warunkami pracy łączy się prawo do ochrony zdrowia. Prawo do tej ochrony podkreśla Konstytucja w art.68. Podejmując temat związany z bezpieczeństwem i higieną pracy podkreślić, że przepisy o tym bezpieczeństwie i higienie stanowią ochronę istoty pracy, która obejmuje głównie ochronę życia, zdrowia i zdolności do pracy w procesie pracy. Do tych przepisów zalicza się także regulacje prawne związane z zatrudnieniem kobiet i młodocianych oraz kontrolę i nadzór nad warunkami pracy, a także przepisy związane z realizacją prawa do wypoczynku (dot. czasu pracy i urlopów wypoczynkowych) jako mające na względzie również ochronę pracownika w tym procesie. Przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy wynikające z regulacji prawnych w zdecydowanej większości mają charakter bezwzględnie obowiązujący, co oznacza, że nie mogą one podlegać zmianie wolą stron z zamiarem wprowadzenia rozwiązań mniej restrykcyjnych. Zgodnie z art.15 kodeksu pracy, pracodawca jest zobowiązany zapewnić pracownikom bezpieczne i higieniczne warunki pracy. Jest to jedna z zasad kodeksu, z której wynika obowiązek efektywnych działań pracodawcy (a nie wyłącznie troska o te warunki, czy staranność), które w normalnym biegu zdarzeń wyłączają zagrożenia dla życia i zdrowia. Nie tłumaczy też zaniedbań pracodawcy w tym przedmiocie jego sytuacja finansowa. Ciążący na pracodawcy obowiązek w zakresie zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy nie podlega zasadzie wzajemności, tj. nie jest zależny od jakości pracy zatrudnionego. 1
Problematyka bezpieczeństwa i higieny pracy regulowana jest: w Konstytucji RP z 02.04.1997 r., w dziale dziesiątym kodeksu pracy i innych działach tego kodeksu, w ogólnie obowiązujących przepisach bezpieczeństwa i higieny pracy, w przepisach bezpieczeństwa i higieny pracy dotyczących prac wykonywanych w określonych gałęziach pracy (branżach), w układach zbiorowych pracy, regulaminach pracy 1 Przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy zawarte są także w ustawach szczególnych i aktach wykonawczych do nich poświęconych głownie innym zagadnieniom, np. w prawie geodezyjnym i górniczym, budowlanym, regulacjach prawnych dotyczących ochrony przeciwpożarowej, ustawie o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi. Sprawy bezpieczeństwa i higieny pracy są też przedmiotem regulacji międzynarodowych i Unii Europejskiej, a to: Międzynarodowego Paktu Praw Społecznych, Gospodarczych i Kulturalnych, który a art. 76 stwierdza prawo każdego człowieka do korzystania z warunków pracy obejmujących między innymi bezpieczeństwa i higieny pracy, Konwencji Międzynarodowej Organizacji Pracy, Dyrektyw Unii Europejskiej, np. dyrektywa ramowa 89/391/EWG. Ochronie zdrowia i bezpieczeństwa pracy poświęcony jest także art. 118a Traktatu Rzymskiego i art. 3 Europejskiej Karty Społecznej. Kodeks pracy zobowiązuje do przestrzegania nie tylko przepisów prawa, ale również do poszanowania zasad BHP, które nie są przepisami, a regułami postępowania wynikającymi z wiedzy, techniki, doświadczenia życiowego, itp. Jakkolwiek zasadą jest, że głównym zobowiązanym do zapewnienia pracownikom bezpiecznych i higienicznych warunków pracy jest w myśl powołanego art. 15 kodeksu pracy pracodawca, to obowiązki z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy spoczywają także na: Osobach kierujących pracownikami (art. 212 kp), Służbie BHP (art. 237 11 kp), Podmiotach niezależnych od pracodawcy (np. w przypadku wykonywania pracy na terenie innego zakładu pracy przez obcych pracowników, na wytwórcy i dostawcy maszyn i urządzeń) itp. 1 Zob. art. 9 kodeksu pracy, z którego wynika pojęcie prawa pracy i określenie źródeł tego prawa 2
2. Obowiązki pracodawcy Ochrona życia i zdrowia pracownika jest generalnym obowiązkiem pracodawcy realizowanym przy odpowiednim wykorzystaniu osiągnięć nauki i techniki, tj. osiągnięć najnowszych, możliwych do wykorzystania w warunkach działania określonego pracodawcy. Obowiązkiem pracodawcy jest znajomość przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy w zakresie związanym z jego działalnością. Katalog podstawowych obowiązków pracodawcy w tym zakresie jest określony w sposób jednoznaczny i niebudzący wątpliwości w art. 15, 94 pkt 4, 207, 209 2, 224, 225, 226, 229 kp i innych. Na zakres odpowiedzialności pracodawcy nie wpływają obowiązki innych pracowników, a w szczególności służby BHP. Precyzując obowiązki pracodawcy zawarte poza art. 207 kodeksu pracy należy wskazać na obowiązki dotyczące: informowania o zagrożeniach dla zdrowia i życia występujących w zakładzie, udzielania pracownikom pierwszej pomocy oraz realizacji zadań w zakresie zwalczania pożarów i ewakuacji pracowników (art. 207 1 i art. 209 1 kp), zapewnienia współpracy pracodawców w razie wykonywania w tym samym miejscu pracy przez pracowników należących do różnych pracodawców (art. 208 kp), przeciwdziałania zagrożeniom życia lub zdrowia (art. 209 2 kp), umożliwienia podjęcia pracownikom działań bez porozumienia z pracodawcą w razie bezpośredniego zagrożenia dla zdrowia i życia pracowników lub innych osób (art. 209 3 kp), budowy lub przebudowy zakładu i zapewnienia pomieszczeń pracy odpowiednich do wykonywanej pracy (art. 213-214 kp), maszyn, urządzeń technicznych i narzędzi pracy (art. 215-218 kp), procesów pracy stanowiących szczególne zagrożenie dla zdrowia i życia związanych ze szkodliwością materiałów, substancjami i preparatami chemicznymi, czynnikami rakotwórczymi i mutagennymi, szkodliwymi czynnikami biologicznymi, promieniowaniem jonizującym (art. 220-224 kp), zapobiegania nagłym niebezpieczeństwom (art. 224 kp), zapewnienia asekuracji (art. 225 kp),. Przepisy kodeksu pracy w rozdziale VI działu X osobno wskazuje na obowiązki pracodawcy związane z profilaktyczną ochroną zdrowia. Zdrowie i życie człowieka 3
jest bowiem jedną z najwyższych wartości podlegających szczególnej ochronie. Obowiązki w tym przedmiocie związane są z: ocenianiem i dokonywaniem ryzyka zawodowego związanego z wykonywana pracą (art. 226 i art. 104 1 1 pkt 8 kp), zapobieganiem chorobom zawodowym (art. 237-238, 230-231 kp), badaniami lekarskimi pracowników, tj. wstępnymi przed nawiązaniem stosunku pracy oraz okresowymi i kontrolnymi w czasie zatrudnienia (art. 229 kp), zapewnienia posiłków profilaktycznych i napojów pracownikom zatrudnionym w warunkach szczególnie uciążliwych (art. 232 kp), zapewnieniem higienicznych warunków pracy (art. 233 kp). 3. Obowiązki osób kierujących pracownikami (art. 212 kp) związane są z: organizacją pracy zgodnie z przepisami i zasadami BHP w sposób zapobiegający przed wypadkami, chorobami zawodowymi i innymi chorobami związanymi z pracą, dbałością o sprawność środków ochrony indywidualnej, dbałością o bezpieczny i higieniczny stan pomieszczeń pracy i wyposażenia technicznego, sprawność środków ochrony zbiorowej i ich stosowania zgodnie z przeznaczeniem, egzekwowaniem przestrzegania przez pracowników przepisów lub zasad BHP, zapewnieniem wykonywania zaleceń lekarza sprawującego opiekę zdrowotną nad pracownikami. 4. Obowiązki i prawa pracowników (art. 100. 210 211 kp) a) obowiązki pracowników polegają w szczególności na: sumiennym i starannym wykonywaniu pracy i stosowaniu się do poleceń przełożonych dotyczących pracy, jeżeli nie są sprzeczne z przepisami prawa i umową o pracę, przestrzeganiu czasu pracy, regulaminu pracy i ustalonego porządku, przestrzeganiu przepisów i zasad BHP oraz przepisów przeciwpożarowych przy wykonywaniu pracy, dbałości o dobro zakładu i jego mienie, 4
przestrzeganiu określonych tajemnic i zasad współżycia społecznego, znajomości przepisów i zasad BHP, dbałości o należyty stan maszyn, urządzeń, narzędzi i sprzętu oraz porządek i ład w miejscu pracy, stosowaniu środków ochrony zbiorowej, indywidualnej oraz odzieży i obuwia roboczego zgodnie z przeznaczeniem, poddawaniu się badaniom lekarskim i stosowania się do wskazań lekarza, niezwłocznym zawiadomieniu przełożonego o wypadku przy pracy, zagrożeniu życia lub zdrowia ludzkiego i ostrzeżeniu innych współpracowników o zagrożeniu, współdziałaniu z pracodawcą i przełożonymi w wypełnianiu obowiązków dotyczących BHP. b) prawa pracowników prawo do rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia i powstrzymania się od wykonywania pracy w określonych sytuacjach (art. 55 i 210 kp). 5. Wypadki przy pracy i choroby zawodowe (art. 234-237 1 kp) Kodeks pracy nie definiuje wypadku przy pracy. Oznacza to, że stosuje się w tym przedmiocie definicję wynikającą z ustawy z dnia 30.10.2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Należy podkreślić, że wypadki przy pracy i choroby zawodowe są konsekwencja naruszania przepisów i zasad BHP. Skutki tych zdarzeń i zachowań obciążają nie tylko poszkodowanych, pracodawców ale i również całe społeczeństwo. Zgodnie z przepisami tej ustawy, za wypadek przy pracy uważa się nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną powodujące uraz lub śmierć, które nastąpiło w związku z pracą. Zewnętrzność przyczyny nie jest pojmowana dosłownie. Wystarczy bowiem, aby w zespole przyczyn była ona istotna dominująca. Za związane z praca uznawane są również wypadki, które zdarzają się w drodze z zakładu pracy do wyznaczonego miejsca wykonywania pracy poza zakładem, bez względu na sposób pokonywania drogi. Z powołanej ustawy wynika także pojęcie wypadku na równi traktowane z wypadkiem przy pracy: w czasie trwania podróży służbowej, 5
podczas szkolenia w zakresie powszechnej samoobrony, przy wykonywaniu zadań zleconych przez działające u pracodawcy organizacje związkowe. Definicja choroby zawodowej wynika natomiast z art. 235 1 kp. Za tę chorobę uważa się chorobę wymienioną w wykazie chorób zawodowych spowodowaną działaniem czynników szkodliwych dla zdrowia występujących w środowisku pracy. Na tle wypadków przy pracy i chorób zawodowych ciążą na pracodawcach ściśle określone obowiązki związane z działaniami eliminującymi przyczyny lub ograniczającymi zagrożenia, z zapewnieniem pierwszej pomocy poszkodowanym i podjęcia czynności zmierzających do dokonania ustaleń okoliczności i przyczyn wypadku. O każdym wypadku śmiertelnym, ciężkim i zbiorowym oraz o każdym innym wypadku, który wywołał wymienione skutki pracodawca obowiązany jest zawiadomić niezwłocznie właściwego okręgowego inspektora pracy i prokuratora. Zgodnie z art. 235 kodeksu pracy na pracodawcy ciąży między innymi obowiązek niezwłocznego zgłoszenia każdego podejrzenia choroby zawodowej do właściwego państwowego inspektora sanitarnego i właściwego okręgowego inspektora pracy. 6. Szkolenie pracowników (art. 237 2 237 5 kp) Kodeks pracy wskazuje w tym przedmiocie na obowiązek uwzględnienia w programach nauczania problematyki BHP oraz ergonomii. Realizacja obowiązku szkolenia przejawia się w szkoleniach wstępnych przed dopuszczeniem do pracy i szkoleniach okresowych w czasie zatrudnienia oraz zaznajamianiu pracowników z przepisami BHP. Brak wymaganych kwalifikacji i umiejętności, a także znajomości przepisów i zasad BHP skutkuje obowiązkiem nie dopuszczenia do pracy. 7. Środki ochrony indywidualnej oraz odzież i obuwie robocze (art. 236 6 kp) Dostarczanie nieodpłatnie tych środków, ustalanie zasad korzystania z nich, przechowywanie, pranie, konserwacja stanowi ważny obowiązek pracodawcy mający wpływ na dopuszczenie do pracy. 8. Służba bezpieczeństwa i higieny pracy (art. 237 11 kp) Status prawny tego podmiotu działającego u pracodawcy jest szczególny. Wskazuje na to użycie przez ustawodawcę terminu służba. Pełni ona w zakładzie pracy funkcję 6
kontrolno-doradczą i opiniodawczą i jest wykonywana przez pracowników z zakładu oraz w określonych sytuacjach przez osoby z zewnątrz zakładu. Podstawą wykonywania obowiązków jest stosunek pracy lub umowa cywilnoprawna. Kodeks pracy w art. 237 11 określa zasady funkcjonowania tej służby i obowiązek jej utworzenia odsyłając w sprawach nieuregulowanych do rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie służby bezpieczeństwa i higieny pracy z dnia 02.09.1997 r. 9. Obowiązki w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy wobec nie pracowników Prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy rozciąga się także na inne przypadki wykonywania pracy aniżeli na podstawie stosunku pracy. Podstawę w tym przedmiocie stanowią przepisy art. 304 1 i następne kodeksu pracy, których adresatami są pracodawcy i przedsiębiorcy i inne podmioty. Określone obowiązki zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy dotyczą osób fizycznych wykonujących pracę w zakładzie pracy na innej podstawie aniżeli stosunek pracy oraz studentów i uczniów odbywających praktyki na terenie zakładów pracy. Pracodawca jest obowiązany ponadto do zastosowania środków niezbędnych do ochrony zdrowia i życia w razie prowadzenia prac w miejscu do którego mają dostęp osoby niebiorące udziału w procesie pracy. Przewidziane są też inne obowiązki pracodawcy wobec innych osób. Także osoby fizyczne prowadzące na własny rachunek działalność gospodarczą zobowiązane są do przestrzegania przepisów BHP w tym wynikających z art. 208 1 kp dotyczącego współpracy pracodawców. 10. Odpowiedzialność i konsekwencje naruszania przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy odpowiedzialność porządkowa (art. 108 kp), odpowiedzialność za wykroczenia (art. 283 kp), odpowiedzialność karna z art. 220 kodeksu karnego, odpowiedzialność cywilna z art. 415 kodeksu cywilnego, podwyższenie składki wypadkowej na podstawie ustawy o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadku przy pracy i chorób zawodowych. 7
11. Udział załogi i związków zawodowych w rozwiązywaniu spraw w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy Art. 237 11a kp zobowiązuje pracodawcę do konsultowania z pracownikami lub ich przedstawicielami działań związanych z bezpieczeństwem i higieną pracy. Artykuł ten wypełnia przykładowo te działania. Na umotywowany też wniosek pracowników lub ich przedstawicieli dotyczący zagrożenia życia lub zdrowia pracowników inspektoraty pracy zobowiązane są do przeprowadzenia kontroli i wydawania odpowiednich środków prawnych. Pracownicy i ich przedstawiciele nie mogą ponosić jakichkolwiek niekorzystnych dla nich konsekwencji z tytułu ich działalności w sprawach BHP. U pracodawcy zatrudniającego więcej niż 250 pracowników przewidziana jest możliwość powołania przez pracodawcę Komisji bezpieczeństwa i higieny pracy jako jego organu doradczego i opiniodawczego (art. 237 12 kp). Ustawa o związkach zawodowych z dnia 23.05.1991 r. przewiduję ponadto w art. 29 możliwość wystąpienia do pracodawcy przez zakładową organizację związkową z wnioskiem o przeprowadzenie odpowiednich badań w razie uzasadnionego podejrzenia, że w zakładzie występuje zagrożenie dla zdrowia i życia. 12. Środki realizacji praw pracowniczych Pracownik któremu pracodawca nie zapewnia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy może poinformować o tym fakcie służby BHP, bądź bezpośrednio pracodawcę. Ponadto istnieje możliwość złożenia skargi do społecznego inspektora pracy (jeżeli działa on u pracodawcy) skargi do okręgowego inspektora pracy (ustnie bądź na piśmie), zwrócenie się o interwencję do właściwej zakładowej lub ponad zakładowej organizacji związkowej. 13. Nakłady na bezpieczeństwo i higienę pracy Nakłady te obciążają pracodawcę lub podmiot u którego wykonywane są określone czynności w sytuacji wskazanej odpowiednio w art. 304 i następnych kodeksu pracy. Dane Ministerstwa pracy i Polityki Społecznej wskazują, że w Polsce koszty pracy są stosunkowo niskie w porównaniu do innych krajów. Ustawodawca jak wynika z treści zmienianych przepisów kodeksu (zob. np. art. 229 1 i następne kodeksu pracy) podejmuje działania, aby te koszty zmniejszać w przypadkach uzasadnionych. 8
Zdrowie i życie człowieka jako najwyższa wartość, chroniona także Konstytucją RP, nie może być jednakże przedmiotem nieracjonalnych działań zarówno pracodawców poprzez traktowanie obowiązków w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy w sposób drugoplanowy jak i państwo poprzez niedocenienie problemu. Dane wynikające z corocznych sprawozdań Głównego Inspektora Pracy z działalności tej Inspekcji w określonych latach potwierdzają, że dużo jest jeszcze do zrobienia aby warunki pracy odpowiadały oczekiwaniom 2. 14. Podstawowe materiały pomocnicze np.: Kodeks pracy z przepisami związanymi. Wydawnictwo Od Nowa ukazujące się dwa razy do roku z aktualizacją przepisów wg. stanu prawnego na 1.02 i 1.09 każdego roku, Poradnik Służby BHP, wyd. Tarnobus 2014, Kodeks pracy dla praktyków, wyd. ODDK Gdańsk 2014, red. A. Patulski, G. Orłowski, L. Florek, Prawo pracy, wyd. CH Beck 2014, T. Liszcz, Prawo pracy, wyd. Lexis Nexis (wydania najbardziej aktualne), Inne dostępne opracowania w księgarniach oraz wydawnictwach prowadzących sprzedaż wydawnictw prawniczych w różnych formach. 2 Zob. M. Liwo, Bezpieczeństwo i higiena pracy (służby) zysk czy strata podmiotu zatrudniającego?, Przegląd Prawa Publicznego 2015, Nr 7-8 9