Warunki bytu ludnoœci wiejskiej Rozdzia³ 4 4.1. Krótki rys historyczny Warunki bytu ludnoœci wiejskiej w Polsce przez trzy dekady przyspieszonej industrializacji (195 198) postrzegane by³y jako gorsze ni ludnoœci miejskiej. Wieœ by³a Ÿród³em akumulacji kapita³u oraz zasobów pracy dla rozwoju przemys³u. Instrumentem eksploatacji wsi by³y dostawy obowi¹zkowe (wprowadzone w latach 1951 1952) oraz wysoki i ostro progresywny podatek gruntowy. Ceny produktów rolnych w obrocie wolnorynkowym by³y czterokrotnie wy sze ni ceny p³acone za produkty przekazywane w ramach dostaw obowi¹zkowych. Nak³ady inwestycyjne dla rolnictwa adresowano przede wszystkim do segmentu gospodarki uspo³ecznionej. Gospodarce ch³opskiej przypada³o tylko 1% z ca³oœci inwestycji kierowanych na wieœ (Golinowska 199). Lata 7. przynios³y istotn¹ zmianê polityki wobec rolnictwa oraz wsi. Pocz¹tkowo jej Ÿród³em by³o odblokowanie dotychczasowych barier, przede wszystkim zniesienie dostaw obowi¹zkowych i przywrócenie importu produktów rolnych. W drugiej po³owie dekady istotnie wzros³y nak³ady na rolnictwo. Dopuszczono do wzrostu cen za produkty sprzedawane pañstwu, przede wszystkim miêsne przy zastosowaniu korzystnej dla ch³opów polityki kredytowej oraz dop³at do cen pasz i nawozów sztucznych. W 1977 r. wprowadzono ubezpieczenia spo³eczne dla rolników na podobnych zasadach jak dla ludnoœci pracowniczej. Wczeœniej ch³opi mogli uzyskaæ œwiadczenie emerytalne jedynie za przekazanie gospodarstwa pañstwu. Zmiana polityki wobec rolnictwa, a w tym wobec rolnictwa indywidualnego, doprowadzi³a do tego, e w latach osiemdziesi¹tych ch³opi uzyskiwali przeciêtnie te same dochody, co ludnoœæ pracownicza, a pod koniec dekady nawet wy - sze. Parytet dochodów rolniczych wynosi³ 15% w roku 1989 (Hausner, Marody 2) i by³ najwy szy w ca³ym okresie po II wojnie œwiatowej. Okres transformacji wraz z otwarciem gospodarki przyniós³ rolnictwu i ludnoœci wiejskiej znaczne problemy. Radykalnie zmniejszy³a siê op³acalnoœæ produkcji rolnej, a nienasycony wczeœniej rynek ywnoœciowy ukaza³ swe ograniczenia. Parytet dochodów rolniczych obni y³ siê raptownie i ju w 1991 roku (!) spad³ do 5%, zaœ w roku 1999 nawet do 4% (Wilkin 2). W tej sytuacji poprawa warunków materialnych wi¹za³a siê przede wszystkim z mo liwoœci¹ przejœcia z rolnictwa do gospodarki pozarolniczej. To jednak sta³o siê znacznie trudniejsze ni w latach poprzednich. Usta³y migracje ze wsi do miasta, przy jednoczesnym nasileniu siê trudnoœci z uzyskaniem pracy. 4.2. ród³a utrzymania wiejskich gospodarstw domowych W latach 7. zaczê³y zmieniaæ siê w Polsce Ÿród³a pochodzenia dochodów konsumpcyjnych. W ci¹gu dwudziestu lat (197 199) udzia³ wynagrodzeñ z pracy najemnej zmniejszy³ siê o oko³o 2%. Równie istotnie zmniejszy³ siê udzia³ dochodów z pracy w indywidualnych gospodarstwach rolnych. Wzrós³ natomiast udzia³ dochodów ze œwiadczeñ spo³ecznych oraz z pracy na rachunek w³asny. Na pocz¹tku lat 9. dochody z indywidualnego gospodarstwa rolnego lub dzia³ki odgrywa³y dominuj¹c¹ rolê w bud etach wiejskiej zbiorowoœci gospodarstw domowych. Stanowi³y one przeciêtnie ok. 42% ogó³u dochodu jakim gospodarstwa te rozporz¹dza³y. Pozosta³e Ÿród³a dochodów to przede wszystkim praca najemna, z której pochodzi³o ok. 4% ogó³u dochodów rodzin wiejskich oraz œwiadczenia spo³eczne ok. 18% dochodów. W 1998 r. struktura bud etu domowego przeciêtnej rodziny wiejskiej rysowa³a siê ju inaczej. Kluczowe znaczenie zyska³y dochody z pracy najemnej (ponad 36% ogó³u dochodów) oraz ze œwiadczeñ spo³ecznych ponad 34%, a udzia³ dochodów z indywidualnego gospodarstwa rolnego/dzia³ki zmniejszy³ siê o ok. 21%. Struktura uzyskiwania dochodów jest ró na w poszczególnych grupach spo- ³eczno-ekonomicznych zamieszkuj¹cych tereny wiejskie (por. tab. 4.1). WARUNKI BYTU LUDNOŒCI WIEJSKIEJ 49
Tabela 4.1 Miesiêczne dochody gospodarstw domowych na wsi wg grup spo³eczno-ekonomicznych w 1998 r. Wyszczególnienie Pracowników Pracowników u ytkuj¹cych gospodarstwo rolne Gospodarstwa domowe Rolników Pracuj¹cych na w³asny rachunek Emerytów i rencistów Utrzymuj¹cych siê z niezarobkowych Ÿróde³ Dochód ogó³em (w z³/osobê) 415,95 42,19 45,11 486,84 444,71 212,66 w tym: dochód ogó³em (w %) z pracy najemnej 78,5 57,,2 1,4 8,1 6,6 z indywidualnego gospodarstwa rolnego/dzia³ki 1,6 19,5 74,7 3, 5,6 5,2 z pracy na w³asny rachunek 1,1,8 1, 73,4,7 2,5 ze œwiadczeñ spo³ecznych 13,5 19,3 21,2 1,9 81,8 64,2 pozosta³y dochód 5,1 3,3 2,7 2, 3,7 19,1 w tym dary 4,4 2,7 2,1 1,9 3,4 18,7 ród³o: Wrzeœniewska E.: Sytuacja dochodowa ludnoœci wiejskiej: poziom i zró nicowanie. Warszawa, GUS 2 (maszynopis). Dochody Malej¹ce znaczenie dochodów z prowadzenia indywidualnego gospodarstwa rolnego widoczne jest wyraznie w strukturze dochodów gospodarstw rolników, a zw³aszcza w gospodarstwach ludnoœci dwuzawodowej (tab. 4.2). W obydwu tych grupach spo³eczno-ekonomicznych zwiêkszy³ siê natomiast udzia³ dochodów ze œwiadczeñ z ubezpieczeñ spo³ecznych i œwiadczeñ socjalnych. Tabela 4.2 Dochody rozporz¹dzalne gospodarstw domowych powi¹zanych z rolnictwem (przeciêtnie miesiêcznie na 1 osobê w z³) Ogó³em (w z³) (w %) z pracy najemnej (w z³) (w %) z indywidualnego gosp. rolnego (w z³) (w %) ze œwiadczeñ z ubez. spo³. i œwiadczeñ socjalnych (w z³) (w %) z pracy na w³asny rachunek (w z³) (w %) pozosta³e (w z³) (w %) Rolników 1998 1999 46,8 1,,6,15 34,2 74,8 85,1 2,9 4,4 1,1 13,1 3,3 411,4 1,,4,1 296,8 72,1 94,3 22,9 7,1 1,7 13,2 3,2 Gospodarstwa domowe 1999 1998 11,1 65,6 97,6 11,9 16, 1,8 Pracowników u ytkuj¹cych gospodarstwo rolne 1998 1999 419,4 1, 248,3 59,3 75,3 17,9 76,9 18,3 3,4,8 15,5 3,7 438,4 1, 259,2 59,1 68,4 15,6 89,8 2,5 3,8,9 17,2 3,9 1999 1998 14,5 14,4 9,8 116,7 112,3 111, ród³o: Biuletyn Statystyczny GUS, nr 6, Warszawa, lipiec 2. Obliczenia: Stanis³awa Golinowska. 4.3. Poziom dochodów ludnoœci wiejskiej Relatywnie du y odsetek ludnoœci utrzymuj¹cej siê z pracy w indywidualnym rolnictwie i ze Ÿróde³ niezarobkowych tj. z emerytur i rent oraz z zasi³ków z tytu³u bezrobocia lub pomocy spo³ecznej sprawia, e przeciêtne dochody mieszkañców wsi s¹ ni sze ni mieszkañców miast. Poziom dochodów wiejskich gospodarstw domowych w relacji do dochodów ogó³u gospodarstw jak i gospodarstw miejskich ulega sta³emu obni eniu. Jeszcze w pierwszej po³owie lat 9. przeciêtny dochód rozporz¹dzalny gospodarstw domowych na wsi by³ o ok. 16% ni - szy od dochodów ca³ej populacji gospodarstw, a o ok. 2% od dochodów gospodarstw miejskich, ale ju w ostatnich latach (1998 r.) odsetki te wynios³y 2% i ok. 3% (por. tab. 4.3). O relatywnym pogorszeniu siê sytuacji materialnej ludnoœci wiejskiej w latach 9. zdecydowa³y dwa zasadnicze czynniki. Pierwszy z nich to spadek dochodów realnych gospodarstw domowych rolników. W koñcu lat 8. realne dochody gospodarstw domowych powi¹zanych z rolnictwem wzrasta³y po kilka do kilkunastu procent rocznie. W 199 r. przeciêtny dochód gospodarstw domowych rolników zmniejszy³ siê realnie o ok. 38%, a pracowników u ytkuj¹cych gospodarstwo rolne o ok. 3%. W nastêpnych latach dochody tych gospodarstw b¹dÿ nieznacznie wzrasta- ³y, b¹dÿ spada³y, ale od 1997 r. obserwowany jest coroczny spadek realnej wartoœci dochodów rolniczych. Natomiast realne dochody innych grup spo³eczno-ekonomicznych, a wœród 5 RAPORT O ROZWOJU SPO ECZNYM POLSKA 2
Tabela 4.3 Relacje przeciêtnych dochodów rozporz¹dzalnych wiejskich gospodarstw domowych do dochodów przeciêtnych ogó³u gospodarstw (I) i miejskich gospodarstw domowych (II) Relacje 1993 1994 1995 1996 1997 1998 I 84,9 84,4 85,4 84,1 82,2 79,4 II 77,4 8,2 77,7 75,5 73,9 7,2 ród³o: Biuletyn Statystyczny GUS, nr 6, Warszawa, lipiec 2. Obliczenia Lucyna Deniszczuk. nich przede wszystkim gospodarstw domowych pracowników oraz pracuj¹cych na w³asny rachunek, wzrastaj¹ corocznie poczynaj¹c od 1994 r. Spadek przeciêtnego poziomu dochodów rolniczych tak bezwzglêdny jak i w relacji do innych grup gospodarstw stanowi³ rezultat rozwoju mechanizmów rynkowych w gospodarce. Mechanizmy te ujawni³y nisk¹ efektywnoœæ wielu dziedzin polskiej gospodarki, a w tym rolnictwa. Likwidacja bud etowych dotacji do ywnoœci w ró nych fazach jej produkcji, zapocz¹tkowana ju w sierpniu 1989 r., zosta³a w 199 r. zakoñczona. Towarzysz¹ce temu uwolnienie cen i mar, a tak e pojawienie siê na rynku ró - nych asortymentów importowanej ywnoœci spowodowa³o, e na pocz¹tku lat 9. po raz pierwszy w powojennym 45-leciu w polskiej gospodarce powsta³y nadwy ki miêsa i przetworów mlecznych (w tym mas³a). Wed³ug niektórych ocen polskie rolnictwo wesz³o w stadium trwa³ych nadwy ek produktów rolnych (oceny sytuacji nie zmienia niedobór zbó w 2 r. wywo³any wyj¹tkowo niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi). W konsekwencji ok. 15% potencja³u wytwórczego rolnictwa (tj. ziemi i zasobów pracy) mog³oby zostaæ wy³¹czone z produkcji bez ujemnych skutków dla równowagi rynku wewnêtrznego. Aktualnie specyfik¹ polskiego rolnictwa, a poœrednio i polskiej wsi, jest zale noœæ jego rozwoju od otoczenia tj. przede wszystkim od rozwoju infrastruktury technicznej i spo³ecznej, rynku, us³ug w tym g³ównie poœrednictwa finansowego, doradztwa rolniczego i in. (Woœ 2). System ubezpieczenia spo³ecznego rolników w Polsce funkcjonuje jako system autonomiczny, zarz¹dzany przez specjalnie powo³an¹ do tego celu w roku 1991 instytucjê Kasê Rolniczego Ubezpieczenia Spo³ecznego (KRUS). W obecnym kszta³cie obejmuje pe³en pakiet œwiadczeñ ubezpieczeniowych, w którego sk³ad wchodz¹ œwiadczenia d³ugookresowe (emerytury i renty) oraz œwiadczenia krótkookresowe i jednorazowe (zasi³ki, odszkodowania), jak równie œwiadczenia rzeczowe (œwiadczenia lecznicze, zaopatrzenie w leki, pomoce ortopedyczne, pobyt w domu opieki spo³ecznej, œwiadczenia zwi¹zane z rehabilitacj¹ lub przekwalifikowaniem). Od 1991 r. nast¹pi³ rozdzia³ ubezpieczenia ogólnego na dwa podstawowe rodzaje: ubezpieczenie emerytalno-rentowe oraz ubezpieczenie wypadkowe, chorobowe i macierzyñskie. Prawo do ubezpieczenia spo³ecznego maj¹ osoby wykonuj¹ce na w³asny rachunek dzia³alnoœæ rolnicz¹ jako posiadacze gospodarstwa rolnego (jako gospodarstwo rolne przyjmuje siê obszar u ytków rolnych o obszarze powy ej 1 ha przeliczeniowego lub dzia³ specjalny). Ubezpieczenie obejmuje zarówno rolników, jak i domowników rolnika (osoby bliskie rolnikowi, które równie stale pracuj¹ w gospodarstwie rolnym). Opracowa³a Agnieszka Ch³oñ. Ubezpieczenie spo³eczne rolników Œwiadczenia pieniê ne z ubezpieczenia emerytalno-rentowego obejmuj¹: emerytury, renty inwalidzkie, renty rodzinne, dodatki do emerytur i rent (pielêgnacyjny, rodzinny i dla sierot), zasi³ek pogrzebowy. Za ka d¹ osobê objêt¹ ubezpieczeniem emerytalno-rentowym rolnik ma obowi¹zek op³acaæ sk³adkê kwartaln¹, która wynosi 3% emerytury podstawowej równej minimalnej emeryturze pracowniczej. Przychody ze sk³adek stano- wi¹ mniej ni 5% ogó³u wydatków z tego ubezpieczenia, a wiêkszoœæ przychodów funduszu emerytalno-rentowego pochodzi z dotacji z bud etu pañstwa. W 1999 roku w KRUS by³o 1,4 mln ubezpieczonych. Prawo do emerytury z ubezpieczenia rolniczego przys³uguje osobom, które osi¹gnê³y wiek emerytalny wynosz¹cy 65 lat dla mê czyzn i 6 lat dla kobiet oraz p³aci³y sk³adki lub by³y uprawnionym do rolniczego ubezpieczenia spo³ecznego przez 25 lat. Aby otrzymaæ rentê inwalidzk¹ rolnik musi byæ ubezpieczony od 5 lat (jeœli rolnik ma mniej ni 3 lat wówczas okres ten jest skracany) i byæ niezdolnym do pracy w gospodarstwie rolnym. Status niepe³nosprawnego jest przyznawany osobom niezdolnym do pracy w gospodarstwie rolnym przez co najmniej 6 miesiêcy. Emerytura lub renta rolnicza nie mo e 4.1 byæ ni sza ni minimalna emerytura czy renta pracownicza. Ogó³em KRUS wyp³aca ponad 2 mln emerytur i rent. Wydatki funduszu emerytalno-rentowego w roku 1999 wynios³y niemal 14 mld z³. Œwiadczenia z ubezpieczenia wypadkowego, chorobowego i macierzyñskiego obejmuj¹: jednorazowe odszkodowanie z tytu³u sta³ego lub d³ugotrwa³ego uszczerbku na zdrowiu lub œmierci wskutek wypadku przy pracy rolniczej lub rolniczej choroby zawodowej, zasi³ek chorobowy w razie choroby trwaj¹cej d³u ej ni 3 dni, jednorazowy zasi³ek z tytu³u urodzenia dziecka lub przyjêcia na wychowanie dziecka, zasi³ek macierzyñski. Osoba ubezpieczona w tym systemie op³aca sk³adkê, która zgodnie z ustaw¹ o ubezpieczeniu spo³ecznym rolników jest ustalana co kwarta³ w wysokoœci zabezpieczaj¹cej p³ynne finansowanie zobowi¹zañ z tego systemu ubezpieczeñ. Sk³adka ta wp³acana jest do funduszu sk³adkowego. W 1999 roku ubezpieczeniem wypadkowym chorobowym i ma- -cierzyñskim objêtych by³o 1,4 mln rolników. Najwiêksz¹ grupê wydatków z tego ubezpieczenia stanowi¹ wyp³aty na œwiadczenia chorobowe oraz odszkodowania wypadkowe. WARUNKI BYTU LUDNOŒCI WIEJSKIEJ 51
Drugim istotnym czynnikiem powoduj¹cym spadek dochodów gospodarstw domowych powi¹zanych z rolnictwem i ogólnie dochodów mieszkañców wsi by³y zmiany na rynku pracy. W pocz¹tkowej fazie procesu transformacji (do 1993 r.) zmniejsza³a siê liczba pracuj¹cych w rolnictwie m.in. w wyniku wykorzystywania mo liwoœci uzyskiwania œwiadczeñ emerytalno-rentowych przez starszych rolników. Jednak e od 1994 r. odnotowano ponowny wzrost liczby pracuj¹cych w rolnictwie, wynikaj¹cy g³ównie ze zmian na rynku pracy poza rolnictwem oraz z niektórych rozwi¹zañ instytucjonalnych na tym rynku. Gospodarka pozarolnicza wch³ania³a nadwy ki zasobów pracy bardzo powoli a jednoczeœnie ustawowo ograniczono uprawnienia do œwiadczeñ z tytu³u bezrobocia. W zwi¹zku z tym indywidualne rolnictwo sta³o siê przechowalni¹ dla osób nie znajduj¹cych pracy poza rolnictwem a jednoczeœnie nie uzyskuj¹cych Wykres 4.1 Wydatki na emerytury i renty rolnicze wlatach 199 1999 (% PKB) % PKB 3,% 2,5% 2,% 1,5% 1,%,5%,% 199 emerytury 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 renty inwalidzkie renty rodzinne ród³o: Ch³oñ A.: System ubezpieczeñ spo³ecznych rolników w Polsce. Warszawa 2 (maszynopis). Wykres 4.2 Liczba ubezpieczonych i œwiadczeniobiorców w latach 1988 1999 (tys.) 5 4 3 2 1 1988 ród³o: jak dla wykresu 4.1. 199 1994 1995 1996 1997 1998 1999 ubezpieczeni emeryci i renciœci statusu bezrobotnych. Rezultatem takiej sytuacji jest wzglêdnie wysokie ukryte bezrobocie w indywidualnym rolnictwie siêgaj¹ce wed³ug niektórych ocen 8 9 tys. osób. Jednoczeœnie, g³ównie w wyniku upadku pañstwowych gospodarstw rolnych na wsi pojawi³o siê wysokie jawne bezrobocie wœród ludnoœci bezrolnej, nie zwi¹zanej z indywidualnym rolnictwem (por. tak e bo 3.6, s. 46). 4.4. Œwiadczenia spo³eczne na rzecz ludnoœci rolniczej Wœród œwiadczeñ otrzymywanych przez rolników bardzo wa n¹ rolê odgrywaj¹ transfery pieniê ne. Ich znaczenie trudno jest przeceniæ, zw³aszcza w przypadku gospodarstw sprzedaj¹cych ma³o produktów na rynku. Œwiadczenia te pochodz¹ z systemu ubezpieczeniowego, który przynajmniej co do zasady finansowany jest ze sk³adek, albo te z systemu os³onowego, który finansowany jest z podatków ogólnych i nie wymaga p³acenia odrêbnych sk³adek. Polski system zabezpieczenia spo³ecznego nie przewiduje natomiast dla rolników pieniê nych œwiadczeñ zwi¹zanych z bezrobociem, a dok³adniej nie wyp³aca rolnikom zasi³ków dla bezrobotnych. Za bezrobotnego nie mo e byæ bowiem uznana osoba posiadaj¹ca wiêcej ni 2 ha przeliczeniowe u ytków rolnych. System os³onowy jest adresowany do tych, którzy potrzebuj¹ specjalnego wsparcia. Ma stosunkowo niewielki zasiêg i ma³o œrodków na wyp³aty. Katalog i poziom œwiadczeñ os- ³onowych jest praktycznie taki sam jak dla innych grup zawodowych. Nie ma tu ró nic miêdzy rolnikami i nie-rolnikami ani te miêdzy miastem a wsi¹. Rolnicy maj¹ natomiast inne kryteria ustalania i przyznawania uprawnieñ. Specyfika œwiadczeñ rolniczych ujawnia siê przede wszystkim w systemie ubezpieczeniowym (por. bo 4.1). 4.5. Wiejskie ubóstwo G³êbokie zró nicowanie i wysoka koncentracja dochodów w niektórych grupach gospodarstw rolników jest przede wszystkim pochodn¹ zró nicowanej sytuacji maj¹tkowej i produkcyjnej tych gospodarstw. Oko³o 13% gospodarstw rolnych produkuje ywnoœæ wy- ³¹cznie na potrzeby w³asne a ponad 37% g³ównie na te potrzeby. Zatem a po³owa nie wytwarza produkcji towarowej i ich dochody z tego Ÿród³a s¹ niewielkie (w praktyce wyznaczane wartoœci¹ skonsumowanej ywnoœci pochodz¹cej z w³asnej produkcji). Ponad 47% gospodarstw rolnych produkuje g³ównie na rynek ale w tej zbiorowoœci rozmiary i struktura produkcji, a wiêc i dochody z niej s¹ znacznie zró nicowane (por. rozdz. 2 raportu). 52 RAPORT O ROZWOJU SPO ECZNYM POLSKA 2
Opracowa³a El bieta Tarkowska. Bieda popegeerowska ród³a podatnoœci œrodowiska by³ych PGR na biedê, bezrobocie i marginalizacjê tkwi¹ w specyficznej historii tych spo- ³ecznoœci, a tak e w kulturze ukszta³towanej w ci¹gu kilku dziesi¹tków lat istnienia gospodarki kolektywnej w rolnictwie. Bezpoœredni¹ przyczyn¹ bezrobocia i obecnej biedy wielu rodzin by³ych pracowników PGR by³a likwidacja nieop³acalnego sektora pañstwowego w rolnictwie. Trudnoœci z dostosowaniem siê do zmienionej rzeczywistoœci zwi¹zane s¹ z rol¹ PGR-ów w przesz³oœci, nie tylko jako zak³adu pracy, ale jako miejsca do ycia oraz specyficznego œrodowiska spo³ecznego. PGR-y organizowano w dawnych maj¹tkach ziemskich, oddalonych przestrzennie od wsi i miasteczek, wzglêdnie izolowanych. Zatrudniano w nich z regu³y ludnoœæ nap³ywow¹ (zw³aszcza na tzw. Ziemiach Odzyskanych, gdzie obserwuje siê dziœ nagromadzenie wielu ró nych problemów spo³ecznych), co nie sprzyja³o integracji tych zbiorowoœci. Pracownicy wywodzili siê z ma³orolnych lub bezrolnych gospodarstw, pochodzili z biednych, wielodzietnych rodzin dawnych robotników rolnych, z wiejskiej biedoty, s³u by dworskiej. Tym co przyci¹ga³o do pracy w PGR by³a ³atwoœæ uzyskania pracy i mieszkania. By³a to praca ciê ka, ale nie wymagaj¹ca kwalifikacji. Pracowników charakteryzowa³ niski poziom wykszta³cenia. Charakterystyczn¹ cech¹ warunków pracy w PGR by³ rozbudowany system œwiadczeñ socjalno-bytowych, uzupe³niaj¹cych niskie na ogó³ zarobki: bezp³atne mieszkania, dzia³ki pracownicze, mo liwoœci hodowli przyzagrodowej, mo liwoœci pracy i dodatkowych zarobków dla innych cz³onków rodziny (w tym dzieci), rozmaite deputaty, zni ki i udogodnienia. By³a te ca³a sfera udogodnieñ nieformalnych, praktyk pó³legalnych b¹dÿ wrêcz nielegalnych (korzystanie z pañstwowego czyli niczyjego kradzie e, k³usownictwo itd.). Pracodawca dostarcza³ wielu us³ug i urz¹dzeñ, niezbêdnych w yciu codziennym (remonty mieszkañ, pomoc w zakupie opa³u i towarów deficytowych w czasach niedoborów, transport, ³obki i przedszkola dla dzieci, instytucje ycia kulturalnego). Wszystko to sprawia³o, e PGR-y by³y pod wieloma wzglêdami atrakcyjnym miejscem pracy i ycia. Dzieci pracowników, od wczesnych lat dorabiaj¹ce w PGR, z nim te wi¹za³y yciowe plany i aspiracje. Silny wzór wczeœnie rozpoczynanej pracy zarobkowej, brak aspiracji edukacyjnych zarówno rodziców jak i dzieci wszystko to sprzyja³o swoistemu dziedziczeniu pozycji spo³ecznej i zawodowej, czyli prostej, nie wymagaj¹cej kwalifikacji pracy w gospodarstwie pañstwowym oraz sposobu ycia mieszkañca osiedla pegeerowskiego. W rezultacie w osiedlach pegeerowskich mo na dziœ znaleÿæ takie rodziny, w których trzy kolejne pokolenia by³y zwi¹zane z rolnictwem pañstwowym. Likwidacja PGR-ów w pocz¹tkach lat 9. sta³a siê dla pracowników i ich rodzin prawdziw¹ katastrof¹ za³ama³ siê ca³y ich dotychczasowy sposób ycia. Pozbawieni pracy, bezp³atnego mieszkania, rozlicznych mo liwoœci dodatkowych dochodów, odciêci od œwiata nierzadko w sensie dos³ownym wobec braku pegeerowskiego transportu pozostawieni sami sobie, okazali siê bezradni wobec wymogów nowej rzeczywistoœci. Strategie yciowe, wypracowane w ci¹gu wielu lat pracy w rolnictwie pañstwowym, okaza³y siê w nowej sytuacji bezu yteczne. Ujawni³y siê cechy okreœlane przez badaczy jako bezradnoœæ yciowa, niesamodzielnoœæ, bezwolnoœæ. Rekonstruowany przez niektórych badaczy tzw. syndrom pegeerowca oprócz powy szych cech charakteryzowalo te nadmierne spo ycie alkoholu. Osiedla dawnych PGR-ów to czêsto obecnie skupiska biedy, bezrobocia, marginalizacji, poczucia braku perspektyw, a tak e zjawisk patologicznych (choroba alkoholowa, kradzie e, k³usownictwo). W warunkach ubóstwa odpowiedzialnoœæ za codzienny byt rodziny spada czêsto na kobiety. Gdy mê owie trac¹ pracê, to kobiety zdobywaj¹ pieni¹dze, po yczaj¹, kupuj¹ na kreskê. Obok opieki nad dzieæmi (rodziny pracowników PGR-ów 4.2 zawsze nale a³y w Polsce do najliczniejszych, a i dziœ zdarza siê wielodzietnoœæ na poziomie 8, 1 czy 12 dzieci), obok codziennych obowi¹zków domowych, do kobiet nale y uprawa dzia³ki, hodowla drobiu, a sezonowo zbiory zió³, jagód i grzybów. Zjawisko feminizacji ubóstwa, tak typowe dla podklasy, w warunkach polskich dotyczy w pierwszym rzêdzie œrodowisk popegeerowskich. Spraw¹ kluczow¹ jest bezrobocie. Poniewa PGR-y by³y czêsto jedynym pracodawc¹ na lokalnym rynku pracy, byli pracownicy maj¹ k³opoty ze znalezieniem alternatywnego zatrudnienia. Ich ogólnie niski poziom wykszta³cenia, brak kwalifikacji a tak e w¹skie kwalifikacje (na przyk³ad dojarki czy oborowego) s¹ przeszkod¹ w znalezieniu pracy. Inn¹ przeszkod¹, czêsto nie do pokonania, jest przestrzenna izolacja osiedli, ich odleg³oœæ od potencjalnych miejsc pracy przy jednoczesnym braku œrodków transportu. Wszystko to sprawia, e bezrobocie by- ³ych pracowników PGR-ów staje siê stanem trwa³ym, chronicznym. Niekiedy nabiera cech patologicznych, np. gdy towarzyszy mu nadu ywanie alkoholu. Co wiêcej, pojawia siê zjawisko bezrobocia dziedziczonego lub rodzinnego : Dzieci z takich rodzin odtwarzaj¹ wzór ycia bez pracy. Jest to spowodowane wieloma czynnikami. Ograniczenia finansowe rodziny, trudnoœci dojazdu do szkó³, a tak e bariery kulturowe w postaci silnego w tym œrodowisku wzoru wczesnej samodzielnoœci i wczeœnie rozpoczynanej pracy zarobkowej sprawiaj¹, e wiele dzieci koñczy edukacjê na poziomie szko³y podstawowej. Brak kwalifikacji sprzyja trwa³emu wykluczeniu z rynku pracy b¹dÿ te skazuje na pracê niskop³atn¹, dorywcz¹, czêsto w ramach szarej strefy. W rezultacie sprzyja to dziedziczeniu bezrobocia i biedy, a wiêc odtwarzaniu w nastêpnym pokoleniu tych mechanizmów i tych zachowañ, które mog¹ prowadziæ do trwa³ej marginalizacji, a w konsekwencji i do ukszta³towania siê podklasy. Powstrzymaæ ten proces mog¹ dzia³ania na rzecz edukacji dzieci i m³odzie y z tych œrodowisk. WARUNKI BYTU LUDNOŒCI WIEJSKIEJ 53
Tabela 4.4 Poczucie zagro enia bied¹ wœród gospodarstw domowych (w %) 1997 Wyszczególnienie 1998 Miasta Wieœ Miasta Wieœ Maj¹ poczucie, e grozi im bieda i nie wiedz¹ jak sobie poradz¹ z t¹ sytuacj¹ 17,6 18, 17,7 19,8 Maj¹ poczucie, e grozi im bieda, chocia s¹dz¹, e jakoœ sobie poradz¹ z t¹ sytuacj¹ 2,1 23,4 2, 22,3 Nie obawiaj¹ siê biedy, chocia martwi¹ siê, e ich sytuacja mo e siê pogorszyæ 32, 34,1 35,7 35,5 Nie obawiaj¹ siê biedy, s¹ spokojne o swoj¹ sytuacjê materialn¹ 14, 8,7 13,2 7,9 Nie maj¹ zdania na ten temat 16,3 15,8 13,4 14,5 Gospodarstwa domowe, które: ród³o: GUS na podstawie wyników ankietowych badañ warunków ycia ludnoœci w IV kwartale 1998 r. Pomorskie Warmiñsko-Mazurskie Zachodniopomorskie Podlaskie Kujawsko-Pomorskie Lubuskie Wielkopolskie Mazowieckie ódzkie Lubelskie Dolnoœl¹skie Œwiêtokrzyskie Opolskie Œl¹skie Legenda 2,11 do 2,95 2,95 do 3,23 3,23 do 3,46 3,46 do 3,68 3,68 do 3,95 3,95 do 4,33 4,33 do 5,97 (156) (348) (438) (482) (49) (393) (172) Ma³opolskie Podkarpackie Mapa 4.1. Zagêszczenie mieszkañ osoby mieszkaj¹ce w mieszkaniach na terenie gmin miejskich, miejsko-wiejskich i wiejskich. Stan na 31 grudnia 1999 r. Ubóstwo na wsi w ca³ej dekadzie lat 9. by³o wy sze ni w mieœcie. Bieda na wsi jest to jednak inna bieda ni w mieœcie. W znacznie mniejszym stopniu jest to bieda zagra aj¹ca egzystencji i w znacznie wiêkszym stopniu jest to bieda kulturowa. Trudno dzisiaj wyobraziæ sobie, aby ludzie dysponuj¹cy nawet kawa³kiem ziemi cierpieli g³ód, ale 54 jednoczeœnie powszechnie znane jest zjawisko ograniczania siê do spo ycia naturalnego. Deficytem sta³a siê gotówka, która jest podstaw¹ mobilnoœci oraz dostêpnoœci poza ywnoœciowych dóbr konsumpcyjnych. Ubóstwo na wsi zaczê³o przybieraæ wiêksze rozmiary od 1997 r. po okresie stabilizacji w latach 1995 1996. Wzrastaj¹ce ubóstwo dotyka tak e ch³opskie gospodarstwa domowe. Wczeœniej ubóstwo koncentrowa³o siê przede wszystkim w œrodowiskach by³ych pracowników PGR-ów. Wiêksz¹ biedê na wsi potwierdzaj¹ wszystkie stosowane w polskich badaniach miary ubóstwa stopy ubóstwa absolutnego, relatywnego i subiektywnego. W latach 1996 1998 zasiêg ubóstwa absolutnego w wymiarze skrajnym, za granicê którego przyjêto poziom minimum egzystencji, kszta³towa³ siê w miastach na poziomie ok. 3% (2,8 3,4%). Na wsi natomiast z nieca³ych 7% w 1996 r. wzrós³ do ponad 9% w 1998 r. W tym samym czasie stopa ubóstwa skrajnego wœród rodzin rolników indywidualnych zwiêkszy³a siê z ok. 6% do ponad 1%. Wzrost zasiêgu ubóstwa relatywnego równie w wiêkszym stopniu dotyczy gospodarstw domowych wiejskich ni gospodarstw w miastach. Liniê ubóstwa relatywnego okreœlono jako 5% œrednich miesiêcznych wydatków gospodarstw domowych. W IV kwartale 1998 r. poziom relatywnej granicy ubóstwa wynosi³ 351 z³ na jednostkê konsumpcyjn¹. W roku 1998 stopa ubóstwa relatywnego wynosi³a na wsi prawie 25%, podczas gdy w miastach 1%. Badania ubóstwa subiektywnego prowadzone s¹ przy pomocy wywiadów. W GUS towarzysz¹ one badaniom bud etów gospodarstw domowych. Stosuje siê tu tzw. metodê lejdejsk¹ (Leyden Poverty Line). Przyjêta granica ubóstwa subiektywnego w uproszczeniu odpowiada poziomowi dochodów deklarowanych przez respondentów jako ledwo wystarczaj¹ce. W 1998 r. oko³o 42% gospodarstw domowych na wsi osi¹gnê³o dochody ni sze od subiektywnych granic ubóstwa. Wiele rodzin obawia³o siê pogorszenia warunków ycia. Prawie 2% gospodarstw wiejskich mia³o poczucie, e grozi im bieda i nie wiedzia³y jak sobie poradz¹ z t¹ sytuacj¹ a dalsze 22% gospodarstw obawia³o siê biedy, chocia s¹dzi³o, e jakoœ sobie poradzi. Zupe³nie spokojnych o swoj¹ sytuacjê materialn¹ by³o zaledwie 8% rodzin (por. tab. 4.4). Ponad dwukrotnie wy sza stopa ubóstwa skrajnego i relatywnego na obszarach wiejskich ni w miastach spowodowa³a, e chocia w 1998 r. na wsi y³o ok. 38% Polaków, to mieszkañcy wsi stanowili ponad 6% ogó³u osób uznanych przy przyjêtych kryteriach za ubogie. RAPORT O ROZWOJU SPO ECZNYM POLSKA 2
Ubóstwo na wsi polskiej jest zjawiskiem zró nicowanym w zale noœci od regionu kraju oraz cech spo³eczno-demograficznych ludnoœci. Do najbardziej zagro onych ubóstwem nale eli mieszkañcy wsi z województw: œwiêtokrzyskiego, podkarpackiego, pomorskiego, warmiñsko-mazurskiego, lubelskiego, a tak e podlaskiego oraz ku- jawsko- -pomorskiego. Ubóstwo lat 9. w Polsce relatywnie czêœciej dotyczy ludzi m³odych, w tym przede wszystkim dzieci. W jeszcze wiêkszym stopniu ni w mieœcie ubóstwem zagro one s¹ dzieci wiejskie szczególnie z rodzin wielodzietnych i niepe³nych. Na podstawie badañ bud etów gospodarstw domowych za rok 1998 szacuje siê, e co 8 wiejskie dziecko do lat 14 i co 9 osoba w wieku 15 19 lat trafi³a do sfery skrajnego ubóstwa (tabela 4.5). W konsekwencji dzieci i m³odzie do lat 19 stanowi³y bez ma³a po³owê populacji osób yj¹cych na wsi w skrajnym ubóstwie. Sytuacja dzieci i m³odzie y z rodzin ubogich wydaje siê szczególnie trudna je eli uwzglêdni siê fakt, i obecnie z³a sytuacja finansowa sta³a siê jedn¹ z najwa niejszych barier w dostêpie do edukacji, a niski poziom i niedostosowanie profilu wykszta³cenia do zmieniaj¹cej siê rzeczywistoœci ekonomicznej stanowi¹ realn¹ groÿbê dalszej pauperyzacji ludnoœci wiejskiej. Badania spo³ecznego zasiêgu ubóstwa na wsi wskazuj¹ na trudn¹ sytuacjê znacznej liczby osób starszych. Nale y przy tym dodaæ, e je eli mieszkaj¹ wspólnie z dzieæmi, to czêsto œwiadczenia emerytalne stanowi¹ jedyne sta³e Ÿród³o dochodów w wiejskich rodzinach wielopokoleniowych. Jak widaæ to w tabeli 4.5 w 1998 r. co szósta osoba w wieku 65 lat i wiêcej y³a poni ej relatywnej granicy ubóstwa a co dwudziesta poni ej minimum egzystencji. W Polsce, podobnie jak ma to miejsce w krajach Unii Europejskiej, coraz wa niejszym czynnikiem deyduj¹cym o poziomie ycia jest miejsce zajmowane na rynku pracy, uzale nione w du ej mierze od poziomu wykszta³cenia. Ponad 9% populacji yj¹cej na wsi zarówno w sferze ubóstwa relatywnego jak i skrajnego stanowi¹ osoby z gospodarstw, w których g³owa legitymowa³a siê co najwy ej wykszta³ceniem zasadniczym zawodowym. Bieda w Polsce jest bezpoœrednio zwi¹zana z poziomem wykszta³cenia g³owy gospodarstwa domowego. Do najmniej zagro onych ubóstwem nale ¹ ludzie o wy szym poziomie wykszta³cenia. Ubóstwo na poziomie minimum egzystencji prawie wcale nie dotyka ludzi z wy szym wykszta³ceniem (,4%), gdy wœród rodzin, których g³owa ma wykszta³cenie podstawowe Tabela 4.5 Ludnoœæ wiejska yj¹ca w ubóstwie wed³ug wieku 1998 r. Osoby wed³ug wieku Ubóstwo relatywne odsetek osób poni ej granicy ubóstwa struktura ludnoœci znajduj¹cej siê poni ej granicy ubóstwa i ni sze poni ej minimum egzystencji yje 1,3%, a poni ej minimum socjalnego 63,2% osób (Sfera ubóstwa 1998: 2). Aspiracje i mo liwoœci edukacyjne dzieci i m³odzie y yj¹cych na wsi nie zmieni¹ niekorzystnej pod wzglêdem wykszta³cenia struktury ludnoœci wiejskiej, spoœród której zaledwie 2,7% mia³o wy sze wykszta³cenie (dla ogó³u spo³eczeñstwa odpowiedni odsetek wynosi³ 9,%), 15,2% œrednie (46,4% dla ogó³u) oraz 52,3% z podstawowym lub niepe³nym podstawowym (odpowiedni odsetek dla ogó³u wynosi³ 35,2%) (Zró nicowanie 1998: 154) (wykres 4.3). Minimum egzystencji odsetek osób poni ej granicy ubóstwa struktura ludnoœci znajduj¹cej siê poni ej granicy ubóstwa Ogó³em 24,9 1, 9,1 1, 6 33,5 13,3 13,5 14,8 7 14 3,5 19, 11,6 19,7 15 19 3,1 11,4 11, 11,4 2 34 25,6 18,3 9,3 18,3 35 44 25,1 15,1 9,2 15,1 45 54 19,8 9,6 6,7 9, 55 64 15,6 5,8 5, 5,1 65 i wiêcej 16,8 7,5 5,4 6,6 ród³o: Na podstawie wyników badañ bud etów gospodarstw domowych GUS. Wykres 4.3 Sfera zagro enia ubóstwem na wsi w 1998 r. wed³ug grup spo³eczno-ekonomicznych ODSETEK OSÓB W GOSPODARSTWACH DOMOWYCH ZNAJDUJ CYCH SIÊ PONI EJ RELATYWNEJ GRANICY UBÓSTWA Pracowników Pracowników u ytkuj¹cych gospodarstwo rolne Rolników Pracuj¹cych na w³asny rachunek Emerytów Rencistów Utrzymuj¹cych siê z niezarobkowych Ÿróde³ 17, 15,9 24,9 23,1 27,7 3,2 62,4 1 2 3 4 5 6 7 % ród³o: Na podstawie wyników badañ bud etów gospodarstw domowych GUS. WARUNKI BYTU LUDNOŒCI WIEJSKIEJ 55
Bieda wiejskich dzieci 4.3 Badacze biedy od d³u szego ju czasu podkreœlaj¹, e charakterystycznym zjawiskiem okresu transformacji w Polsce jest relatywny wzrost ubóstwa wœród dzieci. Wszystkie badania pokazuj¹ tak e, e obecna bieda w Polsce jest bezpoœrednio zwi¹zana z liczb¹ dzieci w rodzinie i to niezale- nie od przyjêtych miar i kryteriów. Najbardziej zagro one ubóstwem s¹ rodziny wielodzietne, tzn. posiadaj¹ce 4 lub wiêksz¹ liczbê dzieci. Poni ej minimum socjalnego yje 84,5% osób z tego typu rodzin, gdy dla ogó³u gospodarstw domowych odsetek ten wynosi 5,4%. Z kolei w warunkach skrajnego ubóstwa, czyli poni ej minimum egzystencji yje 2,1% osób z rodzin wielodzietnych czyli prawie czterokrotnie wiêcej ni wynosi odpowiedni odsetek dla ogó³u gospodarstw domowych (5,4%). Ponadto ubóstwo w Polsce czêœciej dotyka osoby z rodzin wielodzietnych ni rodziny niepe³ne, w wielu krajach nale ¹ce do najbiedniejszych. Wielodzietnoœci w Polsce towarzyszy ca³y syndrom cech, decyduj¹cych dziœ o podatnoœci na ubóstwo: niskie kwalifikacje g³owy rodziny, bezrobocie, niska mobilnoœæ przestrzenna, korzystanie z pomocy spo³ecznej, zamieszkiwanie na wsi i w ma³ych miastach. Dramatyzm obecnej biedy niekoniecznie polega na tym, e zagra a ona zdrowiu czy yciu (choæ i takie przypadki siê zdarzaj¹), lecz na niebezpieczeñstwie utrwalenia siê niedostatku i towarzysz¹cych mu negatywnych zjawisk. A jak wskazuj¹ badacze, bieda w Polsce ma tendencjê do utrwalania siê; nabiera ona charakteru biedy d³ugotrwa³ej, chronicznej a nawet miêdzygeneracyjnej. Miêdzypokoleniowy przekaz biedy odbywa siê za poœrednictwem dzieci. Procesy te dotycz¹ przed wszystkim dzieci yj¹cych na wsi. Warto zwróciæ uwagê na kilka cech sytuacji dzieci yj¹cych na wsi. S¹ to: praca, nauka oraz obowi¹zki domowe. Praca dzieci. Zjawisko pracy dzieci w wieku szkolnym, bêd¹ce czymœ nowym w szerszej spo³ecznej skali, jest typowym elementem strategii rodzin yj¹cych w ubóstwie. Dzieci yj¹ce na wsi w przeciwieñstwie do ich miejskich rówieœników zawsze, od najm³odszych lat pracowa³y w gospodarstwie i w polu. Praca dzieci wiejskich jest postrzegana jako element procesu wychowania i niekoniecznie wi¹ e siê z ubóstwem. Badania na temat obci¹ enia prac¹ dzieci z rodzin rolniczych wskazuj¹ na znaczne zró nicowanie tego obci¹ enia: najwiêcej pracuj¹ dzieci z rodzin niepe³nych (brak matki), raczej dzieci starsze (13 14 lat) ni m³odsze (11 12), których rodzice maj¹ œrednie (5 1 ha) lub du e (powy ej 2 ha) gospodarstwa. Zarobkowo pracuj¹ dzieci pochodz¹ce z biednych, wielodzietnych rodzin. Zwykle jest to praca sezonowa, podejmowana w czasie wakacji u dalszej rodziny lub s¹siadów, tak e zbiory zió³ czy runa leœnego. Zarobione w ten sposób pieni¹dze (lub uzyskane dobra w naturze) s¹ na ogó³ przekazywane rodzicom, którzy przeznaczaj¹ je na potrzeby rodziny, niekiedy najzupe³niej podstawowe ( ywnoœæ, opa³, lekarstwa), czêœæ pozostawiaj¹c na potrzeby pracuj¹cego dziecka. Praca a nauka. Z ró nych przyczyn ograniczeñ finansowych, ale tak e kulturowych (silny w œrodowisku wiejskim, zarówno we wsiach rolniczych, jak i popegeerowskich, wzór wczeœnie rozpoczynanej pracy), dzieci z rodzin yj¹cych na wsi najczêœciej koñcz¹ edukacjê na szkole podstawowej, w najlepszym przypadku ucz¹ siê w zasadniczych szko³ach zawodowych, w warunkach polskich tworz¹cych kandydatów na bezrobotnych. Daleko rzadziej koñcz¹ szko³ê œredni¹, do wyj¹tków nale y nauka w szko³ach wy szych. Tak ograniczone aspiracje edukacyjne sprzyjaj¹ trwa- ³emu wykluczeniu z rynku pracy, a wiêc sprzyjaj¹ reprodukcji biedy i zwi¹zanych z ni¹ innych negatywnych zjawisk. Jest to tym bardziej dotkliwe, i obecnie w Polsce wykszta³cenie zabezpiecza przed bied¹ i bezrobociem. Praca zarobkowa dzieci od najm³odszych lat to sta³y element radzenia sobie z bied¹ rodzin, niezale nie od tego czy to dzieciñstwo przypada³o na okres przedwojenny (s³u ba u gospodarzy), czy na lata 5. lub 6. (gdy to od 14. roku ycia podejmowano sezonow¹ pracê w PGR-ach), czy obecnie, gdy dzieci zarabiaj¹ u nowych gospodarzy b. PGR-ów lub w inny sposób dorabiaj¹. Sytuacja dzieci zmuszanych trudnymi warunkami do wczesnego podejmowania pracy i innych obowi¹zków doros³ego ycia nie jest osobliwoœci¹ lat ostatnich, przynajmniej na wsi, lecz zjawiskiem trwalszym, zawsze towarzysz¹cym przede wszystkim rodzinom ubogim i wielodzietnym. Obowi¹zki domowe. Brak dzieciñstwa w wydaniu polskim to nie tylko wczeœnie rozpoczynana praca zarobkowa i ograniczone mo liwoœci nauki, ale i inne obowi¹zki, m.in. opieka nad m³odszym rodzeñstwem. Dotyczy to zw³aszcza rodzin wielodzietnych. Widziane z bliska zjawisko wielodzietnoœci, tak charakterystyczne dla rodzin by³ych pracowników PGR jawi siê jako wzór trwa³y, odtwarzany w kolejnych pokoleniach. Szczególnie trudna jest sytuacja kobiet matek tych dziesiêciorga czy oœmiorga dzieci. W warunkach ubóstwa to na nie czêsto spada ca³a troska o zaspokojenie codziennych potrzeb licznej rodziny: zdobywanie pieniêdzy, po yczanie, kupowanie na kredyt. Dzieciñstwo w wielodzietnych rodzinach yj¹cych w ubóstwie jest bardzo trudne. Szczególnie trudna jest sytuacja najstarszego dziecka (a prze- de wszystkim córki) w takiej rodzinie. Ze wzglêdu na silny tradycyjny model podzia³u obowi¹zków domowych wed³ug p³ci, obowi¹zki opieki nad m³odszym rodzeñstwem spadaj¹ przede wszystkim na najstarsz¹ córkê. To ona musi niekiedy rezygnowaæ z w³asnych planów (dalszej nauki czy pracy), by zast¹piæ matkê przy najm³odszym rodzeñstwie. Opracowa³a: El bieta Tarkowska na podstawie: Golinowska S. i in.(1996): Dzieci w trudnych warunkach, Raport IPiSS, zeszyt 1, Warszawa, IPiSS; Sfera ubóstwa. (1998) Sfera ubóstwa w Polsce (w œwietle badañ gospodarstw domowych 1997), Studia i Analizy Statystyczne, Warszawa, GUS; Lachowski, S.; F. Bujak; J. Zagórski (1998) Obci¹ enie prac¹ dzieci z rodzin rolniczych. Raport z badañ, Lublin, Instytut Medycyny Wsi. 56 RAPORT O ROZWOJU SPO ECZNYM POLSKA 2
Niskiemu poziomowi konsumpcji ubogich gospodarstw domowych towarzyszy wysoki stopieñ deprawacji ze wzglêdu na warunki mieszkaniowe i zasobnoœæ w dobra trwa³e, niskie wydatki na edukacjê, kulturê, higienê i zdrowie. W konsekwencji powiêkszaj¹ca siê w ostatnich latach liczba ludnoœci wiejskiej maj¹ca problemy z zaspokojeniem podstawowych potrzeb oraz obserwowane zjawisko kumulacji w czêœci gospodarstw domowych ró nych przejawów ubóstwa, oznacza, e ubóstwo wiejskie w Polsce przestaje wi¹zaæ siê jedynie z krótkotrwa³ym pogorszeniem sytuacji bytowej ludnoœci, lecz dla wielu rodzin nabiera cech trwa³oœci, staj¹c siê tym samym coraz powa niejszym problem spo³ecznym (wykres 4.4). 4.6. Struktura spo ycia i wyposa enie w dobra trwa³ego u ytku Wykres 4.4 Sfera zagro enia ubóstwem na wsi w 1998 roku w grupach spo³eczno-ekonomicznych ODSETEK OSÓB W GOSPODARSTWACH DOMOWYCH ZNAJDUJ CYCH SIÊ PONI EJ MINIMUM EGZYSTENCJI Pracowników Pracowników u ytkuj¹cych gospodarstwo rolne Rolników Pracuj¹cych na w³asny rachunek Emerytów Rencistów Utrzymuj¹cych siê z niezarobkowych Ÿróde³ ród³o: jak dla wykresu 4.3. 11, Jednym z symptomów relatywnie gorszej sytuacji materialnej wiejskich gospodarstw domowych jest stosunkowo wysoki odsetek wydatków na ywnoœæ, wy szy ni w miejskich gospodarstwach domowych (ok. 3,5%), a tak e wy szy ni w ca³ej zbiorowoœci gospodarstw (35,1%) (por. tab. 4.6). Niemniej wiejskie gospodarstwa domowe s¹ doœæ dobrze wyposa one w podstawowe przedmioty u ytku trwa³ego. Dotyczy to w szczególnoœci odbiorników telewizyjnych, magnetowidów, ch³odziarek i zamra arek, rowerów a nawet samochodów osobowych (bo 4.4). 7,1 6,2 6,2 9,2 1,6 34,7 1 2 3 4 5 6 7 % Wyposa enie w dobra trwa³ego u ytku na wsi 4.4 W latach 9. stan posiadania polskiej wsi uleg³ zasadniczej zmianie. W 199 r. telewizor z ekranem czarno-bia³ym mia³o ok. 84% gospodarstw na wsi, a z ekranem kolorowym tylko 1/4 (w miastach 1/2); magnetowid mia³o niespe³na 4% gospodarstw, zaœ automat pralniczy, zamra- arkê, samochód ok. 1/4 gospodarstw. W 1999 r. odnotowano, i tylko niewielki odsetek gospodarstw na wsi posiada dobra uznawane za przestarza³e technologicznie: odbiornik telewizyjny do odbioru czarno-bia³ego (co 9., w miastach co 17.), magnetofon (co 12., podobnie jak w miastach), gramofon (1,6%; 3,5% rodzin w miastach). W stosunku do 1993 r. 7-krotnie wzros³a liczba gospodarstw dysponuj¹cych kuchenk¹ mikrofalow¹, potroi³a siê liczba gospodarstw mog¹cych ogl¹daæ programy telewizji satelitarnej, zaœ podwoi³a maj¹cych automat pralniczy, zmywarkê do naczyñ, telewizor kolorowy, odtwarzacz p³yt kompaktowych, kamerê wideo. W 1999 r. o 3 5% wiêcej gospodarstw ni w 1993 r. mia³o samochód osobowy, zamra arkê, sprzêt odtwarzaj¹cy (tzw. wie ê oraz magnetowid), komputer, aparat fotograficzny. Powszechnie wystêpuj¹cymi (powy ej 7% gospodarstw) dobrami w rodzinach mieszkaj¹cych na wsi w 1999 r. by³y: odkurzacz, ch³odziarka, pralka elektryczna, telewizor do odbioru w kolorze i rower. Co drugie gospodarstwo wiejskie mia³o ponadto samochód, radiomagnetofon, automat pralniczy, zamra arkê, maszynê do szycia, robot kuchenny, a prawie co drugie magnetowid (odtwarzacz) i aparat fotograficzny. W co czwartym gospodarstwie by³a tzw. wie a (stereofoniczny zestaw do odbioru, rejestracji i odtwarzania dÿwiêków), a tak e urz¹dzenie umo liwiaj¹ce odbiór programów telewizji satelitarnej. Stosunkowo niewiele gospodarstw mia³o natomiast zmywarkê do naczyñ, kamerê wideo (,6%), odtwarzacz p³yt kompaktowych (4,9%), komputer (4,5%). W 1999 r. pozosta³o niewiele obszarów, w których nie ka de gospodarstwo mia³o odbiornik telewizyjny do odbioru kolorowego (województwa: lubelskie, podkarpackie, podlaskie, œwiêtokrzyskie). Co drugie gospodarstwo z województwa lubuskiego, kujawsko-pomorskiego, pomorskiego, opolskiego i œl¹skiego mia³o zainstalowane urz¹dzenie do odbioru telewizji satelitarnej i/lub kablowej. Najmniejsz¹ liczbê tych instalacji odnotowano w województwie lubelskim (u niespe³na 1/4 rodzin), gdzie równie wyst¹pi³ najni szy wskaÿnik nasycenia w urz¹dzenia rejestruj¹ce i odtwarzaj¹ce obraz oraz dÿwiêk: magnetowid/odtwarzacz, wie ê hi-fi, odtwarzacz p³yt kompaktowych, kamerê wideo. Du e ró nice miêdzy regionami w wyposa eniu gospodarstw widoczne s¹ tak e w przypadku urz¹dzeñ niezbêdnych w prowadzeniu gospodarstwa domowego. Automat pralniczy najbardziej rozpowszechniony by³ w œl¹skim, dolnoœl¹skim i opolskim (79 84 szt. na 1 gospodarstw przy 49 szt. w lubelskim). Zamra arkê mia³o co drugie gospodarstwo województwa opolskiego, podkarpackiego i podlaskiego. Kuchenka mikrofalowa by³a g³ównie w wyposa eniu gospodarstw z terenu województwa lubuskiego i podlaskiego (18 19 szt. na 1 gospodarstw), sporadycznie zaœ wystêpowa³a w gospodarstwach województwach œwiêtokrzyskiego i pomorskiego (7 9 szt.). Regionalne zró nicowanie w poziomie wyposa enia w samochód osobowy by³o niewielkie (59 szt. w województwie wielkopolskim, przy 39 szt. w zachodniopomorskim), za to znaczne w przypadku roweru (od 66 67 szt. na 1 gospodarstw w województwie pomorskim i mazowieckim, do 138 szt. w województwie opolskim). Opracowa³a Ma³gorzata Posim. WARUNKI BYTU LUDNOŒCI WIEJSKIEJ 57
Tabela 4.6 Wydatki wiejskich gospodarstw domowych Wydatki (przeciêtnie miesiêcznie na 1 osobê) 1997 1998 Ogó³em (w z³) w tym: ywnoœæ i napoje (w %) towary nie ywnoœciowe i us³ugi (w %) pozosta³e (w %) 346,9 42, 52,1 5,9 392,8 42,1 51,6 6,3 ród³o: Badania bud etów gospodarstw domowych 1998 i 1999, Warszawa, GUS. Wyposa enie wiejskich gospodarstw domowych w samochody jest nawet nieco wy- sze ni gospodarstw domowych w miastach (42,5 na 1 gospodarstw w 1998 r.); jednak e przytoczone wyniki badañ nie uwzglêdniaj¹ jakoœciowych cech przedmiotów trwa³ego u ytkowania, a jak wiadomo to przede wszystkim wiejskie gospodarstwa domowe s¹ nabywcami samochodów na rynku wtórnym. Wykres 4.5 Œrodki transportu w wiejskich gospodarstwach domowych 9 8 7 6 % 5 4 3 2 1 199 Rower Motocykl, motorower Samochód osobowy 1993 1995 1998 1999 ród³o: Posim M.: Wyposa enie gospodarstw domowych w dobra trwa³ego u ytku. Warszawa 2, (maszynopis). Wykres 4.6 Urz¹dzenia do odbioru programów telewizji w wiejskich gospodarstwach domowych 1 9 8 7 6 % 5 4 3 2 1 Tv kolorowy Magnetowid, odtwarzacz Tv satelitarna, kablowa 199 1993 1995 1998 1999 ród³o: jak dla wykresu 4.5. 58 RAPORT O ROZWOJU SPO ECZNYM POLSKA 2
4.7. Warunki mieszkaniowe na wsi Na wsi, podobnie jak w mieœcie, najlepszy okres w budownictwie mieszkaniowym przypada³ na lata 7. Jeszcze w latach 8. skala budownictwa mieszkaniowego na obszarach wiejskich nie by³a ma³a. Sytuacja zmieni³a siê w latach 9. Przyrost zasobów mieszkaniowych w tym okresie by³ dwukrotnie ni szy ni dziesiêæ lat wczeœniej (por. tab. 4.7). Natomiast ich standard by³ znacznie wy szy. Nowe mieszkania by³y dwukrotnie wiêksze i znacznie lepiej wyposa one. Tendencje dotycz¹ce iloœci oddawanych do u ytku mieszkañ na tle sytuacji miast pokazuje wykres 4.7. Problemem stanu budownictwa mieszkaniowego jest postêpuj¹ca dekapitalizacja wskutek ograniczenia lub zaniechania remontów i modernizacji, w tym zw³aszcza zasobów sprzed 1939 r. Wykres 4.7 Mieszkania oddane do u ytku i zajmowane przez gospodarstwa domowe 1 9 8 7 6 % 5 4 3 2 1 przed 1946 1946-6 1961 7 1971 8 1981 9 po 1991 okres budowania domu ród³o: jak dla wykresu 4.5. i 4.6. miasta wieœ Budownictwo mieszkaniowe na wsi i w mieœcie 4.5 W 1999 r. mieszkania na wsi stanowi³y 33,% ogó³u mieszkañ w kraju i ich udzia³, podobnie jak udzia³ liczby izb (35,%) i powierzchni u ytkowej mieszkañ (38,7%) w stosunku do 1998 r. praktycznie siê nie zmieni³. Jednak w wyniku intensywniejszej skali budownictwa w miastach odsetek ten corocznie zmniejsza siê w 197 r. zasoby mieszkaniowe na wsi stanowi³y jeszcze 44,2% ogó³u mieszkañ, a w 199 r. ju tylko 33,9%. Z uwagi na liczniejsze osobowo rodziny wiejskie nadal jeszcze w 1999 r. wskaÿniki zaludnienia mieszkañ pozostaj¹ wy - sze na wsi ni w miastach. Przeciêtna liczba osób w 1 mieszkaniu na wsi w 1999 roku wynios³a 3,77 (2,95 w miastach), a przeciêtna liczba osób na 1 izbê 1,3 (,88 w miastach). Wiêksze metra owo mieszkania na wsi (w 1999 r. 72 m 2 wobec 56 m 2 w miastach) powoduj¹, e na 1 osobê przypada³o nieco wiêcej przeciêtnej powierzchni u ytkowej mieszkania (19,1 m 2 ) ni w miastach (19, m 2 ), chocia z uwagi na malej¹c¹ przeciêtn¹ liczbê osób w mieszkaniach w miastach ró - nica ta z roku na rok zmniejsza siê. Pomimo, i na wsi zamieszkuje prawie 2-krotnie mniej ludnoœci ni w miastach, to jedynie wskaÿniki dotycz¹ce wielkoœci mieszkania pozostaj¹ korzystniejsze na wsi ni w miastach. Niewielkiej poprawie ulega wskaÿnik liczby mieszkañ na wsi w stosunku do liczby ludnoœci na 1 osób w 1999 r. przypada³o 263 mieszkañ, a wiêc zaledwie o 6,4 mieszkania wiêcej ni w 199 r., ale w stosunku np. do 197 r. Opracowa³a Ma³gorzata Posim. o 33,5 mieszkania wiêcej. Pog³êbia siê jednak niedobór mieszkañ na wsi w stosunku do miast. W 1999 r. na 1 osób na wsi przypada³o o 67 mieszkañ mniej ni w miastach, podczas gdy w 199 r. ró nica ta wynios³a 52 mieszkania. W budynkach najstarszych (sprzed 1946 r.) mieszka³o w 1999 r. 26,4% spoœród gospodarstw wiejskich (24,4% w miastach), 38,9% w budynkach wzniesionych w latach 1946 7 (3,% rodzin miejskich), 19% w budynkach z lat 7. (27,2% w miastach), 12,2% zlat 8. (15,3% w miastach), a 3,5% z lat 9. (3,1% w miastach). Na terenach wiejskich dominuje zabudowa wolno stoj¹ca (domy jednorodzinne). W 1999 r. w³aœcicielem budynku prywatnego by³o 79,% gospodarstw (w miastach 19,7%). Niewielki odsetek rodzin zamieszkiwa³ w budynkach bêd¹cych w gestii zak³adów pracy lub w³adz gminnych (12,6%), czy te spó³dzielni mieszkaniowych (4,6%). Na wsi praktycznie nie ma tak e mieszkañ socjalnych. Nieliczne osoby prowadz¹ce w³asne gospodarstwa domowe (2-krotnie mniej ni w 199 r.) mieszka³y niesamodzielnie: u rodziców lub u innej rodziny (2,4%, w miastach 1,%), albo wynajmowa³y mieszkanie (,8%; w miastach 3,1%). Zmienia siê wyposa enie zabudowañ wiejskich w instalacje techniczno-sanitarne. W ci¹gu ostatnich 1 lat o 1/4 wzros³a liczba gospodarstw maj¹cych w mieszkaniu wodê bie ¹c¹, a o 1/3 ustêp sp³ukiwany, ³azienkê, centralne ogrzewanie. Gospodarstwa stara³y siê tak e mieæ ciep³¹ wodê bie ¹c¹ (ogrzewan¹ lokalnie piecykiem lub term¹), zmieniæ sposób ogrzewania mieszkania (o 1/4 zmala³a liczba gospodarstw z piecami na opa³, a znacznie wzros³a z piecami elektrycznymi lub gazowymi, ogrzewaniem lokalnym) i gotowania (gaz z butli). Mimo tych zmian, nadal jednak wystêpuj¹ du e dysproporcje miêdzy standardem lokali w budynkach na wsi (najwiêksze braki instalacyjne wystêpuj¹ w budynkach wzniesionych przed 196 r., zamieszkiwanych przez ok. 4% rodzin). W 1999 r. do 11% badanych gospodarstw wiejskich nie by³ jeszcze doprowadzony wodoci¹g (1% gospodarstw miejskich), a gazu sieciowego nie mia³o ok. 83% gospodarstw (1/4 w miastach). Jeszcze ok. 4% mieszkañ na wsi ogrzewana by³a piecami na opa³, a 1/4 mieszkañ pozbawiona by³a ³azienki i ustêpu sp³ukiwanego. Jednak 2/3 mieszkañ mia³o ciep³¹ wodê ogrzewan¹ lokalnie (piecyk/terma), po³owa mieszkañ lokalne centralne ogrzewanie, a gaz z butli 69% mieszkañ. W mieszkaniach wyposa- onych w ca³y kompleks instalacji, tj. wodoci¹g, ustêp sp³ukiwany, ³azienkê, z doprowadzon¹ ciep³¹ wod¹ bie ¹c¹, gazem sieciowym i zainstalowanym centralnym ogrzewaniem mieszka³o w 1999 r. zaledwie 12,5% gospodarstw na wsi (6,2% w miastach). Postêp zanotowano w telefonizacji wsi od 199 r. blisko 7-krotny wzrost liczby gospodarstw z telefonem przewodowym. W 1999 roku telefon by³ zainstalowany w mieszkaniach 44,1% badanych gospodarstw na wsi (76,7% w miastach). WARUNKI BYTU LUDNOŒCI WIEJSKIEJ 59
Tabela 4.7 Dynamika zmian w budowie mieszkañ oddanych do u ytku na obszarach wiejskich w latach 196 1999 Wyszczególnienie 196 197 198 199 1999 196 = 1 Mieszkania oddane do u ytku na wsi ogó³em 48 544 52 661 45 228 35 36 16 412 33,8 Izby oddane do u ytku na wsi ogó³em 141 982 19 131 197 229 171 48 86 195 6,7 Przeciêtna pow. u ytkowa 1 mieszkania w m 2 na wsi ogó³em 65 73,3 85,5 98,4 122,9 189, Mieszkania oddane do u ytku na 1 ludnoœci na wsi 3,2 3,4 3,1 2,4 1,1 34,4 Izby oddane do u ytku na 1 ludnoœci wsi 9,2 12,2 13,3 11,7 5,8 63, Mieszkania oddane do u ytku na 1 zawartych ma³ eñstw na wsi 43 394 377 39 188 46,6 Opracowa³ J. Siemiñski na podstawie danych GUS z lat 196 1999. Zró nicowania regionalne stanu zasobów mieszkaniowych stan w roku 1998 4.5 Mieszkania Izby Przeciêtna Województwa Wieœ w tysi¹cach liczba izb w mieszkaniu liczba osób na mieszk. liczba osób na izbê pow. u ytk. mieszkania (w m 2 ) pow. u ytkowa mieszkania (w m 2 na 1 os.) POLSKA 3 864,9 14 192,8 3,67 3,79 1,3 71,7 19, Województwa maksimum 492,8 (mazow.) 378,8 (malop.) 1689,2 (mazow.) 142,7 (ma³op.) 4,41 (opol.) 4,1 (lubus.) 3,98 (œl¹skie) 4,31 (pomor.) 4,17 (ma³op.) 4,9 (podkarp.) 1,16 (podkarp.) 1,1 (pomor.) 1,1 (œwiêtokrz.) 86,7 (opol.) 78,2 (sl¹sk.) 76,6 (wielkopol.) 23,2 (opol.) 22,2 (podl.) 21,4 (œl¹sk.) 2,4 (dolnoœl¹sk.) Województwa minimum 95, (lubus.) 137,4 (opol.) 38,6 (lubus.) 524,9 (zach. -pomor.) 3,27 (œwiêtokrz.) 3,29 (lubel.) 3,38 (podl.) 3,43 (lubel.) 3,59 (œl¹skie),84 (opol.),89 (podl.),92 (œl¹sk.) 64,3 (œwiêtokrz.) 65,5 (warm.- -mazur.) 16,7 (pomor.) 17,1 (warm.- -mazur.) ród³o: Rocznik Statystyczny Województw 1999. Warszawa, GUS 1999. Wyszczególnienie na 1 ludnoœci Mieszkania na 1 ma³ eñstw zawartych Izby na 1 ludnoœci Przeciêtna powierzchnia u ytkowa 1 mieszkania wm 2 w budynkach spó³dzielni mieszkaniowych indywidualnych POLSKA ogó³em 2,1 385 9, 61,4 132,6 Miasta ogó³em 2,6 492 1,3 61,4 137,4 Miasta maimum 5,2 (podlaskie) 4,4 (mazow.) 179 (podlaskie) 85 (mazow.) 19,2 (podlaskie) 18, (mazow.) 71,3 (mazow.) 7,1 (œwietokrz.) 15,3 (mazow.) 143,4 (œl¹skie) Miasta minimum,8 (œl¹skie) 1,2 (opolskie) 153 (œl¹skie) 241 (opolskie) 3,9 (œl¹skie) 4,9 (opolskie) 5, (warm.-mazur.) 52,1 (kujaw.-pomor.) 115,6 (kujaw.-pomor.) 118,9 (warm.-mazur.) Wieœ ogó³em 1,3 226 7, 6,8 127,4 Wieœ maimum 2, (ma³op.) 1,8 (mazow.) 356 (ma³op.) 342 (œl¹skie) 11,3 (ma³op.) 1, (mazow.) 142,2 (mazow.) 59,5 (zach-pom.) 144,9 (podlaskie) 144,7 (zach.-pomor.) Wieœ minimum,5 (opolskie),6 (warm.-mazur.) 99 (warm.-mazur.) 114 (opolskie) 2,7 (opolskie) 3,5 (warm.-mazur.) brak (11 województw) 17,8 (œwiêtokrz.) 121,6 (podkarp.) ród³o: J. Siemiñski na podstawie Rocznika Statystycznego Województw 1999. Warszawa, GUS 1999. 6 RAPORT O ROZWOJU SPO ECZNYM POLSKA 2
Tabela 4.8 Techniczne wyposa enie mieszkañ wiejskich w instalacje Rodzaj instalacji 199 1997 1998 1998 199 = 1 1997 = 1 Wodoci¹g 67,6 w % ogó³u mieszkañ zamieszkanych 79,4 8,8 119,5 11,8 Ustêp 49,4 59,8 61,4 124,3 12,7 azienka 54,2 64,2 65,3 12,5 11,7 Gaz z sieci 6,3 13,8 13,9 22,6 1,7 Centralne ogrzewanie 42,9 52,2 52,2 121,7 1, ród³o: jak dla tabeli 4.7. 4.8. Sytuacja zdrowotna ludnoœci wiejskiej Charakterystyczn¹ cech¹ rolniczego warsztatu pracy jest du a iloœæ i ró norodnoœæ wykorzystywanego sprzêtu, w tym sprzêtu zmechanizowanego. Jego jakoœæ wynikaj¹ca m.in. ze stopnia jego zu ycia, stanu technicznego oraz rozwi¹zañ konstrukcyjnych i ergonomicznych jest niezadowalaj¹ca. Znaczna czêœæ trafi³a do gospodarstw indywidualnych jako sprzêt u ywany wczeœniej w innych sektorach gospodarki (z tzw. kasacji), o przestarza³ej konstrukcji i znacz¹co wyeksploatowany. Jednoczesnie niska rentownoœæ produkcji nie daje wielu gospodarstwom mo liwoœci doposa enia ich w nowoczesne, bezpieczne maszyny, dlatego te czêœæ urz¹dzeñ rolniczych stanowi¹ tzw. samoróbki. Innym czynnikiem decyduj¹cym o stanie ochrony pracy w rolnictwie polskim jest stosunkowo niska kultura techniczna, zw³aszcza starszych w³aœcicieli gospodarstw ch³opskich. Wielu rolników nie posiada fachowego wykszta³cenia, a zawodu nauczyli siê od rodziców. Zaœ dla tych, którzy ukoñczyli szko³y rolnicze w przesz³oœci, obs³uga skomplikowanych czêsto maszyn staje siê problemem. Rolników cechuje ponadto niska œwiadomoœæ zagro eñ zawodowych, a tak e przekonanie e spraw¹ pierwszoplanow¹ jest u ytecznoœæ maszyny a nie bezpieczeñstwo w trakcie jej eksploatacji (brak zrozumienia dla idei, e inwestowanie w bezpieczne warunki pracy jest œciœle zwi¹zane z inwestowaniem we w³asne zdrowie). Ponadto nieumiejêtne obchodzenie siê z substancjami chemicznymi (nawozy, pestycydy) doprowadza do powa nych zatruæ, osób maj¹cych z nimi kontakt jak równie do zatrucia œrodowiska. Do zachowañ sprzyjaj¹cych dobremu zdrowiu zalicza siê odpowiedni¹ iloœæ czasu przeznaczonego w ci¹gu doby na sen, nawyki higieniczne, racjonalne ywienie, sposób spêdzania czasu wolnego i inne, a do wybitnie WARUNKI BYTU LUDNOŒCI WIEJSKIEJ Pomorskie Warmiñsko-Mazurskie Zachodniopomorskie Podlaskie Kujawsko-Pomorskie Wielkopolskie Lubuskie Mazowieckie ódzkie Lubelskie Dolnoœl¹skie Œwiêtokrzyskie Opolskie Œl¹skie Legenda 1,1 do 6,18 % 6,18 do 8,22 % 8,22 do 1,14 % 1,14 do 12,19 % 12,19 do 14,96 % 14,96 do 19,7 % 19,7 do 29,5 % (21) (435) (516) (45) (441) (324) (112) Ma³opolskie Podkarpackie Mapa 4.2. Wydatki na opiekê socjaln¹ w wydatkach bud etów gmin miejskich, miejsko-wiejskich i wiejskich. Stan na 31 grudnia 1999 r. Tabela 4.9 Wypadki w indywidualnych gospodarstwach rolnych Lata Liczba wypadków Liczba wypadków œmiertelnych 1992 49 3 34 1993 42 75 286 1994 41 34 316 1995 39 864 318 1996 39 48 25 1997 41 56 334 1998 29 777 288 ród³o: Ubezpieczenia w rolnictwie. Zeszyt 3/1999. 61
Tabela 4.1 Wypadki przy pracy rolniczej w latach 1993 1998 wed³ug procentu doznanego uszczerbku na zdrowiu Uszczerbek Liczba wypadków na zdrowiu (w %) 1993 1994 1995 1996 1997 1998 Ogó³em 42 75 41 34 39 864 39 48 41 56 29 777 w tym: do 5 6 1 11 3 31 6 61 1 2 68 13 781 6 438 795 38 2 134 13 382 6 454 969 41 2 288 12 435 5 989 743 49 19 696 13 78 5 718 571 345 21 282 13 67 6 115 663 433 15 754 8 686 4 414 551 372 % wypadków Ogó³em 1 1 1 1 1 1 w tym: do 5 6 1 11 3 31 6 61 1 49,1 32,8 15,3 1,9,9 48,7 32,4 15,6 2,3 1, 5,9 31,2 15, 1,9 1, 5, 33,2 14,5 1,4,9 51,2 31,4 14,7 1,6 1,1 52,9 29,2 14,8 1,9 1,2 ród³o: Ubezpieczenia w rolnictwie. Zeszyt 3/1999. niekorzystnych poza przeciwieñstwami wy- ej wymienionych równie nadmierne spo- ywanie alkoholu, u ywek, leków, palenie tytoniu. W badaniach Instytutu Medycyny Wsi stwierdzono ponadto, e tylko 3% mieszkañców wsi potwierdzi³o wyjazd na wypoczynek przynajmniej raz w yciu. Kolejnym czynnikiem wp³ywaj¹cym na poziom zdrowotnoœci jest palenie papierosów oraz picie alkoholu. Z uzyskanych przez Instytut Medycyny Wsi danych wynika, i niemal po³owa doros³ych mieszkañców wsi w wieku 2 64 lata pali³a regularnie kiedykolwiek w przesz³oœci. Zjawisko nikotynizmu trzykrotnie czêœciej wystêpowa³o wœród mê czyzn (73%) w porównaniu z kobietami (27%). Udzia³ pal¹cych wœród mê czyzn rós³ z wiekiem, a nastêpnie w wieku 34 lat stabilizowa³ siê na poziomie oko³o 75%; u kobiet odwrotnie mala³ wraz z wiekiem (42% wœród najm³odszych i tylko 7% wœród najstarszych). Pierwsze kontakty z tytoniem jako u ywk¹, przypada³y najczêœciej na wiek miêdzy 16, a 18 rokiem ycia. W tym okresie rozpoczê³o palenie ponad 4% spoœród ogó³u pal¹cych. Przed ukoñczeniem lat dziewiêtnastu pali³a ju ponad po³owa (55%) kiedykolwiek pal¹cych mê czyzn. Wœród pal¹cych, osoby wypalaj¹ce dwadzieœcia i wiêcej sztuk papierosów dziennie stanowi³y 63% mê - czyzn i 23% kobiet. Tylko 7% mê czyzn i 24% kobiet ogranicza³o siê do dziesiêciu papierosów dziennie. Przez co najmniej dwadzieœcia lat pali³o papierosy 42% badanych mê czyzn i 12% kobiet. Wyniki przeprowadzonego w roku 1996 przez GUS badania okaza³y siê w tej materii bardzo zbli one. Udzia³ nigdy nie pal¹cych w wieku 15 lat i wiêcej oszacowano na blisko po³owê (miasto 46%, wieœ 54%), pal¹cych codziennie na blisko 3% (miasto 31%, wieœ 27%), a pal¹cych okazjonalnie na oko³o 6% (miasto 6,3%, wieœ 5,9%). I tu równie czynnikami najsilniej skorelowanymi z na³ogiem nikotynizmu okaza³y siê p³eæ (nigdy nie pali³o 32% mê czyzn i dwukrotnie wiêcej kobiet, stale pali 41% mê czyzn i dwukrotnie mniej kobiet), a w dalszej kolejnoœci wiek (np. w wieku 3544 lat pali³o ponad 4%) oraz wykszta³cenie (im wy szy poziom, tym mniej pal¹cych). Z kolei na podstawie badañ Instytutu Medycyny Wsi mo na wnioskowaæ o zakresie spo ycia alkoholu na wsi. O przestrzeganiu ca³kowitej abstynencji poinformowa³o 7% Wypadki przy pracy 4.6 W dokumentacji powsta³ej w 1991 roku Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Spo³ecznego, funkcjonuj¹ dwa pojêcia wypadki zg³oszone przez poszkodowanych rolników lub osoby uprawnione oraz wypadki uznane przez KRUS i kierowane do Komisji ds. Inwalidztwa i Zatrudnienia ZUS, celem ustalenia stopnia uszczerbku na zdrowiu. W roku 1992 zg³oszono 65 tys. takich wypadków, spoœród których tylko oko³o 5 tys. uznano za wypadki przy pracy. W latach 19951996 ich liczba uleg³a obni eniu (na 57 tys. zg³oszonych uznano nieca³e 4 tys.). W roku 1997 mia³ miejsce niewielki wzrost (na 61 tys. zg³oszonych 41 tys. uznanych), spowodowany w³¹czeniem pewnych kategorii wypadków dot¹d nieuwzglêdnianych. W roku 1998 odnotowano kolejny spadek 55 tys. zg³oszonych wobec 29,8 tys. uznanych. Ujawniaj¹ca siê w oparciu o analizê tych danych tendencja spadkowa zarówno liczby zg³oszonych wypadków jak i orzeczeñ stwierdzaj¹cych zasadnoœæ ubiegania siê z tego tytu³u o odszkodowanie w œwietle innych Ÿróde³ wydaje siê z³udna. S³aba kondycja ekonomiczna gospodarstw nie sprzyja bowiem op³acaniu sk³adek przez ubo ej¹cych rolników, a KRUS rejestruje wy³¹cznie wypadki rolników ubezpieczonych (oko³o 4% pracuj¹cych w rolnictwie indywidualnym). Ponadto wiele wypadków tzw. lekkich nie jest zg³aszanych, poniewa odszkodowanie powypadkowe przys³uguje tylko tym, u których wypadek spowodowa³ trwa³y lub d³ugotrwa³y (ponad 6 miesiêcy) uszczerbek na zdrowiu. Wed³ug ocen pracowników Pañstwowej Inspekcji Pracy, popartych wynikami wyrywkowej kontroli (urazów zarejestrowanych w dokumentacji wybranych oœrodków zdrowia na wsi), faktyczna liczba wypadków przy pracy rolniczej zdaje siê byæ kilkanaœcie razy wy sza od zg³aszanej. Oznacza to, e rolnictwo polskie jest najbardziej traumatogenn¹ ga³êzi¹ gospodarki. 62 RAPORT O ROZWOJU SPO ECZNYM POLSKA 2
badanych mê czyzn i 37% badanych kobiet. Najwiêcej by³o ich wœród osób po ukoñczeniu 5. roku ycia (oko³o 11% mê czyzn i 55% kobiet), najmniej wœród najm³odszych (5,5% mê czyzn i 23% kobiet). Grupa przyznaj¹cych siê do czêstego spo ywania alkoholu liczy³a nieca³e 6% (byli to niemal sami mê czyÿni, w zasadzie o ni szym poziomie wykszta³cenia tj. podstawowym i zasadniczym zawodowym). Wœród kobiet nie odnotowano odpowiedzi, które wskazywa³yby na codzienne picie alkoholu, a tylko nieliczne (,5%) przyzna³y siê do czêstego spo ywania. Pozostali twierdzili, e pij¹ alkohol od czasu do czasu zazwyczaj przy okazji przyjêæ rodzinnych i spotkañ towarzyskich. Szacuje siê ponadto, e mê czyÿni mieszkaj¹cy na wsi pij¹ o 1/3 alkoholu wiêcej w skali roku ani eli mê czyÿni mieszkañcy miast. Najczêœciej wykorzystywanym do oceny sytuacji zdrowotnej Ÿród³em danych s¹ statystyki zgonów. W ca³ym okresie transformacji (podobnie zreszt¹ jak w ca³ym okresie powojennym) zmniejsza³o siê systematycznie natê- enie zgonów niemowl¹t w Polsce (z 19,3 w roku 199 do 9,5 w roku 1998 na 1 urodzeñ ywych), przy czym z wyj¹tkiem roku wyjœciowego w pozosta³ych latach obserwujemy nieco korzystniejsz¹ sytuacjê wsi, w porównaniu z miastem. Ró nica, choæ niewielka, zaliczana jest do znacz¹cych, gdy na wsi wci¹ jeszcze czêœciej ni w mieœcie wystêpuj¹ urodzenia wy szych kolejnoœci (trzeciej, czwartej itd.), a umieralnoœæ niemowl¹t jest silnie i wprost proporcjonalnie skorelowana z kolejnoœci¹ porodu. Wykresy 4.8 i 4.9 wskazuj¹ na pozytywne zmiany, które jednak w daleko wiêkszym stopniu sta³y siê udzia³em mieszkañców miast a nie wsi. W omawianym okresie w analogicznych grupach wieku wspó³czynniki zgonów kobiet wykazywa³y tendencjê spadkow¹ lub pozostawa³y na niemal niezmienionym poziomie. Najni sze ró nice w umieralnoœci obu p³ci by³y i pozostaj¹ udzia³em najm³odszych i najstarszych grup wieku. Najwy sze przypada³y na wiek miêdzy 2 a 29 rokiem ycia (od roku 199 maksymaln¹ wartoœæ ponad 4% odnajdujemy w grupie 2 24 lata). W ca³ym analizowanym okresie poziom tego zjawiska na wsi by³ wy szy ni w miastach. A do roku 1998 czêstoœæ zgonów mê - czyzn z m³odszych i œrodkowych grup wieku by³a wy sza na wsi w porównaniu z miastem (w latach siedemdziesi¹tych granicê tê stanowi³ wiek lat 4, w latach osiemdziesi¹tych i u progu lat dziewiêædziesi¹tych wiek lat 45, zaœ w drugiej po³owie lat dziewiêædziesi¹tych 55 rok ycia). Tê sam¹ prawid³owoœæ ze stabiln¹ wartoœci¹ graniczn¹ 35 lat stwierdzamy wœród kobiet. Powy ej tej cezury wieku Konsumpcja artyku³ów ywnoœciowych Tabela 4.11 Przeciêtne miesiêczne spo ycie niektórych artyku³ów ywnoœciowych Artyku³ spo ywczy Przeciêtny Polak Przeciêtny rolnik Pieczywo, produkty zbo owe 9,7 kg 11,3 kg Miêso 5,5 kg 6,6 kg Ryby,38 kg,33 kg Mleko 6 l 9,5 l Jaja 15 sztuk 19 sztuk T³uszcze zwierzêce,6 kg,8 kg Owoce w tym owoce po³udniowe Powy sze dane znalaz³y potwierdzenie w badaniach przeprowadzonych wœród studentów uczelni lubelskich. M³odzie pochodzenia ch³opskiego dwukrotnie czêœciej w porównaniu do m³odzie y pochodzenia inteligenckiego informowa³a o spo ywaniu pieczywa przy ka- dym posi³ku; mleka, zup i ziemniaków wieczorem oraz potraw m¹cznych na œniadanie i kolacjê. Jednoczeœnie najrzadziej, w porównaniu z innymi grupami spo³ecznymi, pi³a w ci¹gu dnia wodê mineraln¹ lub soki owocowe. Ponad po³owa tej m³odzie y zadeklarowa³a chêæ zmiany sposobu ywienia, podaj¹c jako najczêstsze przeszkody w realizacji tego zamiaru brak czasu i pieniêdzy. 3,9 kg,8 kg umieralnoœæ ludnoœci wiejskiej a do mniej wiêcej siedemdziesi¹tego (ostatnio osiemdziesi¹tego) roku ycia by³a a w przypadku kobiet pozostaje nadal ni sza ni mieszkañców miast. W przypadku mê czyzn od roku 1996 nast¹pi³o odwrócenie tej korzystnej tendencji i ju tylko osobnicy w wieku 65 74 lat umierali nieco rzadziej ni ich rówieœnicy mieszkaj¹cy w miastach. Kolejny rok przyniós³ dalsze pogorszenie sytuacji, gdy nawet i w tej dziesiêcioletniej klasie wieku dotychczasowa przewaga wsi stopnia³a do zera. W roku 1998 umieralnoœæ mê czyzn na wsi w porównaniu z miastem by³a wy sza we wszystkich grupach wieku (za wyj¹tkiem klasy 65 74 lata w której mia³a miejsce równowaga). 3,6 kg,4 kg Ziemniaki 8,4 kg 1,3 kg Cukier 1,9 kg 2,5 kg 4.7 Œledzenie dynamiki konsumpcji ludnoœci wsi w latach 1989 1998 wskazuje jednak na dokonywanie siê zmian w spo yciu artyku³ów ywnoœciowych. Nast¹pi³ wyraÿny spadek konsumpcji miêsa na rzecz drobiu (w mniejszym stopniu ryb). Zmniejszy³a siê konsumpcja jaj i spo ycie t³uszczów pochodzenia zwierzêcego na rzecz t³uszczów roœlinnych. Nastêpuje powolny wzrost konsumpcji warzyw i grzybów, wyraÿny owoców (zw³aszcza cytrusowych). Do niekorzystnych zmian nale y zaliczyæ, spowodowany wzrostem cen (po wycofaniu przez pañstwo dotacji), spadek spo ycia mleka i jego przetworów, powoduj¹cy zmniejszenie codziennej racji ywnoœciowej zawartoœci wapnia. Opracowa³a Biruta Skrêtowicz na podstawie: Gospodarstwa domowe wybrane ele- WARUNKI BYTU LUDNOŒCI WIEJSKIEJ 63
Wykres 4.8 Umieralnoœæ mê czyzn w wybranych klasach wieku (3 44 lata) w latach 1989 1998 (wspó³czynniki na 1 tys. ludnoœci) Wykres 4.9 Umieralnoœæ mê czyzn w wybranych klasach wieku (55 69 lat) w latach 1989 1998 (wspó³czynniki na 1 tys. ludnoœci) 7 Wieœ Miasto 48 Wieœ Miasto 44 6 5 4 44 lata 4 36 65 69 lat 32 4 3 35 39 lat 28 24 6 64 lata 2 3 34 lata 2 16 55 59 lat 1 12 1989 199 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1989 199 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 ród³o: Roczniki statystyczne i demograficzne z lat 1991 1999. ród³o: jak dla wykresu 4.8. Tabela 4.12 Osoby doros³e wg p³ci, wieku, miejsca zamieszkania i samooceny stanu zdrowia w 1996 r. (w %) Stan zdrowia Bardzo dobry Dobry Taki sobie Z³y Bardzo z³y Bardzo dobry Dobry Taki sobie Z³y Bardzo z³y Bardzo dobry Dobry Taki sobie Z³y Bardzo z³y Bardzo dobry Dobry Taki sobie Z³y Bardzo z³y Mê czyÿni Kobiety miasto wieœ Miasto wieœ 1.8 39,1 33, 13,6 3,1 19,5 54,2 21,7 3,6,5 4,2 32,7 41,9 17,3 3,6 1,9 13,7 43,9 31,5 8,7 Ogó³em 9,5 35,9 3,3 2,1 3,7 15 39 lat 17,4 55,5 2,9 5,1,5 4 59 lat 3,3 25,9 4,4 26,7 3,3 2, 9,6 35,7 41,6 1,6 6 lat i wiêcej 7,3 34,7 37,1 16,5 4,1 13,3 56, 26,8 2,9,5 3,2 25,4 48,2 19,2 3,8 1,9 7,2 39,9 38,9 11,8 6,4 3,6 33,9 23,1 5,5 12,8 55,4 25,9 4,6,7 1,7 18,7 46,8 28,4 4, 1,3 4,5 33, 46,2 14,6 ród³o: Seniorzy w polskim spo³eczeñstwie. Departament Badañ Demograficznych, Warszawa, GUS 1999. Od wielu lat w strukturze zgonów wed³ug przyczyn dominuj¹ choroby uk³adu kr¹ enia (w roku 1996, ostatnim dla którego dysponujemy pe³nymi danymi stanowi³y one 5,4%), na drugim miejscu plasowa³y i plasuj¹ siê nowotwory z³oœliwe (w r. 1996 2%), a na trzeciej pozycji urazy i zatrucia (w roku 1996 oko³o 7%). W porównaniu z 1991 rokiem choroby uk³adu kr¹ enia znajduj¹ siê w odwrocie. Wspó³czynniki wskazuj¹ na znaczne zmniejszenie natê enia zgonów z tej przyczyny (z 749 na 1 tys. w roku 1991 do 648 w roku 1996). Zmniejszy³o siê tak e natê enie urazów i zatruæ (odpowiednio z 91 do 76 na 1 tys.). Natomiast natê enie wystêpowania nowotworów lekko wzros³o z 237 do 241 na 1 tys. Analiza zgonów wed³ug przyczyn, wykorzystuj¹ca wspó³czynniki standaryzowane, tj. eliminuj¹ce ró nice w strukturze wieku miêdzy miastem a wsi¹, pozwala na nastêpuj¹ce spostrze enia. W roku 1996 mê czyzn mieszkañców wsi charakteryzowa³o wy sze, w porównaniu z mieszkañcami miast, natê enie zgonów z powodu: chorób uk³adu oddechowego (w tym o 9% wy sze dla zapalenia oskrzeli, rozedmy p³uc i dychawicy oskrzelowej), zewnêtrznych przyczyn urazów i zatruæ (o blisko 7% wy sze dla wypadków drogowych i samobójstw) i globalnie rozpatrywanych chorób uk³adu kr¹ enia. Nieco wiêkszym zagro eniem dla mê czyzn mieszkaj¹cych w miastach by³y nowotwory z³oœli- 64 RAPORT O ROZWOJU SPO ECZNYM POLSKA 2
we, choroby uk³adu trawiennego (marskoœæ w¹troby nawet powy ej 9%) oraz niedokrwienna choroba serca (w tym ostry zawa³ serca). Czêstsz¹ przyczyn¹ zgonów mieszkanek wsi w porównaniu z mieszkankami miast by³a choroba nadciœnieniowa (o 35%) i mia - d yca (16%), natomiast wœród mieszkanek miast nowotwory z³oœliwe (nowotwory sutka o 46% czêœciej) i choroby uk³adu trawiennego (z powodu marskoœci w¹troby kobiety miejskie umieraj¹ dwukrotnie czêœciej). Podstawowe Ÿród³o informacji o rozmiarach tego zjawiska wœród ludnoœci wiejskiej stanowi¹ wyniki cytowanego ju wy ej kompleksowego, reprezentacyjnego badania stanu zdrowia doros³ych mieszkañców wsi przeprowadzonego przez Instytut Medycyny Wsi. Wed³ug danych ostatniego ankietowego badania stanu zdrowia przeprowadzonego przez GUS w 1996 roku, spoœród tej czêœci ludnoœci naszego kraju która ukoñczy³a lat 15, co szósta osoba w mieœcie (15,9%), a co pi¹ta na wsi (2,1%) uzna³a siê za osobê niepe³nosprawn¹ tj. tak¹, której stan fizyczny lub psychiczny ogranicza³ b¹dÿ uniemo liwia³ wype³nianie zadañ yciowych i ról spo³ecznych. Zdecydowan¹ wiêkszoœæ wœród nich stanowi³y osoby bierne zawodowo (17% to osoby pracuj¹ce). Odsetek niepe³nosprawnych wœród kobiet by³ nieco wy szy ni wœród mê - czyzn (w miastach 16,3% wobec 15,6%; na wsi 2,2% wobec 19,9%). Dla siedmiu spoœród dziewiêciu klas wieku uzyskano wy sze odsetki niepe³nosprawnych w populacji wiejskiej (wyj¹tek stanowi³y osoby w wieku 7 lat i wiêcej). Wykres 4.1 Nadumieralnoœæ mê czyzn na wsi i w mieœcie 5 45 4 35 % 3 25 2 15 1 1 4 5 9 1 14 15 19 2 24 25 29 Wieœ 3 34 35 39 4 44 45 49 Wiek w latach 5 54 Miasto ród³o: Rocznik Demograficzny 1999. Obliczenia Biruta Skrêtowicz. Wykres 4.11 Umieralnoœæ mieszkañców wsi w odsetkach umieralnoœci mieszkañców miast 18 16 14 12 % 1 8 6 4 1 4 5 9 1 14 15 19 2 24 rod³o: jak dla wykresu 4.1. Mê czyÿni 25 29 3 34 35 39 4 44 45 49 Wiek w latach 5 54 55 59 Kobiety 55 59 6 64 6 64 65 69 65 69 7 74 7 74 75 79 75 794 8 84 8 84 >85 >85 Wykres 4.12 Chorobowoœæ mieszkañców wsi wg p³ci (wspó³czynniki na 1 tys. ludnoœci) Mê czyÿni Kobiety Ch. wydz. wewn. i przem. mat. Ch. psychiczne Ch. uk³. nerwowego Ch. uk³. kr¹ enia Ch. uk³. oddechowego Ch. uk³. trawiennego Ch. uk³. moczowo-p³ciowego Ch. uk³. miêœniowo-kostn. 1 2 3 4 5 Wykres 4.13 Chorobowoœæ mieszkañców wsi wg wieku (wspó³czynniki na 1 tys. ludnoœci) 2 34 lata 35 49 lat 5 64 lata Ch. wydz. wewn. i przem. mat. Ch. psychiczne Ch. uk³. nerwowego Ch. uk³. kr¹ enia Ch. uk³. oddechowego Ch. uk³. trawiennego Ch. uk³. moczowo-p³ciowego Ch. uk³. miêœniowo-kostn. 1 2 3 4 5 6 7 8 ród³o: Ogólnopolskie reprezentacyjne badanie stanu zdrowia mieszkañców wsi (Instytut Medycyny Wsi 199). rod³o: Ogólnopolskie reprezentacyjne badanie stanu zdrowia mieszkañców wsi (Instytut Medycyny Wsi 199). WARUNKI BYTU LUDNOŒCI WIEJSKIEJ 65
Tabela 4.13 Udzia³ niepe³nosprawnych w mieœcie i na wsi wed³ug wieku Wiek Miasto Wieœ Wieœ, gdy (w tys.) (w %) (w tys.) (w %) miasto = 1 Ogó³em 2953,1 15,9 2189,4 2,1 125,8 15 19 36, 1,8 23,3 2, 111,7 2 29 81,1 2,6 6,2 3, 115,6 3 39 187,9 5,2 15,6 7,2 137,6 4 49 586,4 14,7 352,9 18,9 128,3 5 59 71,5 31,4 491, 41,5 132,2 6 69 733,7 34,9 62,9 44,6 127,8 7 79 431,3 41,2 336,4 39,9 97, powy ej 8 195,3 48,9 154,2 43,8 89,7 ród³o: Obliczenia w³asne na podstawie Rocznika Demograficznego 1998. Warszawa, GUS 1998, s. 118 121. Wa nym elementem oceny kondycji zdrowotnej spo³eczeñstwa jest ocena skali i przyczyn zamachów samobójczych. W 1998 roku odnotowano w Polsce 628 zamachów samobójczych z czego 572 zakoñczy³o siê zgonem. W stosunku do roku 1996, w którym zarejestrowano ich 5446 i roku 1992 z liczb¹ 5713 nast¹pi³ ich spadek. Wœród osób dokonuj¹cych zamachu samobójczego Wykres 4.14 Samobójstwa Samobójstwa na wsi i w mieœcie w 1996 r. wg p³ci i wieku (wspó³czynniki na 1 tys. ludnoœci) 7 6 5 4 3 2 1 15 19 2 24 25 29 3 34 35 39 Wieœ 4 44 45 49 5 54 55 59 6 64 Miasto 65 69 7 74 >75 Mê czyÿni Kobiety Wiek w latach 4.8 zdecydowanie przewa ali mê czyÿni (ponad 8%). Ujawniaj¹ca siê przy tym w liczbach bezwzglêdnych przewaga miast jest tylko pozorna. Obliczone na 1 tys. mieszkañców wskaÿniki pokazuj¹ bowiem, e natê enie tego zjawiska w ci¹gu ostatnich dwudziestu lat by³o i jest wyraÿnie wy sze na wsi (w okresie ostatnich dziesiêciu lat przeciêtnie 1,2 w miastach wobec 1,6 1,7 na wsi). Dzieje siê tak g³ównie za spraw¹ czêstszego natê enia zgonów z tej przyczyny wœród mê czyzn mieszkañców wsi. Wprawdzie bez wzglêdu na p³eæ najwy sze liczby samobójstw przypadaj¹ na wiek miêdzy 35 a 49 rokiem ycia (maksimum w klasie 4 44 lata), jednak najwiêksze ich natê enie obserwuje siê w grupie piêædziesiêciolatków (wœród kobiet równie w grupie czterdziestolatek). Niechlubna przewaga samobójców wœród mê czyzn mieszkaj¹cych na wsi nad mieszkañcami miast rozpoczyna siê ju w najm³odszym wieku i trwa nieprzerwanie do lat 75-ciu. Pomiêdzy 45 a 54 rokiem ycia wskaÿniki wyra aj¹ce stosunek zgonów z tej przyczyny na wsi w porównaniu z miastem kszta³tuj¹ siê na poziomie 18%; w klasach wieku 25 29, 35 39 oraz 55 69 przekraczaj¹ 16% zaœ w pozosta³ych wahaj¹ siê miêdzy 14 15%. Generalnie bior¹c równie wœród kobiet mamy przewagê samobójczyñ na wsi. W miastach pope³niaj¹ samobójstwa czêœciej jedynie osoby w wieku 25 34 lata. Ponad 21% osób w chwili doknywania zamachu samobójczego to osoby bezrobotne, a ponad 18% o statusie pracownika fizycznego. Co dziesi¹ty samobójca by³ rolnikiem. Najczêœciej przyczyna zamachu samobójczego nie zostaje ustalona. Szacuje siê, e przyczyn¹ co trzeciego zamachu samobójczego by³y nieporozumienia rodzinne, dwukrotnie rzadziej dokonane wczeœniej przestêpstwo. Opracowa³a Biruta Skrêtowicz na podstawie: Sytuacja demograficzna Polski. Raport 1998 1999. Warszawa, Rz¹dowa Komisja Ludnoœciowa 1999. 66 RAPORT O ROZWOJU SPO ECZNYM POLSKA 2
Wiêkszoœæ z niepe³nosprawnych mia³o orzeczon¹ grupê inwalidzk¹ (85%). Udzia³ osób uznaj¹cych siê za niepe³nosprawne lecz nie posiadaj¹cych orzeczenia inwalidztwa by³ wy szy na wsi (niemal 16%) ni w mieœcie (14%); wy szy wœród kobiet (w mieœcie 17%, na wsi 19%) ni wœród mê czyzn (odpowiednio: 11% i 13%). 4.9. Przestêpczoœæ na wsi Bior¹c pod uwagê fakt, e prze³om lat 8. i 9. ma dla Polski znaczenie szczególne, trudno znaleÿæ przyczynê wyjaœniaj¹c¹ a tak zasadniczy przyrost liczby przestêpstw st¹d skierowanie uwagi na zmiany w procedurach ich rejestrowania. Tym bardziej, e poczynaj¹c od roku 199 odnotowujemy sta³y, choæ stosunkowo niewielki (oscyluj¹cy wokó³ 1%) wzrost ogólnej liczby pope³nianych przestêpstw, nie usprawiedliwiaj¹cy wydaje siê prasowych alarmów o wysokiej fali przestêpczoœci, jaka mia³aby siê przetaczaæ przez kraj. Wykres 4.15 Dynamika przestêpczoœci w latach 1989 199 1989 199 ogó³em miasto wieœ 1 8 6 4 2 ród³o: Frieske K.: Przestêpczoœæ na obszarach wiejskich. Warszawa 2, maszynopis. Wykres 4.16 Dynamika przestêpczoœci w latach 1994 1998 1 2 1 8 6 4 2 1994 1995 1996 1997 1998 ród³o: jak dla wykresu 4.15. ogó³em miasto wieœ Akcja Zdrowie i wypoczynek dzieci wiejskich Mimo ogromnego wysi³ku po 199 roku udzia³ dzieci wiejskich we wszystkich formach wypoczynku gwa³townie zmala³. Próbuj¹c ograniczyæ t¹ niekorzystn¹ tendencjê od 1991 roku pod przewodnictwem I wiceprzewodnicz¹cej RK Kó³ Gospodyñ Wiejskich podjêto inicjatywê prowadzenia akcji Zdrowie i wypoczynek dzieci wiejskich. W ramach akcji organizowane s¹ co roku turnusy rehabilitacyjne i kolonie profilaktyczno-zdrowotne w ró nych regionach kraju. Klasyfikacj¹ uczestników zajmuj¹ siê KGW w porozumieniu z lekarzami miejscowych oœrodków zdrowia. W okresie 11 lat akcja objê³a ponad 2 tys. dzieci wiejskich g³ównie Trzeba te zdawaæ sobie sprawê z tego, e podzia³ miasto wieœ mówi nam w analizach przestêpczoœci tylko o tym, gdzie w granicach administracyjnych podzia³ów przestêpstwa zosta³y pope³nione, natomiast nie mówi nic o tym czy zosta³y one pope³nione przez mieszkañców miast lub mieszkañców wsi. Jest zatem wielce prawdopodobne, e bli ej nieokreœlona czêœæ miejskiej przestêpczoœci to czyny przestêpne pope³nione przez mieszkañców wsi na przyk³ad, przez m³odych ludzi szukaj¹cych dla siebie miejskiej anonimowoœci, itp. Równie dobrze mo na przypuszczaæ, e czêœæ przestêpczoœci wiejskiej to rezultat goœcinnych wystêpów przestêpców zamieszka³ych w mieœcie. Tak czy inaczej, przestêpczoœæ na wsi to systematycznie i od wielu lat oko³o 25 3% wszystkich przestêpstw pope³nianych w kraju. Taki, najprostszy, wniosek nastrêcza zarówno porównanie bezwzglêdnych liczb przestêpstw pope³nianych na wsi i w miastach, jak i porównanie tzw. wspó³czynników przestêpczoœci, tj. liczby przestêpstw przeliczonych na 1 tys. mieszkañców wsi i miast. To natomiast, co ró ni przynajmniej w jakimœ stopniu i w okresie stanowi¹cym przedmiot analizy przestêpczoœæ miejsk¹ i wiejsk¹ to nieco odmienne wzorce dynamiki i odmienna struktura. Spadek przestêpczoœci w 1996 r. by³ na wsi zauwa alnie wiêkszy, ani eli spadek przestêpczoœci w mieœcie. Jednoczeœnie bez wzglêdu na to, jakie czynniki wyznaczy³y dynamikê wzrostu przestêpczoœci miedzy rokiem 1994 i 1995 by³a ona wyraÿnie wy sza na wsi ni w mieœcie. 4.9 chorych, niepe³nosprawnych, sierot, z rodzin niepe³nych, wielodzietnych i najubo szych. Od 1995 roku akcj¹ objête s¹ równie dzieci by³ych pracowników PGR. KGW pomaga tak e w organizowaniu wypoczynku w Polsce dla dzieci z polskich rodzin z Litwy, otwy, Ukrainy, Bia³orusi i innych republik by³ego Zwi¹zku Radzieckiego, w tym ofiarom katastrofy w Czarnobylu. Zapotrzebowanie na tego typu dzia³alnoœæ w œrodowisku wiejskim jest ogromna. Jednak rozmiary prowadzonej akcji limitowane s¹ wielkoœci¹ zgromadzonych na ten cel œrodków i ma³¹ liczb¹ sponsorów wspieraj¹cych j¹ finansowo. Opracowa³ Piotr Mazurkiewicz na podstawie tekstu Zofii Grzebisz-Nowickiej: Dzia³alnoœæ Organizacji Kó³ Gospodyñ Wiejskich na rzecz kobiet wiejskich i ich rodzin w latach 199 2. WARUNKI BYTU LUDNOŒCI WIEJSKIEJ 67
Spadek poziomu przestêpczoœci w roku 1996 zjawisko wyj¹tkowe w dekadzie lat 9. bywa t³umaczony zmianami w przepisach karnych, mówi¹c dok³adniej, 1-krotnym podniesieniem (przepisami ustawy z 12 lipca 1995 roku), wartoœci skradzionego mienia lub wyrz¹dzonej szkody, która kwalifikowa³a okreœlone czyny jako przestêpstwa. W rezultacie dzia³ania tych przepisów czêœæ czynów poprzednio rejestrowanych jako przestêpstwa znalaz³a siê w kategorii wykroczeñ pomijanych przez policyjn¹ statystykê przestêpczoœci (Siemaszko i in. 1999). To proste wyjaœnienie okazuje siê jednak zawodne, bo choæ spadek przestêpstw, których wspomniane przepisy dotyczy³y, tj. przede wszystkim kradzie y, jest wyraÿniejszy, ani eli spadek innych przestêpstw to jednak dotyczy³ on tak e i tych przestêpstw, które nie zosta³y nimi objête, takich, na przyk³ad, jak gwa³ty czy przestêpstwa przeciwko rodzinie. Wykres 4.17 Dynamika wspó³czynników przestêpczoœci 4 3 2 1 1994 1995 1996 1997 1998 ogó³em miasto wieœ Wykres 4.19 Przestêpstwa przeciwko rodzinie i opiece 1 4 35 3 25 2 15 1 5 1994 1995 1996 1997 1998 miasto ród³o: jak dla wykresu 4.15. wieœ Niewiele mo na na podstawie dostêpnych danych powiedzieæ o ró nicach w miejskich i wiejskich zabójstwach. W zasadzie w obu przypadkach ich liczba wydaje siê ustabilizowana i oscyluje wokó³ 1 zabójstw rocznie, z czego oko³o 1/3 przypada na tereny wiejskie. Systematyczny wgl¹d w wieloletnie trendy dynamiki zabójstw sugeruje, e gwa³towny przyrost zabójstw pope³nionych na wsi w 1995 r. wypada uznaæ za wyj¹tek, który nie ma uogólnionego, zakorzenionego w którejkolwiek z koncepcji etiologicznych, wyjaœnienia. Wykres 4.2 Zabójstwa 1 8 ród³o: jak dla wykresu 4.15. Warto mo e odnotowaæ przy tej okazji i to, e w kategorii przestêpstw przeciwko rodzinie i opiece która w znakomitej czêœci sk³ada siê z przestêpstw polegaj¹cych na uchylaniu siê od obowi¹zku alimentacji dynamika wzrostu jest konsekwentnie wy sza na wsi ni w mieœcie, co wydaje siê stanowiæ prosty rezultat procesów pauperyzacji wsi. Wykres 4.18 Przestêpstwa zgwa³cenia 2 15 1 5 1994 1995 1996 1997 1998 miasto ród³o: jak dla wykresu 4.15. wieœ 6 4 2 1994 1995 1996 1997 1998 miasto ród³o: jak dla wykresu 4.15. wieœ Wydaje siê te, e bardzo wstêpnie mo na podtrzymywaæ tezê mówi¹c¹ i ycie na wsi ³agodzi obyczaje Jest wprawdzie tak, e liczba przestêpstw w których wyra a siê agresja w sporach miêdzy ludÿmi, tj. przestêpstw udzia³u w bójce lub pobiciu liczby przestêpstw, roœnie i w mieœcie i na wsi, ale dynamika przyrostu tych przestêpstw jest w okresie kilku lat stanowi¹cych przedmiot analizy nieco ni sza na wsi, ani eli w mieœcie. 1 ród³o: Siemaszko A., Gruszczyñska M., Marczewski M.: Atlas przestepczoœci w Polsce. Oficyna Naukowa 1999, s. 18 (zw³aszcza art. 98 22 i 24 211 k.k. 68 RAPORT O ROZWOJU SPO ECZNYM POLSKA 2