Historia ustroju i prawa sądowego Polski

Podręczniki Prawnicze Historia ustroju i prawa sądowego Polski Tadeusz Maciejewski 3. wydanie C. H. Beck

I PODRÊCZNIKI PRAWNICZE Tadeusz Maciejewski Historia ustroju i prawa s¹dowego Polski

II W sprzeda y: T. Maciejewski HISTORIA POLSKIEJ MYŒLI ADMINISTRACYJNEJ DO 1918 R. Podrêczniki Prawnicze T. Maciejewski HISTORIA POWSZECHNA USTROJU I PRAWA, wyd. 3 Studia Prawnicze H. Izdebski HISTORIA MYŒLI POLITYCZNEJ I PRAWNEJ, wyd. 4 Podrêczniki Prawnicze W. Wo³odkiewicz, M. Zab³ocka PRAWO RZYMSKIE. INSTYTUCJE, wyd. 4 Podrêczniki Prawnicze R. Golat HISTORIA PAÑSTWA I PRAWA POLSKI Æwiczenia Becka Pod red. E. Kundery, M. Maciejewskiego LEKSYKON MYŒLICIELI POLITYCZNYCH I PRAWNYCH, wyd. 2 Inne Pod red. J. Zajad³o LEKSYKON WSPÓ CZESNEJ TEORII I ILOZO II PRAWA Inne R. Krajewski LEKSYKON INSTYTUCJI WYMIARU SPRAWIEDLIWOŒCI I OCHRONY PRAWA Inne www.sklep.beck.pl

III Historia ustroju i prawa s¹dowego Polski Tadeusz Maciejewski profesor zw. dr habilitowany Uniwersytet Gdañski 3. wydanie rozszerzone i zmienione WYDAWNICTWO C. H. BECK WARSZAWA 2008

IV Redakcja: Magdalena Cymerska Ilustracje pochodz¹ ze zbiorów Biblioteki Gdañskiej Polskiej Akademii Nauk w Gdañsku. Wydawnictwo C. H. Beck 2008 Wydawnictwo C.H. Beck Sp. z o.o. ul. Gen. Zaj¹czka 9, 01-518 Warszawa Sk³ad i ³amanie: TiM-Print, Warszawa Druk i oprawa: Elpil, Siedlce ISBN 978-83-255-0159-4

V Wstêp Podrêcznik jest prób¹ przedstawienia historii ustroju i prawa s¹dowego Polski od czasów najdawniejszych po najnowsze. Materia³ zosta³ ujêty w formie tradycyjnej periodyzacji. Dokonuj¹c jej, za podstawowe kryterium podzia³u przyjêto przemiany formy pañstwa. Si³¹ rzeczy powodowa³y one przekszta³cenia w treœci prawa s¹dowego. W nauce najwiêcej trudnoœci sprawia periodyzacja ustroju i prawa dawnej Polski (do 1795 r.). Dla ustroju jej podstawy stworzy³ Stanis³aw Kutrzeba w dziele Historia ustroju Polski w zarysie (1905), a utrwali³ Juliusz Bardach w systemie Historia pañstwa i prawa Polski (1957). Przedstawia siê ona nastêpuj¹co: a) powstanie pañstw plemiennych, a nastêpnie pañstwa polskiego (VIII w. po- ³owa X w.), b) monarchia patrymonialna (po³owa X w. 1320 r.), przy czym okres ten dzieli siê jeszcze na monarchiê wczesnofeudaln¹ do 1138 r. i rozbicie dzielnicowe), c) monarchia stanowa (1320 1454) oraz d) rzeczpospolita szlachecka (1454 1795), z podzia³em na podokresy demokracji szlacheckiej (1454 1652), oligarchii magnackiej (1652 1764), a nastêpnie pocz¹tki monarchii konstytucyjnej (1764 1795). Niektóre z tych okresów i podokresów co do pocz¹tku i czasu trwania wywo³uj¹ do dzisiaj dyskusjê, która wynika z ró nych ocen przebiegu procesów ustrojowoprawnych, nawet przy uwzglêdnieniu podobnych kryteriów systematyzacyjnych. Znacznie mniejsze trudnoœci sprawia w okresie dawnej Polski systematyzacja historii prawa. Jej podstawy stworzy³ Micha³ Bobrzyñski, autor Dziejów Polski w zarysie (1877), który zaproponowa³ podzia³ rodzimej historii na trzy okresy: a) pierwotny (do 1241 r.), b) œredniowieczny (1241 1505) i c) nowo ytny (1505 1795). Opar³ siê na nim Józef Rafacz, który wyodrêbni³ podzia³ historii prawa dawnej Polski na okres œredniowieczny (do schy³ku XV w., przy s³usznym za³o eniu e Ÿród³a dla historii prawa do XIII w. s¹ niezwykle sk¹pe) oraz nowo ytny (XVI XVIII w.). Dostrzegaj¹c odrêbnoœci w periodyzacji historii ustroju i historii prawa Polski do 1795 r., na potrzeby niniejszego podrêcznika, przyjêto wspólny mianownik umo liwiaj¹cy, w ramach tych samych okresów praktycznie pokrywaj¹cych

VI Wstêp siê, omówienie obu zagadnieñ. W rozwi¹zaniu tym oparto siê przy tym na praktyce przyjêtej w wiêkszoœci podrêczników, jakkolwiek nie jest to ujêcie idealne. Dalsza periodyzacja historii ustroju i prawa Polski nie nastrêcza ju wiêkszych trudnoœci. Podzieliæ j¹ mo na na okresy: a) rz¹dów pañstw zaborczych, z uwzglêdnieniem polskich tworów pañstwowych o czêœciowej suwerennoœci lub autonomii (1772/1795 1918), b) II Rzeczypospolitej i ziem polskich pod okupacjami (1918 1944/45) oraz c) w³adzy ludowej (1944/45 1989) z podzia³em na podokres Polski Ludowej (do 1952 r.) i Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (do 1989 r.). Nale y jednak zaznaczyæ, e przyjêcie tej periodyzacji dla historii prawa stanowi pewne uproszczenie, gdy obowi¹zywanie kodyfikacji prawa pañstw zaborczych wchodzi z nimi w kolizje. W podrêczniku wykorzystany zosta³ dorobek uczonych polskich zawarty zarówno w fundamentalnych podrêcznikach z zakresu historii ustroju i prawa polskiego, jak i pracach monograficznych i cz¹stkowych. Pewnym u³atwieniem dla Czytelnika pragn¹cego dotrzeæ do bogatej literatury prawno-historycznej przedmiotu jest zamieszczenie wykazu podstawowych podrêczników, a przed ka dym rozdzia³em g³ównej literatury tematu. W szczegó³ach odsy³am jednak do bibliografii prawno-historycznej, ukazuj¹cej siê w ramach Czasopisma Prawno-Historycznego oraz do systemu Historia pañstwa i prawa Polski pod red. Juliusza Bardacha i dzie³a Stanis³awa P³azy Historia prawa w Polsce na tle porównawczym. Dla u³atwienia korzystania z podrêcznika wprowadzono: umiarkowanie rozbudowan¹ strukturê tekstu w formie podzia³u na mniejsze partie (rozdzia³y, paragrafy, punkty rzymskie i arabskie), pogrubienie druku dla najwa niejszych pojêæ, petit dla tekstu uzupe³niaj¹cego wyk³ad zasadniczy, indeks rzeczowy, tablice genealogiczne, tabele i wykresy. Nie rozstrzygaj¹c natomiast sporu, czy zamieszczaæ w podrêczniku do historii ustroju i prawa ogólne wstêpy historyczne, czy te unikaæ tego, wychodz¹c z za³o enia, e wiedzê tê student wyniós³ z edukacji szkolnej, wybrano stanowisko kompromisowe, a zarazem praktyczne, poprzez umieszczenie na zakoñczenie tablic synchronistycznych ujmuj¹cych dzieje: Polski, ustroju i prawa. Umo liwi¹ one ³atwiejsze kojarzenie zjawisk i faktów. Zamieszczony tekst jest wyk³adem przedmiotu. Z takiego ujêcia wynikaj¹ skróty i uproszczenia spowodowane konieczn¹ selekcj¹ ogromnego materia³u Ÿród- ³owego i literatury. W zwi¹zku z tym wiele zagadnieñ zakreœlonych zosta³o jedynie ogólnie b¹dÿ zosta³y tylko wzmiankowane. Nic te nie zast¹pi podstawowej syntezy przedmiotu, jak¹ jest Historia pañstwa i prawa Polski, pod red. J. Bardacha. W wydaniu trzecim poszerzono przede wszystkim partie poœwiêcone dziejom administracji publicznej. Prof. zw. dr hab. Tadeusz Maciejewski Gdañsk, luty 2008 r.

VII Spis treœci Wstêp... V Wykaz literatury... XIX Rozdzia³ I. Ustrój dawnej Polski (do 1795 r.)... 1 1 1. Monarchia patrymonialna... 1 1 I. Powstanie pañstwa polskiego... 1 1 1. Ustrój rodowo-plemienny i jego rozpad... 1 1 2. Pocz¹tki pañstwowoœci polskiej... 2 4 3. Patrymonialny charakter pañstwa... 3 6 II. Ustrój polityczny... 3 7 1. Monarcha... 3 7 2. Administracja pañstwa... 5 12 3. Organy wspó³rz¹dz¹ce... 7 18 III. S¹downictwo... 7 21 1. S¹dy pañstwowe... 7 21 2. S¹dy koœcielne... 8 23 3. S¹dy prawa niemieckiego... 9 24 4. S¹dy dominialne... 10 27 IV. Organizacja Koœcio³a... 10 28 1. Chrzest Polski... 10 28 2. Polska prowincja koœcielna... 11 29 3. Struktura wewnêtrzna Koœcio³a... 11 30 4. Stosunek Koœcio³a do w³adzy œwieckiej... 12 31 V. Ustrój spo³eczny... 12 32 1. Rycerstwo... 12 32 2. Duchowieñstwo... 14 37 3. Mieszczañstwo... 15 39 4. Ch³opstwo... 19 51 2. Monarchia stanowa (1320 1454)... 21 56 I. Korona Królestwa Polskiego... 22 56 II. Organizacja i prawa stanów... 22 58 1. Szlachta... 22 58 2. Duchowieñstwo... 25 61 3. Mieszczañstwo... 25 62 4. Ch³opstwo... 26 63 III. Ustrój polityczny... 26 64 1. W³adza królewska... 26 64 2. Urzêdy centralne... 27 66

VIII Spis treœci 3. Urzêdy lokalne... 28 67 4. Kszta³towanie siê reprezentacji stanowej... 29 70 IV. Inne ziemie... 30 71 1. Wielkie Ksiêstwo Litewskie. Unie polsko-litewskie... 30 71 2. Œl¹sk (do 1526 r.)... 32 72 3. Pomorze Zachodnie (do 1478 r.)... 34 73 4. Prusy. Pañstwo zakonne... 35 74 5. Mazowsze... 37 75 6. Ruœ Halicka... 38 76 V. S¹downictwo... 38 77 1. S¹d królewski... 38 77 2. S¹dy szlacheckie... 39 78 VI. Organizacja Koœcio³a... 40 79 1. Koœció³ katolicki... 40 79 2. Koœció³ prawos³awny... 41 80 3. Rzeczpospolita szlachecka (1454 1764)... 41 81 I. Charakterystyka ustroju pañstwa... 42 81 II. Terytorium i ludnoœæ... 43 83 III. Stany... 44 84 1. Szlachta... 44 84 2. Mieszczanie... 45 89 3. Ch³opstwo... 46 92 IV. Koœció³ i duchowieñstwo... 47 94 1. Koœció³ rzymskokatolicki... 47 94 2. Koœció³ prawos³awny... 48 95 3. Koœcio³y protestanckie... 48 96 4. Wolnoœæ wyznania... 49 97 5. Kontrreformacja... 49 100 V. Monarcha... 50 101 1. W³adza królewska... 50 101 2. Elekcje... 51 103 3. Pacta conventa i artyku³y henrykowskie... 52 108 VI. Sejm walny... 53 110 1. Organizacja... 53 110 2. Kompetencje... 54 115 3. Obrady, g³osowanie i uchwa³y... 55 116 4. Senatorowie rezydenci... 56 119 VII. Sejmiki... 56 120 VIII. Konfederacje i rokosze... 57 123 IX. Urzêdy centralne i lokalne... 58 126 X. Unie pañstwowe... 58 128 1. Unia polsko-litewska w Lublinie (1569)... 58 128 2. Unia Rzeczypospolitej z Saksoni¹... 59 129 XI. Odrêbnoœci ustrojowe, inkorporacje i lenna... 59 130 1. Prusy Królewskie... 59 130 2. Mazowsze... 61 133 3. Ksiêstwa oœwiêcimskie i zatorskie... 62 134 4. Prusy Ksi¹ êce... 62 135 5. Inflanty i Kurlandia... 63 137

Spis treœci IX 6. Lêbork i Bytów... 63 138 XII. S¹downictwo... 63 139 1. S¹dy centralne... 63 139 2. Pozosta³e s¹dy... 66 146 4. Pocz¹tki monarchii konstytucyjnej (1764 1795)... 67 150 I. Reformy sejmu z lat 1764 1766... 68 150 1. Reformy sejmowania... 68 150 2. Komisje Skarbowa i Wojskowa... 69 151 II. Reformy sejmu delegacyjnego z lat 1767 1768... 70 152 III. Reformy sejmu delegacyjnego z lat 1773 1776... 71 153 1. Rada Nieustaj¹ca... 71 153 2. Komisja Edukacji Narodowej... 72 154 IV. Reformy Sejmu Czteroletniego... 73 155 1. Stronnictwa... 73 155 2. Przygotowanie i uchwalenie Konstytucji 3 Maja... 74 157 3. Ustrój spo³eczny... 75 158 4. Ustrój polityczny... 76 159 V. Konfederacja targowicka (1792) i grodzieñska (1793)... 82 165 VI. Insurekcja koœciuszkowska (1794)... 83 169 1. W³adze powstania... 83 169 2. Reformy ch³opskie... 84 170 3. S¹downictwo... 84 171 VII. Rozbiory. Terytoria i ludnoœæ... 85 172 Rozdzia³ II. Prawo dawnej Polski (do 1795 r.)... 86 173 1. ród³a prawa w okresie œredniowiecza... 86 173 I. Pojêcie Ÿróde³ prawa... 86 173 II. Cechy charakterystyczne systemu i Ÿróde³ prawa œredniowiecznego 87 176 1. Dominacja prawa zwyczajowego... 87 176 2. Partykularyzm prawa... 88 177 3. Stanowoœæ prawa... 89 178 4. Kazuistyka prawa... 89 179 5. Systematyka prawa... 90 180 III. ród³a historiograficzne... 90 182 IV. Ksiêgi uposa eñ... 91 183 V. Dokumenty... 91 184 VI. Prawo polskie prawo ziemskie... 92 188 1. Spisy prawa zwyczajowego... 92 188 2. Prawo stanowione... 93 191 3. Uchwa³y sejmów i sejmików... 95 195 4. Ksiêgi s¹dowe... 95 196 VII. Prawo kanoniczne... 96 197 VIII. Prawo miejskie... 97 201 1. Prawo zwyczajowe... 97 201 2. Wilkierze... 99 205 3. Pouczenia prawne i ortyle... 100 206 4. Przywileje miejskie... 100 208 5. Ksiêgi miejskie (³awnicze i radzieckie)... 101 209 IX. Prawo wiejskie... 101 211

X Spis treœci 2. ród³a prawa w czasach nowo ytnych... 102 212 I. Prawo ziemskie koronne... 103 212 1. Prawo stanowione... 103 212 2. Statut Jana askiego (1506)... 105 215 3. Kodyfikacja prawa... 105 216 4. Kodyfikacje i zbiory prywatne... 108 221 5. Metryka koronna... 110 227 6. Ksiêgi s¹dowe... 110 228 7. Literatura prawnicza... 110 229 II. Prawo partykularne na innych obszarach Rzeczypospolitej... 111 230 1. Prawo mazowieckie... 111 230 2. Prawo Prus Królewskich... 112 231 3. Prawo litewskie... 112 233 III. Prawo kanoniczne... 114 234 1. Prawo powszechne... 114 234 2. Statuty prowincjonalne... 114 235 IV. Prawo miejskie... 115 236 1. Prawo zwyczajowe... 115 236 2. Prawo stanowione... 116 238 3. Literatura prawnicza... 117 240 4. Inne Ÿród³a prawa miejskiego... 118 241 V. Prawo wiejskie... 119 244 VI. Prawa szczególne... 120 245 1. Prawo górnicze... 120 245 2. Prawo bartne... 121 246 3. Prawo wekslowe... 121 247 4. Prawo wojskowe... 121 248 5. Prawo morskie... 121 249 VII. Prawo rzymskie... 122 250 3. Prawo prywatne... 123 251 I. Prawo osobowe, ma³ eñskie i rodzinne... 124 251 1. Prawo osobowe... 124 251 2. Prawo ma³ eñskie... 128 260 3. Prawo rodzinne... 132 271 II. Prawo rzeczowe... 134 277 1. Pojêcie rzeczy i ich podzia³... 134 277 2. Posiadanie i jego ochrona... 135 281 3. W³asnoœæ... 136 283 4. ormy w³asnoœci... 136 284 5. Ograniczenia w³asnoœci... 138 287 6. Nabycie w³asnoœci... 140 291 7. Utrata w³asnoœci... 141 295 8. Ograniczone prawa rzeczowe... 141 296 III. Prawo spadkowe... 144 301 1. Dziedziczenie beztestamentowe... 144 301 2. Dziedziczenie testamentowe... 147 307 IV. Prawo zobowi¹zañ... 148 310 1. Powstanie zobowi¹zañ... 148 310 2. Sposoby utwierdzania i umacniania umów... 150 313

Spis treœci XI 3. Wygaœniêcie zobowi¹zañ... 151 315 4. Odpowiedzialnoœæ z tytu³u zobowi¹zañ... 152 316 5. Rodzaje umów... 152 317 4. Prawo karne... 155 331 I. Przestêpstwo... 156 331 1. Pojêcie... 156 331 2. Podstawy odpowiedzialnoœci... 156 333 3. Rodzaje odpowiedzialnoœci... 157 336 4. Przyczyny ograniczaj¹ce lub wy³¹czaj¹ce odpowiedzialnoœæ 159 342 5. Okolicznoœci ograniczaj¹ce lub wy³¹czaj¹ce karalnoœæ... 160 347 6. ormy udzia³u w przestêpstwie... 162 354 7. Podzia³ przestêpstw... 163 358 8. Rodzaje przestêpstw... 165 362 II. Kara... 168 376 1. Pojêcie i racjonalizacja kary... 168 376 2. Zasady wymiaru kary... 169 378 3. Rodzaje kar... 170 382 5. Postêpowanie s¹dowe... 176 395 I. Proces ziemski... 176 395 1. Zasady... 176 395 2. Strony procesowe i ich zastêpcy... 177 396 3. W³aœciwoœæ s¹dowa... 178 398 4. Przewód s¹dowy... 178 399 5. Postêpowanie egzekucyjne... 185 414 6. Odrêbnoœci procesu ziemskiego w sprawach karnych... 186 418 II. Proces miejski... 187 419 1. Proces skargowy... 187 420 2. Proces inkwizycyjny... 190 421 III. Proces wiejski... 191 423 IV. Procesy specjalne... 193 424 1. Proces o czary... 193 424 2. Proces wojskowy... 194 425 3. Inne postêpowania specjalne... 194 426 4. Postêpowania zapobiegawcze... 195 427 Rozdzia³ III. Ustrój ziem polskich pod zaborami (do 1918 r.)... 198 430 1. Ziemie polskie w pierwszym okresie zaborów... 198 430 I. Zabór rosyjski... 198 430 1. Ustrój spo³eczny... 198 430 2. Organizacja w³adz... 199 431 3. S¹downictwo... 199 432 II. Zabór pruski... 199 433 1. Ustrój spo³eczny... 199 433 2. Ustrój administracyjny... 200 434 3. S¹downictwo... 201 435 III. Zabór austriacki... 201 436 1. Ustrój spo³eczny... 201 436 2. Ustrój polityczny... 203 437 3. S¹downictwo... 204 438

XII Spis treœci 2. Napoleoñskie Wolne Miasto Gdañsk (1807 1813)... 205 439 I. Utworzenie i likwidacja Wolnego Miasta Gdañska... 205 439 II. Ustrój polityczny... 206 440 1. Zasady ustrojowe i projekty konstytucji... 206 440 2. Urz¹d gubernatora i podleg³e mu agendy... 207 441 3. Administracja centralna... 207 442 4. Administracja lokalna... 208 445 III. S¹downictwo... 209 446 3. Ksiêstwo Warszawskie (1807 1815)... 209 448 I. Utworzenie, rozwój terytorialny i likwidacja Ksiêstwa Warszawskiego 210 448 II. Ustrój polityczny... 211 449 1. Konstytucja... 211 449 2. Monarcha... 211 450 3. Sejm... 211 451 4. Rada Stanu... 213 452 5. Ministrowie i Rada Ministrów... 213 453 6. Administracja terytorialna i samorz¹d... 214 455 III. Ustrój spo³eczny... 215 456 IV. S¹downictwo... 217 457 1. Zasady organizacji... 217 457 2. S¹downictwo cywilne... 217 458 3. S¹downictwo karne... 218 461 4. S¹d kasacyjny... 218 462 5. S¹downictwo administracyjne... 219 462a 6. S¹downictwo kompetencyjne... 219 462b 4. Królestwo Polskie (1815 1915)... 219 463 I. Powstanie Królestwa Polskiego i jego konstytucja... 219 463 II. Ustrój polityczny... 221 465 1. Król... 221 465 2. Namiestnik... 221 466 3. Rada Stanu (Zgromadzenie Ogólne i Rada Administracyjna) 222 467 4. Komisje rz¹dowe... 224 472 5. Sejm... 225 473 6. Administracja terytorialna. Samorz¹d... 226 477 III. Ustrój spo³eczny. Ograniczenia praw i wolnoœci obywatelskich 228 478 IV. S¹downictwo... 231 479 5. Zabór pruski (1815 1914)... 232 481 I. Status prawny Wielkiego Ksiêstwa Poznañskiego. Odrêbnoœci ustrojowe... 233 481 II. Organizacja administracji... 234 484 1. Podzia³ administracyjny... 234 484 2. Samorz¹d terytorialny... 235 487 III. Ustrój spo³eczny... 237 491 1. Zmiany w po³o eniu prawnym stanów... 237 491 2. Ograniczenie praw i wolnoœci obywatelskich ludnoœci polskiej 238 492 IV. S¹downictwo... 239 493 1. S¹downictwo powszechne... 239 493 2. S¹downictwo administracyjne... 240 494 6. Wolne Miasto Kraków (1815 1846)... 241 495

Spis treœci XIII I. Powstanie i upadek Rzeczypospolitej Krakowskiej... 241 495 II. Ustrój polityczny... 241 496 1. W³adze naczelne... 241 496 2. Administracja terytorialna... 243 500 III. Ustrój spo³eczny... 243 501 IV. S¹downictwo... 244 502 7. Zabór austriacki (1809 1914)... 245 505 I. Ustrój Galicji w latach 1809 1861... 245 505 II. Autonomia Galicji (od 1861 r.). Ustrój polityczny... 246 506 1. W³adze krajowe... 246 506 2. Samorz¹d terytorialny... 247 509 3. W³adze rz¹dowe... 248 510 4. Administracja szkolnictwa... 249 513 III. Prawa obywatelskie... 249 514 IV. S¹downictwo... 250 515 8. Ziemie polskie w latach I wojny œwiatowej... 251 516 I. Orientacje polityczne... 251 516 II. Polityka mocarstw wobec sprawy polskiej... 253 519 1. Stosunek pañstw centralnych do sprawy polskiej... 253 519 2. Kwestia polska w polityce Rosji carskiej, rewolucji lutowej i paÿdziernikowej... 255 523 3. Rozwi¹zanie sprawy polskiej przez mocarstwa zachodnie... 256 524 Rozdzia³ IV. Prawo na ziemiach polskich pod zaborami (do 1918 r.)... 257 525 1. ród³a prawa... 257 526 I. Prawo cywilne... 258 526 1. Zabór pruski... 258 526 2. Zabór austriacki... 259 528 3. Ksiêstwo Warszawskie... 259 529 4. Królestwo Polskie... 260 530 II. Prawo handlowe... 261 531 1. Zabór pruski... 261 531 2. Zabór austriacki... 261 532 3. Ksiêstwo Warszawskie i Królestwo Polskie... 262 533 III. Prawo pracy... 262 534 1. Zabór pruski... 262 534 2. Zabór austriacki... 262 535 3. Królestwo Polskie... 263 536 IV. Prawo karne... 263 537 1. Zabór pruski... 263 537 2. Zabór austriacki... 263 538 3. Ksiêstwo Warszawskie i Królestwo Polskie... 264 539 V. Postêpowanie cywilne... 265 540 1. Zabór pruski... 265 540 2. Zabór austriacki... 266 541 3. Ksiêstwo Warszawskie i Królestwo Polskie... 266 542 VI. Postêpowanie karne... 267 543 1. Zabór pruski... 267 543 2. Zabór austriacki... 268 544

XIV Spis treœci 3. Ksiêstwo Warszawskie i Królestwo Polskie... 268 545 2. Prawo cywilne... 269 546 I. Prawo osobowe, ma³ eñskie, rodzinne i opiekuñcze... 270 546 1. Prawo osobowe... 270 546 2. Prawo ma³ eñskie... 271 549 3. Prawo rodzinne... 272 551 4. Opieka... 274 554 II. Prawo rzeczowe... 274 555 1. W³asnoœæ... 274 555 2. Prawo hipoteczne... 275 556 III. Prawo spadkowe... 277 557 1. Zagadnienia ogólne... 277 557 2. Dziedziczenie testamentowe... 278 558 3. Dziedziczenie ustawowe... 279 559 4. Dziedziczenie kontraktowe (umowne)... 280 560 IV. Prawo zobowi¹zañ... 280 561 1. ród³a zobowi¹zañ. Umowy... 280 561 2. Odpowiedzialnoœæ cywilna... 281 562 V. Dziedziny prawa wyodrêbnione z prawa cywilnego... 282 563 1. Prawo handlowe... 282 563 2. Prawo pracy... 284 564 3. Prawo karne... 287 572 I. Doktryny prawa karnego... 287 572 1. Humanitaryzm... 287 572 2. Szko³a klasyczna... 288 573 3. Szko³y pozytywistyczne... 289 574 II. Zagadnienia ogólne. Obowi¹zywanie ustawy karnej... 289 575 III. Przestêpstwo... 291 576 1. Pojêcie przestêpstwa... 291 576 2. Podzia³ przestêpstw... 291 577 3. Odpowiedzialnoœæ... 292 578 IV. Kara... 293 580 1. Okreœlenie i podzia³ kar... 293 580 2. Rodzaje kar... 294 581 4. Postêpowanie s¹dowe... 296 586 I. Proces cywilny... 297 586 1. Powszechny proces cywilny... 297 586 2. Wspó³czesny proces cywilny... 299 587 II. Proces karny... 300 588 1. Proces inkwizycyjny... 300 588 2. Proces mieszany... 301 589 Rozdzia³ V. Ustrój II Rzeczypospolitej i w okresie II wojny œwiatowej... 303 590 1. II Rzeczpospolita (1918 1939)... 303 590 I. Ustrój polityczny w latach 1918 1921... 303 590 1. Utworzenie centralnego oœrodka w³adzy pañstwowej... 303 590 2. Ma³a konstytucja (20.2.1919 r.)... 305 595 3. Ukszta³towanie granic pañstwa... 306 598 II. Ustrój polityczny w latach 1921 1926... 308 599

Spis treœci XV 1. Konstytucja marcowa (17.3.1921 r.)... 308 599 2. unkcjonowanie systemu politycznego... 312 604 III. Ustrój polityczny w latach 1926 1935... 313 605 IV. Ustrój polityczny w latach 1935 1939... 315 607 1. Konstytucja kwietniowa (23.4.1935 r.)... 315 607 2. unkcjonowanie systemu... 318 612 V. Administracja II Rzeczypospolitej... 319 613 1. Administracja centralna... 319 613 2. Administracja ogólna (zespolona)... 319 614 3. Administracja specjalna (niezespolona)... 322 616 4. Samorz¹d... 323 617 5. S¹downictwo administracyjne... 327 620 VI. Organizacja wymiaru sprawiedliwoœci... 328 621 1. Zasady przewodnie s¹downictwa... 328 621 2. S¹dy powszechne... 329 622 3. S¹dy szczególne... 330 623 4. Inne organy wymiaru sprawiedliwoœci... 331 624 VII. Zwi¹zki wyznaniowe... 331 627 1. Koœció³ katolicki... 331 627 2. Zwi¹zki wyznaniowe mniejszoœci religijnych... 333 628 2. Litwa Œrodkowa (1920 1922)... 333 629 I. Geneza, obszar, ludnoœæ... 333 629 II. Sejm wileñski... 334 630 III. W³adza wykonawcza... 335 631 1. Naczelny Dowódca Wojsk Litwy Œrodkowej... 335 631 2. Tymczasowa Komisja Rz¹dz¹ca (TKR)... 335 632 3. Administracja terytorialna i samorz¹d Litwy Œrodkowej... 336 633 IV. S¹downictwo... 338 634 3. Wersalskie Wolne Miasto Gdañsk (1920 1939)... 338 635 I. Geneza, terytorium i ludnoœæ... 339 635 II. Ustrój polityczny Wolnego Miasta Gdañska... 339 636 1. Konstytucja... 339 636 2. W³adza ustawodawcza. Zgromadzenie Ludowe... 340 637 3. W³adza wykonawcza. Senat... 340 638 III. S¹downictwo... 341 639 IV. Prawa Polski w Wolnym Mieœcie Gdañsku... 341 640 V. Uprawnienia Ligi Narodów i jej Wysokiego Komisarza... 342 641 4. Ustrój pañstwa polskiego w okresie II wojny œwiatowej (1939 1945) 343 642 I. Ustrój ziem okupowanych... 343 642 1. Uk³ad Ribbentrop-Mo³otow i jego konsekwencje... 343 642 2. Ziemie polskie pod okupacj¹ niemieck¹... 344 643 3. Ziemie polskie pod okupacj¹ radzieck¹ (do 1941 r.)... 346 646 4. Organizacja s¹downictwa pañstw okupacyjnych... 347 647 5. Zwi¹zki wyznaniowe... 349 650 II. W³adze polskie na emigracji... 350 651 III. Polskie Pañstwo Podziemne... 352 652 Rozdzia³ VI. Prawo II Rzeczypospolitej i w okresie II wojny œwiatowej... 355 654 1. ród³a prawa... 355 654

XVI Spis treœci I. ród³a prawa w okresie II Rzeczypospolitej... 355 654 1. Stan prawny po odzyskaniu niepodleg³oœci... 355 654 2. Komisja Kodyfikacyjna... 356 655 3. Kodyfikacja prawa cywilnego, handlowego i postêpowania cywilnego... 357 656 4. Kodyfikacja prawa karnego materialnego i postêpowania karnego 359 661 5. Ustawodawstwo w dziedzinie prawa pracy... 361 664 II. ród³a prawa na ziemiach polskich w okresie II wojny œwiatowej 361 665 1. ród³a prawa obowi¹zuj¹ce na obszarze okupacji niemieckiej 361 665 2. ród³a prawa obowi¹zuj¹ce na obszarze okupacji radzieckiej. 362 668 3. ród³a prawa stosowane w s¹downictwie specjalnym Polskiego Pañstwa Podziemnego... 362 669 2. Prawo cywilne i postêpowanie cywilne... 363 670 I. Zagadnienia ogólne... 364 670 II. Prawo osobowe, rodzinne i ma³ eñskie... 364 671 III. Prawo rzeczowe... 366 672 IV. Prawo spadkowe... 367 673 V. Prawo zobowi¹zañ... 368 674 VI. Prawo handlowe... 368 675 VII. Postêpowanie cywilne... 369 676 1. Postêpowanie sporne... 369 676 2. Postêpowanie polubowne... 370 677 3. Postêpowanie egzekucyjne i zabezpieczaj¹ce... 370 678 3. Prawo karne materialne i postêpowanie karne... 371 679 I. Prawo karne materialne... 371 679 1. Zasady ogólne... 371 679 2. Przestêpstwo... 372 680 3. Kara... 373 681 II. Postêpowanie karne... 373 682 4. Prawo pracy... 374 683 I. Stosunek pracy... 374 683 II. Uk³ady taryfowe i regulaminy pracy... 375 684 III. Ochrona prawna pracowników... 375 685 IV. Zwi¹zki pracowników... 376 686 V. Kontrola przestrzegania przepisów prawa pracy... 377 687 VI. Ubezpieczenia spo³eczne... 377 690 Rozdzia³ VII. Ustrój w okresie w³adzy ludowej (1944 1989)... 379 691 1. Polska Ludowa (1944 1952)... 379 691 I. Ustrój polityczny w okresie przejmowania w³adzy przez komunistów (1944 1947)... 379 691 1. Budowa komunistycznego oœrodka w³adzy... 379 691 2. Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN)... 380 692 3. Rz¹d Tymczasowy (RT) i Rz¹d Tymczasowy Jednoœci Narodowej (RTJN)... 381 694 4. Referendum ludowe (1946)... 382 695 5. Wybory do Sejmu Ustawodawczego (1947)... 383 696 6. Granice, terytorium i ludnoœæ... 383 697 II. Ustrój polityczny ma³ej konstytucji (19.2.1947 r.)... 384 698

Spis treœci XVII 1. Uchwalenie ma³ej konstytucji... 384 698 2. Sejm Ustawodawczy... 384 699 3. Prezydent RP... 385 700 4. Rada Pañstwa... 385 701 5. Rada Ministrów... 385 702 6. Administracja terytorialna... 386 703 7. Wymiar sprawiedliwoœci... 386 704 8. Prawa i obowi¹zki obywateli... 387 705 2. Polska Rzeczpospolita Ludowa (1952 1989)... 387 706 I. Konstytucja z 22.7.1952 r., jej zmiany i zasady... 387 706 II. Naczelne organy w³adzy pañstwowej... 389 707 1. Sejm... 389 707 2. Rada Pañstwa... 390 708 III. Najwy sza Izba Kontroli (NIK). Inne formy kontroli administracji 391 709 IV. Naczelne organy administracji pañstwowej. Rada Ministrów... 392 710 V. Terenowe organy w³adzy i administracji pañstwowej... 393 711 VI. Wymiar sprawiedliwoœci... 395 712 1. S¹downictwo... 395 712 2. Inne organy wymiaru sprawiedliwoœci... 397 719 VII. Prawa, wolnoœci i obowi¹zki obywatelskie... 398 723 VIII. Zwi¹zki wyznaniowe... 399 724 Rozdzia³ VIII. Prawo w okresie w³adzy ludowej (po 1944 r.)... 402 725 1. ród³a prawa... 402 725 I. Zagadnienia ogólne... 402 725 II. Prawo cywilne i postêpowanie cywilne... 403 726 1. Zmiana stosunków w³asnoœciowych... 403 726 2. Unifikacja prawa cywilnego... 404 728 3. Kodyfikacja prawa cywilnego... 405 730 III. Prawo karne materialne i postêpowanie karne... 406 731 1. Przepisy karne dla rozliczenia skutków wojny i zwalczania opozycji politycznej... 406 731 2. Przepisy karne chroni¹ce ustrój w³adzy ludowej... 406 732 3. Przepisy karne chroni¹ce nowe stosunki spo³eczno-gospodarcze. 406 734 4. Kodyfikacja prawa karnego materialnego i postêpowania karnego 407 735 IV. Prawo pracy... 407 737 2. Podstawowe zmiany w prawie... 409 739 I. Prawo cywilne i postêpowanie cywilne... 409 739 1. Prawo ma³ eñskie i rodzinne... 409 739 2. Prawo rzeczowe... 410 741 3. Prawo spadkowe... 411 742 4. Prawo zobowi¹zañ... 411 743 5. Postêpowanie cywilne... 411 744 II. Prawo karne materialne i postêpowanie karne... 412 745 1. Prawo karne materialne... 412 745 2. Postêpowanie karne... 413 746 III. Prawo pracy... 414 747

XVIII Spis treœci Str. Zestawienia... 415 W³adcy pañstwa polskiego... 416 W³adcy pañstw zaborczych... 418 Sejmy, prezydenci i rz¹dy II Rzeczypospolitej... 419 Sejmy, prezydenci i rz¹dy Polski Ludowej i Polski Rzeczypospolitej Ludowej (1944 1989)... 421 Tabele... 423 Tabela I... 424 Tabela II... 425 Tabela III. Podstawy ustroju Rzeczypospolitej szlacheckiej (1454 1764)... 426 Tabela IV. Konstytucja 3 Maja 1971 r.... 427 Tabela V. Ustrój Napoleoñskiego Wolnego Miasta Gdañska (1807 1813)... 428 Tabela VI. Konstytucja Ksiêstwa Warszawskiego (22.7.1807 r.)... 429 Tabela VII. Konstytucja Królestwa Polskiego (27.11.1815 r.)... 430 Tabela VIII. Konstytucja Wolnego Miasta Krakowa (3.5.1815 r.)... 431 Tabela IX. Dekret z 22.11.1918 r. o najwy szej w³adzy reprezentacyjnej RP 432 Tabela X. Uchwa³a z 20.2.1919 r. (Ma³a Konstytucja)... 433 Tabela XI. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (17.3.1921 r.)... 434 Tabela XII. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (23.4.1935 r.)... 435 Tabela XIII. Konstytucja Wolnego Miasta Gdañska (14.6.1922 r.)... 436 Tabela XIV. Ustrój Rzeczypospolitej Polskiej (1947 1952)... 437 Tabela XV. Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (22.7.1952 r.)... 438 Tabela XVI. Struktura spo³eczna ludnoœci Rzeczypospolitej ok. 1791 r.... 439 Tabela XVII. Struktura spo³eczno-zawodowa ludnoœci Polski w 1921 r. (wed³ug spisu)... 439 Tabela XVIII. Terytorium i ludnoœæ Polski (Rzeczypospolitej)... 440 Tabela XIX. Najwa niejsze urzêdy centralne i nadworne Rzeczypospolitej szlacheckiej... 441 Tabela XX. Najwa niejsze urzêdy ziemskie i staroœciñskie Rzeczypospolitej szlacheckiej... 443 Tablice synchronistyczne dla historii ogólnej, ustroju i prawa Polski... 445 Tablica I. Dawna Polska (do 1795 r.)... 447 Tablica II. Ziemie polskie pod zaborami (1795 1918)... 454 Tablica III. II Rzeczpospolita (1918 1939) i ziemie polskie w okresie II wojny œwiatowej... 459 Tablica IV. Polska Ludowa i Polska Rzeczpospolita Ludowa... 461 Ilustracje Indeks rzeczowy... 465

XIX Wykaz literatury 1. Wykaz zbiorów tekstów Ÿród³owych G. Ba³truszajtys, J. Kolarzowski, M. Paszkowska, K. Rajewski, Wybór Ÿróde³ do historii prawa s¹dowego czasów nowo ytnych, Warszawa 1996. A. Bereza, G. Smyk, W. Tekely, A. Wrzyszcz, Historia administracji w Polsce. Wybór Ÿróde³, Warszawa 2006. J. Chodorowski, Wybór tekstów Ÿród³owych z dziejów s¹downictwa polskiego do 1795 roku, Wroc³aw 1980. J. Chodorowski, A. Konieczny, Wybór tekstów Ÿród³owych z historii ustroju Polski 1916 1939, Wroc³aw 1974. J. Ci¹gwa, A. Lityñski, Teksty Ÿród³owe z historii pañstwa i prawa Polski (1864 1945), Katowice 1974. B. Cybuski, S. Rogowski, Wybór tekstów Ÿród³owych z historii pañstwa i prawa polskiego epoki feudalizmu. Ch³opi, mieszczanie, Wroc³aw 1976. S. Godek, M. Wilczek-Karczewska, Historia ustroju i prawa w Polsce do 1772/1795. Wybór Ÿróde³, Warszawa 2006. A. Gulczyñski, B. Lesiñski, B. Walachowicz, J. Wiewiórowski, Historia pañstwa i prawa. Wybór tekstów Ÿród³owych pod redakcj¹ B. Lesiñskiego, Poznañ 1995. M. H³ady, D. Malec, J. Malec, Z. Zarzycki, Historia administracji. Wybór Ÿróde³, Kraków 2002. P. Jurek, Wybór tekstów æwiczeniowych do historii prawa, cz. 1, W³asnoœæ, posiadanie, Wroc³aw 1982. P. Jurek,. Po³omski, Historia pañstwa i prawa Polski. ród³a, Wroc³aw 1997. M. Kallas, M. Krzymkowski, Historia ustroju i prawa w Polsce 1772/1795 1918. Wybór Ÿróde³, Warszawa 2006.. Po³omski, Wybór tekstów Ÿród³owych z historii ustroju ziem polskich 1807 1908, Wroc³aw 1974. S. Rogowski, Wybór tekstów Ÿród³owych z historii pañstwa i prawa polskiego epoki feudalizmu. Szlachta, Wroc³aw 1975. S. Rogowski, Historia ustroju i prawa w Polsce 1918 1989. Wybór Ÿróde³, Warszawa 2006. J. Sawicki, Wybór tekstów Ÿród³owych z historii pañstwa i prawa polskiego, t. 1 2, Warszawa 1952 1953. M. Sczaniecki, Wybór Ÿróde³ do historii pañstwa i prawa w dobie nowo ytnej, Warszawa 1996. W. Witkowski, Wybór tekstów Ÿród³owych z historii prawa (epoka feudalizmu i kapitalizmu), Lublin 1978. 2. Wykaz podrêczników J. Bardach, B. Leœnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 1994.