MÅ ode uniwersytety w Polsce Nie akceptujä nawoå ywania, Åźe w Polsce powinno byä piä Ä -szeå Ä wielkich uniwersytetãłw o renomie europejskiej. I tam naleåźy skierowaä potä Åźny strumieå pieniä dzy paå stwowych. Nie tä dy droga. W interesujä cym artykule Piotra KieraciÅ skiego Nowe uniwersytety, opublikowanym w Forum Akademickim (nr 7-8 2005), znalazå o siä kilka sformuå owaå, ktãłre pragnä potraktowaä polemicznie. ZacznÄ od sprostowania. ZmierzajÄ c do konkluzji, autor stwierdziå, iåź w momencie tworzenia tylko dwa nowe uniwersytety WarmiÅ sko-mazurski i ZielonogÃłrski speå niaå y kryteria Rady GÅ Ãłwnej Szkolnictwa WyÅźszego oraz standardy, ktãłre uznano za niezbä dne do utworzenia tego typu uczelni. OtÃłÅź nie jest to prawda. Pierwszy uniwersytet, ktãłry powstaå w III RP, Uniwersytet Opolski, speå niaå te kryteria z nawiä zkä. Grupa inicjatorãłw utworzenia Uniwersytetu Opolskiego, na czele ktãłrej staå ordynariusz opolski arcybiskup prof. Alfons Nossol, wrä cz wymusiå a na Radzie GÅ Ãłwnej, aby takie kryteria okreå liä jednoznacznie, bo dotychczas wszelkie prãłby utworzenia nowego uniwersytetu w Polsce natrafiaå y na opãłr i stwierdzenia, Åźe Å rodowisko jest za så abe naukowo, zbyt maå o aktywne intelektualnie, Åźe do takiego momentu jeszcze nie dojrzaå o, Åźe naleåźy nad tym pracowaä i czekaä, aåź nastä pi przekroczenie jakiejå mitycznej masy krytycznej, ktãłra stworzy moåźliwoå Ä, by powstaå wreszcie uniwersytet. KaÅźdy na swãłj sposãłb interpretowaå to mgliste okreå lenie masa krytyczna. MoÅźna byå o tym terminem, jak obuchem, uträ ciä kaåźdä inicjatywä, ktãłra nie odpowiadaå a starym, silnym Å rodowiskom uniwersyteckim. Wtedy wå aå nie padå o pytanie ze strony opolskiej grupy inicjatywnej, gdzie jest ta bariera, ktãłrä trzeba przekroczyä, aby nie så yszeä ciä gå ego utyskiwania. I wãłwczas wå aå nie Rada GÅ Ãłwna okreå liå a te kryteria jednoznacznie: Åźe musi byä akceptacja senatãłw trzech uniwersytetãłw, Åźe powinna byä odpowiednia liczba praw do doktoryzowania, habilitowania oraz liczba samodzielnych pracownikãłw naukowych. Opole te kryteria wãłwczas speå niå o i dlatego gå osowanie w Sejmie RP 10 marca 1994 osiä gnä Å o wynik imponujä cy. Tylko trzech poså Ãłw byå o przeciwko tej ustawie. Å»e pãłåºniej zdarzaå y siä precedensy, iåź niektãłre nowe uniwersytety polskie nie speå niaå y wszystkich kryteriãłw wyznaczonych przez RG, to juåź inna sprawa. Uniwersytetu Opolskiego to nie dotyczy i twierdzenie, jakoby byå o inaczej, jest historycznie nieprawdziwe. Masa krytyczna Uniwersytet jako instytucja w polskiej tradycji kulturowej i intelektualnej cieszy siä wyjä tkowä atencjä. Stworzenie w Polsce uniwersytetu zawsze wiä zaå o siä z ogromnym wysiå kiem i wieloma zabiegami, czä sto politycznymi. Z tego teåź powodu w I Rzeczpospolitej, w jednym z najwiä kszych paå stw europejskich, obszarowo trzykrotnie wiä kszym od dzisiejszego paå stwa polskiego, siä gajä cym w pewnym okresie od Morza BaÅ tyckiego do Morza Czarnego, byå y tylko trzy uniwersytety: JagielloÅ ski (1364), WileÅ ski (Stefana Batorego, 1579) i Lwowski (Jana Kazimierza, 1661). Dla porãłwnania, w o wiele mniejszych terytorialnie WÅ oszech byå o w tym czasie kilkadziesiä t uniwersytetãłw, a w Polsce, nawet w stoå ecznej Warszawie, nie byå o uniwersytetu. WiÄ cej, gdy powstaå uniwersytet we Lwowie, to zazdrosny konkurent, Uniwersytet JagielloÅ ski, zrobiå wszystko, Åźeby przez ponad 100 lat nie dopuå ciä do zalegalizowania Uniwersytetu Jana Kazimierza na Sejmie i w Watykanie. Åšrodowisko krakowskie twierdziå o, Åźe LwÃłw to prowincja naukowa i w tym mieå cie trzeba czekaä då ugo, aby nastä piå a tam emancypacja intelektualna, ktãłra uwiarygodni fakt istnienia we Lwowie uniwersytetu. A wiä c juåź wãłwczas poså ugiwano siä fetyszem masy krytycznej.
Prawem paradoksu w XIX wieku, w dobie galicyjskiej, Uniwersytet Jana Kazimierza wyprzedziå swego krakowskiego zazdrosnego rywala. ByÅ wiä kszy i staå siä autentycznym centrum Åźycia intelektualnego w zaborze austriackim. Uniwersytet w Warszawie powstaå dopiero w czasie zaborãłw, w 1816 roku, z mianowania cara Rosji Aleksandra I. W II Rzeczypospolitej, w latach 1918-1939, powstaå y tylko dwa uniwersytety: Katolicki Uniwersytet Lubelski (1918), jako uczelnia prywatna, i Uniwersytet PoznaÅ ski (1919). Nawet ogromna Å Ãłdź i potä Åźna aglomeracja Å lä ska z Katowicami na czele nie dobiå y siä utworzenia u siebie uniwersytetu, mimo Åźe wielu politykãłw, z wojewodä GraÅźyÅ skim na czele, walczyå o o to. W II RP, obszarowo wiä kszej niåź obecne paå stwo polskie, byå o wiä c tylko szeå Ä uniwersytetãłw, na ktãłrych studiowaå o po kilka tysiä cy studentãłw. W PRL, istniejä cej faktycznie w latach 1944-89, powstaå o piä Ä nowych uniwersytetãłw: Uniwersytet Marii Curie-SkÅ odowskiej w Lublinie (1944), Uniwersytet Å Ãłdzki (1945), Uniwersytet ÅšlÄ ski w Katowicach (1968), Uniwersytet GdaÅ ski (1970) i Uniwersytet SzczeciÅ ski (1985). Dwa uniwersytety (lwowski i wileå ski) z racji przesuniä cia granic Polski okoå o 200 km na zachãłd, zostaå y wå aå ciwie przeniesione: lwowski Jana Kazimierza do WrocÅ awia i nazwany imieniem BolesÅ awa Bieruta, wileå ski Stefana Batorego do Torunia i nazwany imieniem MikoÅ aja Kopernika. Tak wiä c w PRL istniaå o jedenaå cie uniwersytetãłw. Dalej widzimy tendencjä bardzo oszczä dnego szafowania nazwä uniwersytet. W III RP, od momentu jej powstania w 1989 roku, powoå ano szeå Ä uniwersytetãłw: Opolski (1994), w BiaÅ ymstoku (1997), KardynaÅ a Stefana WyszyÅ skiego w Warszawie (1999), WarmiÅ sko-mazurski w Olsztynie (1999), ZielonogÃłrski i Rzeszowski (2001) oraz Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy (2005). O kaåźdy z tych uniwersytetãłw toczyå a siä då uga walka. Wiele na ten temat mogli powiedzieä przewodniczä cy komitetãłw organizacyjnych. Jest na ten temat doå Ä obszerna dziå juåź literatura. UpraszczajÄ ce kryterium Piotr KieraciÅ ski, piszä c bardzo interesujä co o obecnej kondycji nowych polskich szeå ciu uniwersytetãłw - tych powstaå ych w okresie III RP - stwierdza jednoznacznie, wybijajä c to w nadtytule, Åźe rozwijajä siä one znacznie wolniej niåź zakå adano i wini za to, z jednej strony, wå adze paå stwowe, konkretnie resort edukacji, ktãłry nie potrafiå wspomagaä Å rodowisk tych uczelni odpowiednimi Å rodkami finansowymi i wå adze lokalne, ktãłrym brakowaå o wyobraåºni, determinacji bä dåº uporu i konsekwencji. Ale gå Ãłwnym kryterium, za pomocä ktãłrego KieraciÅ ski ocenia kondycjä najmå odszych polskich uniwersytetãłw, sä wymogi formalne, te, ktãłre Rada GÅ Ãłwna niegdyå okreå liå a przy powoå ywaniu nowych uniwersytetãłw: a wiä c liczba uprawnieå doktorskich, habilitacyjnych, liczba samodzielnych pracownikãłw naukowych itp. Jest to jedno z kryteriãłw, ktãłrego nie chcä bagatelizowaä, ale w moim odczuciu upraszcza ono prãłbä diagnozy kondycji najmå odszych polskich uniwersytetãłw. Od lat pasjonuje mnie historia uniwersytetãłw europejskich, zbieram materiaå y do duåźej ksiä Åźki eseistycznej o uniwersytetach europejskich od Lizbony do Moskwy, od Oslo po RijekÄ. GromadzÄ ksiä Åźki o tych uniwersytetach, skå ady osobowe, foldery, widokãłwki i fotografie wybitnych profesorãłw tych uczelni, wielkich wynalazcãłw, odkrywcãłw, noblistãłw itp. ÅšledzÄ teåź bardzo dokå adnie wszelkä literaturä na temat polskich uniwersytetãłw - od najstarszego, JagielloÅ skiego, po najmå odszy - w Bydgoszczy. Bywam w tych uniwersytetach i z satysfakcjä Å ledzä ich naprawdä imponujä cy w ostatnich latach rozwãłj, gå Ãłwnie materialny. ZacznÄ nieskromnie od mego uniwersytetu, Opolskiego. PowoÅ anie przed jedenastu laty w Opolu uniwersytetu wyzwoliå o trudnä do przecenienia energiä i ambicjä tego Å rodowiska. W ciä gu ostatnich dziesiä ciu lat nastä piå y ogromne przemiany w materialnej kondycji tego Å rodowiska. Dawna, liczä ca prawie pãłå wieku WSP, ktãłra byå a podstawä nowo utworzonego uniwersytetu,
mimo Åźe uwaåźana za jednä z najlepszych uczelni pedagogicznych w kraju, gnieåºdziå a siä w maå ych budynkach z epoki gomuå kowskiej i gierkowskiej, w pawilonach zbudowanych z dykty i på yt pilå niowych krytych eternitem. StudiowaÅ o w tej uczelni, razem z zaocznymi, 6-7 tysiä cy studentãłw w najlepszych latach gierkowskiej prosperity. W ciä gu ostatnich dziesiä ciu lat obraz tej uczelni zmieniå siä diametralnie. Przeprowadzono tutaj inwestycje wartoå ci okoå o 120 milionãłw zå otych, co spowodowaå o zmiany niewyobraåźalne do tej pory w akademickim pejzaåźu miasta. Wzniesiono nowoczesny, 14-kondygnacyjny akademik z obserwatorium astronomicznym na dachu, nowoczesne Collegium Pedagogicum, podniesiono z kompletnej ruiny dawny obszerny zabytkowy klasztor dominikaå ski - dzisiejsze Collegium Maius, imponujä ce w swej architekturze i elegancji, rewitalizowano piä kny neogotycki budynek z arkadami, ktãłry otrzymaå nazwä Collegium Minus, w efektownej secesyjnej willi, uratowanej po powodzi z 1997 roku, stworzono uniwersyteckie centrum hotelowo-konferencyjne Villa Academica. Stare pruskie koszary przebudowano na efektowny w swym ksztaå cie architektonicznym WydziaÅ Teologiczny, wznoszä c obok budynek mieszczä cy koå ciãłå akademicki oraz nowoczesnä salä audytoryjnä na 700 osãłb. Odbudowany zamek w Kamieniu ÅšlÄ skim staå siä znaczä cym uniwersyteckim centrum konferencyjnym. Otoczenie tych piä knych budynkãłw obudowano oryginalnymi rzeåºbami barokowymi i wspãłå czesnymi pomnikami, obramowano niebanalnä szatä roå linnä. Wyremontowano wszystkie stare akademiki, a dawnym salom audytoryjnym nadano inny rozmach. Te inwestycje spowodowaå y, Åźe nazwa Uniwersytet Opolski nabraå a dodatkowych walorãłw, wdziä ku i urody. OczywiÅ cie moåźna powiedzieä, Åźe najpiä kniejsza rama nie zmieni kiczowatego obrazu. I jestem Å wiadom takich komentarzy. Nie unikniemy tego jazgotu, szczegãłlnie w Polsce, gdzie dobro z reguå y siä pomniejsza, a zå o powiä ksza. Ale dla mnie uniwersytet to rãłwnieåź miejsce, gdzie panuje atmosfera, gdzie na przykå ad sala senatu nie przypomina salki w remizie straåźackiej czy wiejskiej Å wietlicy. StÄ d z pietyzmem dbamy o to, aby otoczenie, w ktãłrym siä wyrasta w uniwersytecie miaå o odpowiedniä rangä, bo to oddziaå uje na mentalnoå Ä, poczucie estetyki i wyobraåºniä czå owieka. Fenomen awansu Zmiany, jakie zaszå y w Uniwersytecie Opolskim poza oprawä, jakiej nabraå on w ostatnim dziesiä cioleciu, sä rãłwnieåź ogromne, bo studiuje tu dzisiaj nie, jak przed jedenastu laty, 7 tysiä cy - okoå o 20 tysiä cy studentãłw. PowstaÅ y dziesiä tki nowych katedr, zakå adãłw, pracowni, ktãłre wypeå nione sä setkami komputerãłw, urzä dzeå laboratoryjnych itp., dziaå a kilkanaå cie bibliotek instytutowych i wydziaå owych. SÄ kierunki, ktãłre kwitnä, majä imponujä cy przyrost kadry, na przykå ad filologie. SÄ tu profesorowie o znaczä cych nazwiskach w nauce polskiej i europejskiej. I sä kierunki przeciä tne, rzemieå lnicze, nie mogä ce wyjå Ä ze stagnacji. Ale jest to oczywistoå Ä niemal wszystkich uniwersytetãłw, ktãłrych w Europie jest kilka tysiä cy. DecydujÄ tu bowiem talenty i indywidualnoå ci, a one majä rãłåźne rytmy przyå pieszeå i opãłåºnieå. W ostatnich kilku latach Uniwersytet Opolski byå magnesem, ktãłry Å ciä gaå na wykå ady i konferencje naukowe najprzedniejsze polskie i europejskie nazwiska. Doktoraty honoris causa tego Uniwersytetu, ktãłre byå y rãłwnieåź swoistymi benefisami, obudowanymi specjalnymi wystawami i spektaklami, przyjä Å y miä dzy innymi tak wybitne postacie, jak StanisÅ aw Lem, Wojciech Kilar, Tadeusz RÃłÅźewicz czy prymas Niemiec kardynaå Karl Lehman. To sä zjawiska niezwykle kulturotwãłrcze, ktãłre nie miaå yby miejsca, gdyby w mieå cie nie byå o uniwersytetu. A warto wiedzieä, Åźe dzieje siä to w mieå cie, ktãłre przed wojnä nie miaå o Åźadnych tradycji akademickich. ByÅ o - jak pisaå Goethe - zapuszczonä niemieckä prowincjä, a po wojnie nie mieszkaå tu ani jeden doktor, bo przybyli tu biedni, spauperyzowani przesiedleå cy spod StanisÅ awowa i Tarnopola. DziÅ w tym mieå cie mieszka 1200 doktorãłw i okoå o 200 profesorãłw. Jest uniwersytet i politechnika, i trzy inne uczelnie wyåźsze o charakterze niepublicznym. Studiuje tu okoå o 40 tysiä cy må odych ludzi. To jest naprawdä fenomen awansu kulturowego i uniwersytet
jest jednym z gå Ãłwnych motorãłw przemian, jakie tu zachodzä. Twierdzenie w tym kontekå cie, Åźe Uniwersytet Opolski rozwija siä wolniej niåź zakå adano i uwaåźany jest za så aby (nie wiem przez kogo, bo to jest taka forma: gdzieå, ktoå powiedziaå ) jest, delikatnie mãłwiä c, nieprecyzyjne, powierzchowne, i na pewno nieadekwatne. Zadecyduje praktyka Nie wiem, ile Uniwersytet w Heidelbergu ma praw doktoryzowania i habilitowania, i ilu pracuje tam samodzielnych pracownikãłw naukowych. Wiem natomiast, Åźe ta piä kna w ksztaå cie uczelnia, o niewielkiej liczbie studentãłw, ma Å wiatowä så awä przede wszystkim w chemii i medycynie, ma specyficzny klimat i swoich noblistãłw. Nie wiem, czy ideaå em jest Uniwersytet w Rzymie, potä Åźny moloch, ktãłry liczy 200 tysiä cy studentãłw. MoÅźna mieä sto praw habilitacji w uniwersytecie i nie mieä Åźadnego noblisty, Åźadnego uczonego Å wiatowego formatu. Uczelni takiej nie pomogä Åźadne rankingi rãłåźnych tygodnikãłw czy miesiä cznikãłw. MogÄ najwyåźej podnieå Ä im megalomaå skie poczucie wyåźszoå ci, jeå li jest im to potrzebne. Podzielam poglä d prof. Marka GÄ bczyå skiego, rektora Uniwersytetu w BiaÅ ymstoku, Åźe nie moåźemy siä Å cigaä. Nie bä dziemy ani starsi niåź Uniwersytet JagielloÅ ski, ani lepsi niåź Uniwersytet Warszawski. MoÅźemy byä maå ym, ale dobrym uniwersytetem. DopowiedziaÅ bym, Åźe nie mamy potrzeby licytowania siä, kto jest lepszy i na jakim dystansie, bo nauka i edukacja to nie zawody lekkoatletyczne, gdzie liczy siä wynik za wszelkä cenä i miejsce na podium, koniecznie medalowe. Chcemy byä po prostu dobrä, szanowanä uczelniä, do ktãłrej må odzieåź chä tnie przychodzi, bo jest tam odpowiednia atmosfera, bo wynosi stamtä d odpowiedniä wiedzä i dajä cy satysfakcjä dyplom. Przychodzi czas normalnej konkurencji, w ktãłrym nie zarzä dzenie wysokiego urzä dnika ministerialnego, jakiejå Wysokiej Rady czy innego, mniej formalnego, gremium, nie liczba praw habilitacyjnych i doktorskich na wydziaå ach bä dä decydowaä, czy uniwersytet jest potrzebny w danym mieå cie bä dåº regionie. Zadecyduje må odzieåź. Ona wybierze, czy chce studiowaä w Opolu, w Rzeszowie, Katowicach, Warszawie czy moåźe w Heidelbergu, OÅ omuå cu lub Pradze. Czas niåźu demograficznego, ktãłry nad polskie wyåźsze uczelnie nadciä ga, wyrä czy urzä dnikãłw w rozstrzyganiu, jaki ksztaå t bä dzie mieä polskie szkolnictwo wyåźsze. OstanÄ siä te uczelnie, ktãłre bä dä mieä mä dre kierownictwo, sprawnä kadrä i odpowiednie zaplecze materialne, ktãłre powinna wytworzyä lokalna spoå ecznoå Ä. Nie rozumiem, dlaczego Ministerstwo Edukacji czy Rada GÅ Ãłwna majä mieä specjalne prawa, by wymuszaä fuzje rãłåźnych uczelni, zmuszaä, by Å Ä czyå y siä politechniki z uniwersytetami w miastach wojewãłdzkich. Co na tym zyskamy, Åźe w myå l jakichå teoretycznych rozwaåźaå, gabinetowych spekulacji unicestwimy w ktãłrymå z miast wojewãłdzkich istniejä cy tam uniwersytet. Uniwersytet w Opolu, Rzeszowie, BiaÅ ymstoku, Bydgoszczy czy Zielonej GÃłrze nie zagraåźa Uniwersytetowi JagielloÅ skiemu czy Warszawskiemu. Nie wszyscy w Polsce majä ambicje, moåźliwoå Ä i chä Ä studiowania w Warszawie czy Krakowie. Nie akceptujä nawoå ywania, Åźe w Polsce powinno byä piä Ä -szeå Ä wielkich uniwersytetãłw o renomie europejskiej. I tam naleåźy skierowaä potä Åźny strumieå pieniä dzy paå stwowych. Nie tä dy droga. Jest to powrãłt do restytucji Polski podzielonej na rãłåźne kategorie - A, B, C, D... Tak nie organizuje siä nowoczesnego paå stwa. Dla mnie interesujä cym wzorcem jest model niemiecki, a po czä Å ci i wå oski, w myå l ktãłrego w stolicach poszczegãłlnych landãłw czy teåź historycznych regionãłw sä centra kulturowe i naukowe. I nie ma monopolistãłw, nie ma pragnienia, aby najsilniejszy uniwersytet byå w Berlinie czy Hamburgu, i aby tam skierowaä gå Ãłwny strumieå pieniä dzy. W Niemczech Å wietnie sobie radzä maå e uniwersytety w TÄ Åºbingen, Ratyzbonie, Heidelbergu czy Getyndze. WyrastajÄ tam nobliå ci. Nikt
nie ma zamiaru z biurokratycznych powodãłw likwidowaä tych uniwersytetãłw na podstawie jakiejå ustawy. One siä same broniä. I tak, mam nadziejä, bä dzie rãłwnieåź w Polsce. Nowe prawo o szkolnictwie wyåźszym przez sam fakt jego uchwalenia nic nie zmieni. Zadecyduje praktyka Åźycia codziennego. Prof. dr hab. StanisÅ aw SÅ awomir Nicieja, historyk, senator RP, rektor elekt Uniwersytetu Opolskiego. ZrÃłrÅ o: "MÅ ode uniwersytety w Polsce" - StanisÅ aw SÅ awomir Nicieja, Forum Akademickie