WSTĘP DO JĘZYKOZNAWSTWA (TERMINY) Dla I semestru filologii obcojęzycznych

WSTĘP DO JĘZYKOZNAWSTWA (TERMINY) Dla I semestru filologii obcojęzycznych UWAGA! Sugeruje, ażeby Słownik pozostał w Państwa komputerach, bo niewątpliwie, w miarę potrzeb, będę go uzupełniać. W chwili przesyłania pierwotnej wersji, liczy on sobie 23,5 stronicy). ABSTRAKT (ABSTRACT). Termin nie lingwistyczny, raczej interdyscyplinarny. Używany w tekstologii (lingwistyce tekstu). Bardzo krótkie streszczenie. ADRESATYWY. Sposób zwracania się, inaczej: zwroty grzecznościowe przyjęte w danej kulturze. W polskiej etykiecie językowej podstawowe adresatywy do pan, pani oraz ty (w określonych sytuacjach i do określonych osób). AKT KOMUNIKACJI JĘZYKOWEJ.(AKJ). Zakres tego terminu jest szerszy niż aktu mowy (AM)/ w AKJ funkcjonuje konkretna wypowiedź realizująca określone cele komunikacyjne. Należy uzupełnić: otóż każda wypowiedź językowa funkcjonuje w określonych kulturowo okolicznościach. Kontekst podstawowy wypowiedzi (sytuacja komunikacyjna) obejmuje szczegółowe typy sytuacji (np., zebranie, zakupy, wizyta, egzamin, podróż). Ponadto zaś - osoby uczestniczące w AKJ, ich typowe zachowania, ich role społeczne. Jest jeszcze kontekst ogólnokulturowy, a w nim zawierają się, są zapisane, rodzaje i cele komunikowania się. Najprostszy model AKJ: nadawca, ażeby porozumieć się z odbiorcą komunikatu, tworzy wypowiedź, zawierającą jakąś informację. Odbiorca stara się zrozumieć, a porozumienie jest możliwe nie tylko dzięki znajomości wspólnego kodu językowego, ale i podobnej kompetencji kulturowej oraz wewnętrznej gotowości na wysłuchanie i zrozumienie komunikatu nadawcy, tego, co chce on nam przekazać. AKT MOWY. Podstawowa jednostka komunikacji językowej. Użycie wypowiedzenia przez konkretną osobę w konkretnej sytuacji. (Wypowiedzenie to ukształtowana składniowo jednostka komunikacji). Elementy AM: nadawca i odbiorca (mówiący i słuchający). Składniki AM (inaczej: poziomy) to LOKUCJA (L), ILLOKUCJA (IL), PERLOKUCJA (P). L = samo wypowiedzenie zdania czyli realizacja wypowiedzi zgodnie z regułami gramatycznymi i znajomością leksyki; IL. ponieważ wypowiedź stanowi sama w sobie jakiś akt, np. stwierdzenie, rozkaz, pytanie, intencja obrażenia odbiorcy komunikatu i t.p., to IL określa intencję nadawcy komunikatu (autora wypowiedzi skierowanej do odbiorcy, -ów); P. nadawca wypowiedzi w swojej intencji chce wywrzeć poprzez wypowiedź jakiś określony wpływ na odbiorcę. Jednakże nie zawsze intencja nadawcy pokrywa się z odbiorem komunikatu. 1

AKT MOWY PERFORMATYWNY (PERFORMATYW) powoduje zmiany w rzeczywistości, np. przyrzeczenie, przysięga, mianowanie, ślub,chrzest, wypowiedzenie wojny. Ich wspólna cecha: coś się dokonuje przez samo mówienie. AKTY MOWY POŚREDNIE I BEZPOŚREDNIE. Pierwsze informacja jest przekazywana czytelnymi i środkami językowymi (wyrazy oraz ich połączenia). Drugie zaś są przekazywane s y t u a c y j n i e. Przykłady: Czy musisz ciągle wyjeżdżać? (odczytujemy pretencję, żal). I: Kiedy wyjeżdżasz? (Zależnie od sytuacji może to być pretensja, oczekiwanie, zniecierpliwienie, groźba i t.p.) AKWIZYCJA JĘZYKA (MOWY). Pierwotne znaczenie: przyswajanie jezyka ojczystego przez dziecko, poczynając od faz tzw. gruchania i gaworzenia poprzez przyswajanie artykulacji i znaczenia słów, dalej - tworzenie zdań oraz dalej wypowiedzi bardziej złożonych. Termin, uważam, że bezzasadnie, został przywłaszczony przez dydaktykę języków obcych, bowiem nauka języka obcego, do tego, w warunkach szkolnych, a nie naturalnych, odbywa się w zupełnie innych warunkach, więc nie może być utożsamiana z akwizycją, która jest przyswajaniem, a nie nauką (jak w szkole) języka.. Problematyką akwizycji mowy zajmuje się PSYCHOLINGWISTYKA (dyscyplina powstała w polowie XX wieku)), a zainspirował te badania N. Chomsky, zadając bardzo ważne pytanie: JAK to się dzieje, że człowiek, mając do dyspozycji ograniczoną ilość wyrazów i jeszcze bardziej ograniczoną ilość reguł, potrafi i tworzyć, i rozumieć, nieskończoną ilość zdań (wypowiedzi)? A więc zwrócił uwagę na twórczy aspekt języka i, co oczywiste, na człowieka mówiącego. ANTONIMIA. Zajmuje się badaniem ANTONIMÓW, wyrazów o znaczeniu przeciwstawnym, np.: gorąco-zimno; dobry-zły, biały-czarny; dzień-noc. ANTROPOLOGIA KULTUROWA. Nauka o człowieku jako istocie społecznej i twórcy kultury. Bada zachowania społeczne człowieka oraz wytwory materialne i duchowe jego działań. ARBITRALNOŚĆ ZNAKÓW JĘZYKOWYCH, czyli ich niemotywowany charakter. Są arbitralne czyli narzucone, ale obowiązują w tym kształcie każdego użytkownika danego języka. ASPEKT CZASOWNIKA. Dokonaność lub niedokonaność. BARIERY KOMUNIKACYJNE. Poza słabą znajomością języka oraz brakiem tolerancji dla tzw. inności, są to: emocjonalne przerywanie, stawianie diagnoz, wywyższanie się plus oceny tego, co słyszymy; propozycje rozwiązań, o które współrozmówca nie prosi, rozkazy, groźby, nauki moralne, stawianie niewłaściwych pytań. Ponadto: unikanie udziału w troskach innego człowieka, co 2

manifestuje się najczęściej w reakcjach typu: To nic takiego, ja to dopiero musiałem przeżyć sytuację CECHY DYSTYNKTYWNE FONEMÓW (łac. distinctio = wyróżnienie). W przeciwieństwie do fonetyki, która bada dźwięki mowy ze względu na ich właściwości fizyczne, fonologia opisuje cechy dystynktywne, tzn. takie, które pozwalają odróżnić jeden znak językowy od drugiego. CZĘSCI MOWY. Grupy wyrazowe o wspólnych właściwościach gramatycznych. w języku polskim odmienne części mowy: rzeczownik, przymiotnik, liczebnik, większość zaimków, czasownik. Nieodmienne: spójnik, przyimek, przysłówek, partykuła wykrzyknik. CYRYLICA. Alfabet słowiański języka SCS przejęty wraz z chrztem Bułgarów. Oparty na dużych literach alfabetu greckiego. Uproszczony w stosunku do głagolicy. DEKLINACJA. To odmiana rzeczowników, przymiotników, liczebników, zaimków i imiesłowów przymiotnikowych przez przypadki, liczby (rzeczowniki) oraz przez rodzaje (także przez przypadki i liczby) pozostałe z wymienionych części mowy. DEMINUTIVUM. Wyraz zdrobniały, zdrobnienie, np. człowieczek, piesek,, kwiatuszek, Anusia. DENOTACJA. Zakres nazwy, tzn. zbiór wszystkich jej desygnatów. Np. wyraz miasto jako leksem (jednostka słownikowa) wchodzi w wypowiedzi w jakieś relacje z innymi wyrazami. Inaczej: oznacza (denotuje) klasę miast. DERYWACJA. Proces tworzenia wyrazów pochodnych od wyrazu podstawowego za pomocą przedrostków i przyrostków. DERYWAT. Wyraz pochodny utworzony od podstawowego. Np. dom, derywaty domek, domownik, przydomowy. DESYGNACJA. oznaczenie, tzn. odsyłanie świadomości mówiącego do określonych przedmiotów lub ich klasy, czyli do desygnatów czyli - obiektów rzeczywistości pozajęzykowej. DESYGNAT. Przedmiot myśli odpowiadający wyrazowi. Np. desygnatem wyrazu kot jest określone zwierzę, desygnatem wyrazu dom budynek określonego rodzaju. DYSTRYBUCJA (łac. ( distributio - rozdział, podział). Zbiór kontekstów (otoczenia), w jakich dany element językowy może wystąpić. (Te elementy, dla przypomnienia): fonemy, morfemy, wyrazy, grupy wyrazowe). DWUKLASOWOŚĆ JĘZYKA (TEKSTOTWÓRCZOŚĆ). Bowiem język składa się ze słownika (słownictwa) i gramatyki, która pozwala tworzyć sensowne wypowiedzi z jednostek słownika czyli ze słów. 3

DWUSTOPNIOWOŚĆ SYSTEMU JĘZYKOWEGO. Składa się on z fonemów, które nie mają znaczenia, ale mają zdolność tworzenia znaczeń oraz z jednostek wyższego rzędu mających znaczenie (morfemów i wyrazów, połączeń wyrazowych, zdań ). DYSTANSE KULTUROWE W RELACJACH INTERPERSONALNYCH (MIĘDZYLUDZKICH), czyli twarzą w twarz. Wymieniam: intymny, indywidualny, społeczny (przeciwieństwo indywidualnego), publiczny. Są one zdeterminowane kulturowo. Ogólnie można powiedzieć, że większe i skrupulatnie przestrzegane dotyczą kultury anglosaskiej, z reguły minimalne Wschodu. Natomiast niejako środkową pozycję zajmują polskie dystanse kulturowe ETNOCENTRYZM. Postawa wykluczająca skuteczne porozumiewanie się, zwłaszcza z przedstawicielami innych kultur. Przykłady werbalne: Nasz naród znajduje się w centrum rozwoju; jest narodem wybranym; mamy misję do spełnienia. Wszystkie inne narody postrzegamy i oceniamy przez odniesienie do naszego i do naszej kultury, tradycji, kierując się przekonaniem o naszej (oczywiście rzekomej) wyjątkowości. ETNOLINGWISTYKA. Dyscyplina językoznawstwa zewnętrznego (inaczej: makrolingwistyki). Na tym gruncie poszukuje się zależności między kulturą a budową języka, którym posługują się jej przedstawiciele. Tutaj znajdujemy także próby odczytania zawartego w języku potocznego poglądu na świat (JĘZYKOWY OBRAZ ŚWIATA. ETYKA SŁOWA (ES). Nie chodzi tylko o poprawność, bo normy poprawności są od dawna domeną tego działu lingwistyki, który zajmuje się KULTURĄ JĘZYKA. Specyfika naszych czasów wymogła na lingwistach zainteresowanie ES przestrzeganie jej reguł, jest warunkiem fortunności aktu mowy. Obejmuje ona reguły kontaktu uprzejmego: rozmawiaj z partnerem tak albo mów do niego tak, by czuł się dobrze. Niezależnie od tego, jaka jest treśc rozmowy czy komunikatu. A także: Formułuj wypowieź tak, by odbiorca miał możliwość wyboru postawy i zachowania. Określa to konieczność traktowania podmiotowo, a nie instrumentalnie naszego odbiorcy, tego, z kim rozmawiamy, do kogo kierujemy nasze wypowiedzi (komunikaty) EUFEMIZM. Wyraz lub wyrażenie neutralne pod względem stylistycznym, którego używamy dla złagodzenia danych treści, np. mijać się z prawdą, przenieść się do wieczności, pomoc domowa, niemądry. ETYKIETA JĘZYKOWA. Zob.: GRZECZNOŚĆ JĘZYKOWA. FONEM. Najprostsza jednostka języka, która nie ma znaczenia, ale posiada zdolność różnicowania (czyli tworzenia) znaczeń, a w związku z tym pozwala odróżniać mające znaczenie jednostki języka wyższego rzędu. Fonem funkcjonuje w składzie morfemów i wyrazów, a poza nimi jest nie do pomyślenia Każdy język 4

zawiera pewną niewielką ilość fonemów; w języku polskim jest ich (według różnych obliczeń) około 40. ETNOS naród, społeczeństwo, lud. FLEKTYWY = KOŃCÓWKI WYRAZÓW. FLEKSJA. 1. dział gramatyki obejmujący deklinacje oraz koniugację, 2. Odmiana wyrazów. Badanie wyrazów z punktu widzenia ich zastosowania w zdaniu, opis form poszczególnych wyrazów. FUNKCJA JĘZYKOWA. (Chodzi o system językowy, a nie o jego użycie). Na tym poziomie podstawowa FJ to wyodrębnienie i nazywanie elementów otaczającej nas rzeczywistości Inaczej: FUNKCJA NOMINATYWNA FONICZNOŚĆ ZNAKÓW JĘZYKOWYCH (JĘZYKA). Są one ciągami dźwięków wytwarzanymi przez narządy mowne człowieka i odbieranymi przez innych ludzi. Jest to pierwotna i podstawowa forma tych znaków. FORMA WYRAZOWA (SŁOWOFORMA). Forma gramatyczna plus znaczenie leksykalne czyli takie, które ukazane jest w słowniku. Np., głupi-ś, matc-e.. FORTUNNOŚĆ (SKUTECZNOŚĆ) AKTU MOWY. Taki AM, w którym dochodzi do porozumienia, nawet jeśli współrozmówcy mają odmienne poglądy. Jest to możliwe tylko wtedy, gdy potrafimy być tolerancyjni.. FUNKCJE GRZECZNOŚCIOWE. inaczej: o roli grzeczności językowej. Ujawnia się ona w sposób najbardziej widoczny w powitaniach, przedstawianiu się i przedstawianiu, w życzenich, gratulacjach, wyrażaniu współczucia, częstowaniu, zapraszaniu, deklaracji pomocy, komplementach i pochwałach, przejściu na ty, toastach, prośbach, podziękowaniach, przeprosinach, pożegnaniach. FUNKCJE JĘZYKA. Role, jakie on może pełnić w procesie mówienia (komunikacji) w stosunku do nadawcy, odbiorcy, fragmentu rzeczywistości, do której odnosi się treść wypowiedzi oraz innych aspektów mowy (języka w użyciu). Najczęściej wymienia się takie oto: ekspresywna; przekazuje emocje nadawcy, w każdym razie stosunek jego to komunikatu, który kieruje do odbiorcy; impresywna (perswazyjna) odzwierciedla oddziaływanie komunikatu na odbiorcę; poznawcza (kognitywna) dotyczy walorów tego rodzajurozmowie: wiesz co, powiem ci, że, posłuchaj tylko, nie wiem, czy wiesz, tak,tak, no nie i t.p. GENERATYWIŚCI. Zwolennicy (i twórcy) JĘZYKOZNAWSTWA TRANSFORMACYJNO-GENERATYWNEGO.. Od: generować wytwarzać, powodować coś. Byli przekonani, że człowiek może tworzyć nieskończony zbiór prawidłowo zbudowanych zdań i dokonać jednoznacznego opisu strukturalnego każdego z nich. GŁAGOLICA. Najstarszy znany alfabet słowiański (oparty na małych literach greckich). Do dziś funkcjonuje w niektórych rejonach Chorwacji. 5

GŁOSKA. Najmniejsza niepodzielna jednostka fonetyczna języka; najmniejszy, dający się wyodrębnić słuchowo dźwięk mowy, artykułowany (wymawiany) przy określonym i stałym układzie narządów mowy. Przypominam: głoskami (szczególnymi) są także fonemy, ale oczywiście nie każda głodka jest fonemem. GNIAZDO SŁOWOTWÓRCZE (RODZINA WYRAZÓW). Grupa leksemów, między którymi zachodzi stosunek motywacji. Por. hasło MOTYWACJA) Ono najczęściej są budowane na podstawie pojedynczego leksemu, który motywuje pozostałe leksemy należące do danego gniazda. Np., szkło jest ośrodkiem gniazda słowotwórczego, do którego należą motywowane przez szkło wyrazy: szkiełko, szkliwo, szklarz, szklarnia, szklisty, szklany, szklanka, szklić, zaszklić. GRAMATYKA. Nauka o języku, która w sposób usystematyzowany ujmuje zasady budowy danego języka w zakresie fonologii, fleksji, słowotwórstwa i składni. Ze względu na przedmiot i zakres badań wyodrębniamy takie działy gramatyki: fonologia, morfologia (a w jej granicach słowotwórstwo i fleksja) składnia. Są to części składowe systemu języka. Natomiast podsystem leksykalno-semantyczny oczywiście jest bardzo waznym składnikiem systemu językowego, ale nie należy do gramatyki. Przypominam najkrótszą definicję języka: słownictwo plus gramatyka. GRAMATYKA TRANSFORMACYJNO-GEN GENERATYWNA. ERATYWNA. Przełomowa teoria lingwistyczna, jej twórcą jest N. Chomsky (lata 60 XX wieku). Istotną rolę swojej teorii wyznacza ideom wrodzonym (zob., NATYWIZM). Wg. niego dziecko tak szybko uczy się języka, bo człowiek rodzi się wyposażony w tzw. gramatykę uniwersalną i do nauczenia pozostają mu cechy specyficzne dla danego języka.. Każdy użytkownik danego języka posiada zdolność nie tylko tworzenia (generowania), ale i rozumienia nowych zdań, a te dwie umiejętności składają się na KOMPETENCJĘ JĘZYKOWĄ. Przełom dotyczy zainteresowań oraz rozstrzygnięć, w jaki sposób, na podstawie jakiego mechanizmu psychicznego posługujemy się językiem? Czym jest kompetencja komunikacyjna?. Zatem odstępuje się od badania struktury języka na rzecz poznawania procesów psychicznych związanym z jego użyciem. GRAŻDANKA. Cyrylica zmodyfikowana poprzez jedną z reform Piotra I (początek 18 wieku). GRZECZNOŚC JĘZYKOWA. Takie zachowania językowe, których w danej sytuacji mówienia poniechać nie wypada (M. Marcjanik). Zob. koniecznie: FUNKCJE GRZECZNOŚCIOWE. HERMENEUTYKA. Współczesny, w znacznej mierze autonomiczny, kierunek badań językowych. Jedna z dyscyplin filologicznych istotnych dla lingwistyki, która jest częścią składową filologii. Jeden z czołowych twórców tego nurtu badań to H.-G. Gadamer (zmarł zaledwie kilkanaście lat temu). Wprawdzie główny cel 6

hermeneutyków to badanie, objaśnianie oraz interpretacja źródeł pisanych, to jednak w tych granicach mieści się też kwestia rozumienia tekstów, poprzez które dokonuje się poznanie. Te dwa elementy są wszak także istotne dla lingwistów. HIPERTEKST. Zbiór dokumentów dostępnych dzięki zamieszczonym w danym tekście linkom (odsyłaczom). To umożliwia błyskawiczne przejście na nową stronę. Dzisiaj ilość witryn sięga kilkunastu milionów. HIPERONIMIA I HIPONIMIA. Stosunek nadrzędności i podrzędności znaczeń, tzn., że znaczenie jednego wyrazu zawiera się w znaczeniu drugiego. Np., hiperonim pies i jego hiponimy kundel, pudel, spaniel, York; samochód (silnik, koła, hamulce,biegi, kierownica ); drzewo (gałęzie, konary, pień ) i t.p. HIPOTEZA SAPIRA-WHORFA (lata 30 XX w.) To inaczej teoria względności językowej. Zapoczątkowała ona badania etnolingwistyczne (związki języka z kulturą w ramach danego etnosu oraz badania porównawcze (np. polskorosyjskie) w tym zakresie.). Każdy z języków etnicznych (narodowych) przedstawia określone widzenie świata, przy czym język służy do kształtowania, a w drugiej kolejności- wyrażania pojęć. HOMONIMIA. polega na wyrażaniu różnych znaczeń za pomocą identycznych ze względu na formę wyrazów, które jednak mają absolutnie różne znaczenia. Np., buk drzewo i Bóg ; piła (alkohol) i (narzędzie do piłowania). IMPLIKATURY (INFORMACJA IMPLICYTNA). Termin wprowadził H.P. Grice (1967 rok) i jest stosowany w sytuacji, gdy mamy do czynienia z różnicą między tym, co mówi uczestnik aktu komunikacji, a tym, co może mieć na myśli (implikować). Przykład: (z tekstu publicystycznego, styczeń 2013: Kontakt z rozumem nie jest tym, co nasi politycy cenią. IMPLIKATURĄ (INFORMACJĄ IMPLICYTNĄ) jest tutaj stwierdzenie, że, jak można eufemistycznie powiedzieć, nasi politycy nie grzeszą rozumem. INDOEUROPEJSKA RODZINA JĘZYKOWA. Ma ona charakter wielostopniowy (jeszcze podrodziny, grupy i gałęzie). Takich rodzin jak słowiańska, germańska, romańska wyodrębniono tutaj ponad 100 (rodzin tak rozległych, jak indoeuropejska jest około 30). Prajęzykiem IRJ jest hipotetyczny język praindoeuropejski). Do tej ogromnej rodziny należą wszystkie języki europejskie oprócz baskijskiego, estońskiego, fińskiego, i węgierskiego. Zob. też JĘZYKI INDOEUROPEJSKIE INFORMACJA EKSPLICYTNA) = wyrażona wprost, bez podtekstów, tzn. explicite. INFORMACJA IMPLICYTNA (implicite do wywnioskowania z kontekstu). Domyślna. INTERNET JAKO NOWE NARZĘDZIE ZIE KOMUNIKACJI. Dzisiaj informację coraz częściej odbieramy nie z przekazu na papierze, lecz z serwerów, gdzie świat 7

wirtualny istnieje w formie elektronicznego zapisu. Komputer pozwala na posługiwanie się rozmaitymi sposobami społecznej komunikacji: audialnymi, wizualnymi, werbalnymi, niewerbalnymi, audiowizualnymi. On niejako powtarza i zbiera wszystkie wcześniejsze doświadczenia komunikacyjne i dodaje jeszcze inne: w roku 1991 powstała usługa www. którą można porównać do zbioru dokumentów, zawierających różne treści (marketingowe, naukowe, informacyjne i t.d.). Podstawową formą poruszania się po ogólnoświatowej pajęczynie jest HIPERTEKST. (pojęcie z zakresu informatyki). Tekst, w którym cytaty i odnośniki (odsyłacze) do innych tekstów (wyjaśnień, definicji i t.d.) lub innych miejsc w danym tekście, są graficznie wyróżnione i umożliwiają bezpośredni kontakt ze wskazywanymi tekstami po naciśnięciu myszy. Najbardziej znany dziś kanał komunikacyjny to INTERNET czyli sieć międzynarodowa. Służy wymianie informacji, dociera niemal do wszystkich zakątków kuli ziemskiej. Możliwe jest przekazywanie informacji milionom ludzi, ale możliwe jest także prowadzenie calkiem prywatnej rozmowy. Stwarza ogromne możliwości taniej, globalnej i błyskawicznej wymiany informacji. INTERTEKST. Produkt INTERTEKSTUALNOŚCI, która obejmuje szereg zjawisk, z których najważniejsze to cytaty, czyli przywolanie czyichs opinii, wypowiedzi JĘZYK ETNICZNY (ethnos, w spolszczeniu etnos to naród, lud). Stąd: język narodowy (ogólny). Np. polski, angielski, hiszpański. JĘZYK SEMANTYCZNY. Służy do opisu znaczeń języka naturalnego. Wyrażenia elementarne, które są podstawa takiego opisu dzisiaj to inaczej indefinibilia. Są one powszechnie zrozumiałe Przykłady indefinibiliów: ja, ty, ktoś, coś, świat, chcieć, nie chcieć,, mówić, stawać się, myśleć o, wyobrażać sobie, myślec o. Ta naliza wywodzi się ze stworzonego przez filozofów (Leibniz) tzw. alfabetu myśli ludzkiej, a ideę rozwija od lat kilkudziesięciu głównie Anna Wierzbicka oraz jej uczniowie. JĘZYK STARO-CERKIEWNO CERKIEWNO-SŁOWIAŃSKI SŁOWIAŃSKI. Najstarszy literacki język Słowian utworzony w IX wieku przez apostołów Cyryla i Metodego na podstawie gwary macedońskiej z okolic dzisiejszych Salonik, skąd oni pochodzili JĘZYKI NATURALNE. To wszystkie języki ludzkie, które powstały i rozwijają się w naturalnych warunkach (ewolucja), a więc w przeciwieństwie do sztucznych nie zostały stworzone przez człowieka. To system znaków dźwiękowych, który powstał drogą rozwoju i służy ludziom do porozumiewania się oraz do poznawania świata. JĘZYKI INDOEUROPEJSKIE. Jedna z najważniejszych rodzin językowych świata, wywodząca się z języka praindoeuropejskiego Języki należące do tej rodziny na początku II tysiąclecia p.n.e. zajmowały ogromne obszary od Indii po Europę (stąd nazwa). W skład tej rodziny wchodzą następujące grupy językowe: słowiańska, 8

indoirańska, bałtycka, germańska, italska, celtycka, a także języki: albański, ormiański, grecki (nie licząc języków wymarłych). Zob. też INDOEUROPEJSKA RODZINA JĘZYUKOWA. JĘZYKI SZTUCZNE. Jest ich około 600, a stworzone zostały przez człowieka, najczęściej w celu ułatwienia komunikacji w określonej dziedzinie. Np., pidginy (angielski+ miejscowy: elementy obu), sabiry - powstałe dla ułatwienia kontaktów handlowych. Wyjątek stanowi esperanto (koniec 19 w.) język stworzony przez Polaka z Białegostoku, Ludwika Zamenhoffa w końcu 19 wueku. Zrodzony z idei zapewnienia możliwości porozumiewania się całej wspólnocie ludzkiej. Przypuszczalnie pomysł wynika z faktu, że L. Zamenhoff wyrósł w Białymstoku, mieście wielokulturowym, gdzie łatwo było zauważyć, jakie problemy może sprawiać różnojęzyczność. Ostatni zjazd esperantystów (około 2 tys. osób) odbył się w roku 2009 w Białymstoku. Językiem tym posługuje się dzisiaj podobno ok. 2 tys. osób. Są próby wprowadzenia go zamiast angielskiego, w parlamencie europejskim. Łatwe słownictwo zapożyczone z najbardziej znanych języków germańskich i romańskich oraz bardzo łatwa gramatyka. Mimo tych walorów, wydaje się, że esperanto nie ma szans, ażeby stać się językiem komunikacji ponad różnicami językowymi. Lingua franca to gwara z elementów języka francuskiego, włoskiego, hiszpańskiego, greckiego, arabskiego. Funkcjonuje w portach Morza Śródziemnego. Określenia tego używamy dzisiaj w znaczeniu metaforycznym: o wypowiedziach z różnych względów niezrozumiałych dla otoczenia (potencjalnych odbiorców), co wynikać może i z niekompetencji nadawcy komunikatu, i z braku umiejętności językowych (komunikacyjnych) nadawcy. Także volapük (wolapik) międzynarodowy język sztuczny, który jako pierwszy miał szerokie zastosowanie. Utworzony został w końcu XIX wieku. Oparty na gramatyce i słownictwie angielskim. (Nazwa jest przekształceniem słów: World świat, speak mówić). Ponadto języki formalne (matematyka, logika), języki informatyki, język Internetu. Te języki określa się także mianem języki pomocnicze. JĘZYKOWY OBRAZ ŚWIATA. Definicje są bardzo różne, a ich autorów łączy przekonanie, że zawarta w języku interpretacja rzeczywistości tworzy w każdym jezyku pewien czytelny i dla badacza obraz. Są to wszelkie utrwalone w języku sposoby postrzegania oraz interpretacji rzeczywistości przez daną społeczność językową, ale i przez poszczególne osoby. Wszyscy badający to zjawisko nawiązują do HIPOTEZY SAPIRA-WHORFA, ale i do spostrzeżeń innych uczonych badających język w ścisłym związku z kulturą. Jest to także centralne pojęcie językoznawstwa kognitywnego, ale interesuje się tą problematyka wiele kierunków językoznawstwa współczesnego )( p., etnolingwistyka) 9

JĘZYKOZNAWSTWO INDOEUROPEJSKIE. Twórcą jest F. Bopp (1816), który badając odkryty przez Jones a sanskryt, odtworzył system gramatyczny tego prajęzyka rodziny indoeuropejskiej. JĘZYKOZNAWSTWO KOGNITYWNE. Powstało w latach 70/8o w opozycji do gramatyki transformacyjno-generatywnej. (cognitio = poznanie) Wyrosło z zainteresowań, JAK ludzie poznają świat, i JAK to się odzwierciedla w języku. Kierunek ogromnie zróżnicowany (podobnie jak STRUKTURALIZM). Wszystkie ujęcia łączy rozumienie języka jako zjawiska antropologicznego (zob, ANTROPOLOGIA KULTUROWA). JĘZYKOZNAWSTWO KOMPUTEROWE.(LINGWISTYKA KOMPUTEROWA). Nauka o języku w perspektywie przetwarzania mowy. Współcześnie istnieje wiele języków programowania, które są konstruowane dla określonych celów. Jednakże nie sposób napisać jakiegokolwiek programu przy użyciu określonego języka programowania bez znajomości gramatyki tego języka. Gramatyka języków komputerowych obejmuje,jak każda gramatyka, zbiór prostych znaków, np.liter i słów oraz reguły ich łączenia sensowne całości. JĘZYKOZNAWSTWO KONFRONTATYWNE. Zorientowane na poszukiwanie różnic między językami. Funkcjonuje od lat 60 XX wieku. Te różnice są istotne ze względu na potrzeby nauki języków obcych, Drugi cel poszukiwanie podobieństw miedzy językami w celu określenia typu danego języka (j-wo typologiczno-porównawcze). JĘZYKOZNAWSTWO OGÓLNE bada tzw. uniwersalia językowe czyli cechy, właściwości wspólne wszystkim lub znacznej większości języków. To inaczej dyscyplina Wstęp do językoznawstwa. JĘZYKOZNAWSTWO SZCZEGÓŁOWE. Bada właściwości poszczególnych języków. Inaczej: językoznawstwo opisowe (danego języka) albo też: gramatyka opisowa (danego języka). JĘZYKOZNAWSTWO TRANSFORMACYJNO-GENERATYWNE. Zob. też (GRAMATYKA TRANSFORMACYJBO RANSFORMACYJBO--GENERATY ENERATYWNA WNA). Stworzył je N. Chomsky w połowie lat 50 XX wieku. Dla niego obiektem badań był nie sam tekst, lecz człowiek mówiący i proces tworzenia przez niego wypowiedzi. Jego podstawowe pytanie: Jak to się dzieje, że każdy człowiek (użytkownik języka) jest w stanie tworzyć i rozumieć zdania, z którymi nigdy wcześniej się nie zetknął? W ramach generatywizmu - ustalanie reguł transformacyjnych; na ich podstawie ma się dokonywać przekształcanie jednej struktury językowej w inną. (generowanie termin matematyczny precyzyjne wyznaczanie nieskończonego (potencjalnie) zbioru zdań danego języka). Reguły transformacyjne określają sposób łączenia elementów językowych w procesie tworzenia (generowania) zdań). Teoria ta ma charakter natywistyczny (zob, NATYWIZM). 10

JĘZYKOWY OBRAZ ŚWIATA (JOŚ). Termin wielu dyscyplin humanistycznych, ale głównie ETNOLINGWISTYKI oraz KOGNITYWIZMU, który między innymi kontynuuje badania etnolingwistyczne nad językiem. Termin zaistniał (dzisiaj jest powszechnie używany) około 20 lat temu. Jedna z definicji: zawarta w języku, a więc w sądach utrwalonych w języku, interpretacja rzeczywistości. Warto podkreślić, dlaczego JOŚ jest jednym z podstawowych terminów. JĘZYKOZNAWSTWA KOGNITYWNEGO. Zgodnie z tym aktualnym i rozpowszechnionym również w XXI wieku, kierunkiem badań, nie można odrywać opisu języka od procesów postrzegania i myślenia, właśnie JOŚ jest przedmiotem i żywego zainteresowania, i badań prowadzonych w ramach różnych zresztą kierunków JĘZYKOZNAWSTWA KOGNITYWNEGO KALKA odbitka wyrazowa. To wyraz, związek wyrazowy czy też konstrukcja składniowa stanowiące dosłowne tłumaczenie obcego wyrazu, związku wyrazowego lub też konstrukcji składniowej. Np., kalki przetłumaczone z rosyjskiego: rzecz w tym дело в том, pod rząd- подряд, okazać pomoc оказать помощь; od przypadku do przypadku niem. Von Fall zu Fall; nastolatek ang. Teenager. KATEGORIA GRAMATYCZNA. Np., kategoria przypadka, rodzaju, liczby, czasu. Podstawowe kategorie gramatyczne: przypadek, liczba, rodzaj, osoba, czas, tryb, strona. KATEGORIE WERBALNE. te, t które dotyczą odmiany czasownika: osoba, liczba, czas, rodzaj, aspekt, strona. KATEGORIE IMIENNE. Te, które dotyczą odmiany imiennych części mowy: rzeczownika, przymiotnika, zaimków osobowych. KATEGORYZACJA. A. Uporządkowanie jakiegoś zbioru wg określonych kategorii. W lingwistyce kognitywnej K. jest ściśle związana z wykrywaniem i określaniem znaczeń. Znaczenia są kategoryzowane w naszej świadomości użytkowników lub wręcz nosicieli języka na podstawie cech typowych egzemplarza danej klasy przedmiotów (szeroko rozumianych). Np., gdy mówimy ptak, to raczej nie wyobrazamy sobie nielotów, chociażby pingwina, ale typowych przedstawicieli tej kategorii, np., wróbla, sikorkę, gołębia. Gdy słyszymy stół to w naszej świadomości rysuje się mebel typowy: blat i 4 nogi, chociaż różnorodnośc tutaj jest duża. KOMPETENCJA JĘZYKOWA. Każdy użytkownik języka ( a już na pewno jego nosiciel) posiada zdolność nie tylko tworzenia (generowania), lecz i rozumienia nowych wypowiedzi, chociaż nie jest to warunkiem dostatecznym. (Zob.: KOMPETENCJA KOMUNIKACYJNA, KULTUROWA). 11

Treść tego terminu utworzonego przez Chomskiego, nieco się zmieniła, bo w jego wersji to istotny i konieczny czynnik regulujący i zapewniający formalną (gramatyczną) poprawność wypowiedzi. KOMPETENCJA KOMUNIKACYJNA (kulturowa). Do swobodnego posługiwania się danym kodem językowym potrzebna jest jeszcze kompetencja komunikacyjna czyli znajomość sposobu zachowania językowego w określonych okolicznościach, a także umiejętność dobierania środków językowych adekwatnych do celu, jaki chcemy osiągnąć czyli najogólniej znajomość reguł językowego porozumiewania się. KOMUNIKACJA INTERPERSONALNA. Podstawowy sposób porozumiewania się, czyli wymiana informacji (również emocji) między osobami za pomocą słowa (wypowiedzi), gestów, mimiki. KODY KULTUROWE. Obowiązujące w danej kulturze (tu: społeczności) wzorce kontaktów społecznych, głównie językowych. KOGNICJA. Termin LINGWISTYKI KOGNITYWNEJ. Obejmuje procesy poznawania i poznania, które są podstawowym przedmiotem zainteresowań KOGNITYWISTYKI. KOGNITYWISTYKA. Badacze reprezentujący ten kierunek myślenia o świecie są przekonani, że człowieka trzeba poznawać traktując go jako narzędzie przyswajania informacji, a jego zachowania opisywać i objaśniać w terminach określających jego stany wewnętrzne. Dlatego też główną uwagę poświęcają KOGNICJI czyli inaczej: całości działań poznawczych człowieka. KOGNITYWIZM. Zob., JĘZYKOZNAWSTWO KOGNITYWNE KOMUNIKACJA KULTUROWA. Obowiązujące w danej kulturze zwyczaje, normy, regulujące przebieg procesów porozumiewania się członków danej społeczności między sobą. (komunikacja wewnątrzkulturowa) oraz z przedstawicielami innych społeczności (komunikacja międzykulturowa). Może się ona dokonywać nie tylko za pośrednictwem literatury, sztuki, w tym architektury, ale i w zwyczajnych, codziennych sytuacjach życiowych. KOMUNIKACJA MIĘDZYKULTUROWA. Sama idea powstała w połowie XX wieku, a jest rozwijana współcześnie gdzieś od 20 lat. Polega na próbach budowania porozumienia między ludźmi, którzy reprezentują, są nosicielami różnych kultur. Jest to z reguły rozumiane jako komunikowanie się z obcym. Aktualne jest pytanie: czy rzeczywiście możliwe jest porozumienie między ludźmi, którzy nie tylko różnią się, ale i są niezmiernie przywiązani i do swojej kultury, i do swojego światopoglądu jako jedynie słusznego. KOMUNIKATYWNA FUNKCJA JĘZYKA. Niezależnie od 6 funkcji wyróżnionych przez R. Jacobsona, ta funkcja ma niejako charakter nadrzędny, bo właśnie realizacja Jakobsonowskich funkcji (FUNKCJE JĘZYKA) składa się na 12

zachowanie funkcji komunikatywnej. Zasadniczą. Jest to podstawowa funkcja wypowiedzi zarówno mówionych, jak i pisanych.. Sens sytuacji, zachowań podczas potocznej rozmowy, a także tzw. dystans komunikacyjny są wyznaczane przez tzw. KODY KULTUROWE. KOLOKACJA (SYNTAGMA SKONWENCJONALIZOWANA). Przejaw zdolności. leksemów do tworzenia mniej lub bardziej stałych związków z innymi leksemami, co jest możliwe dzięki właściwościom dynamicznego podsystemu leksykalnosemantycznego. W języku polskim, np.: prać bieliznę ale myć ręce, myć zęby (ros.: чистить зубы).komunikacja MIĘDZYKULTUROWA. Ta piękna idea zrodziła się w połowie XX wieku, a współcześnie jest rozwijana gdzieś od 20 lat. Polega na wierze w możliwość budowania porozumienia pomiędzy wszystkimi ludźmi przedstawicielami, nosicielami różnych kultur. Jest to komunikowanie się z obcym. Jednakże i w ramach jednej kultury mamy trudności z porozumiewaniem się z racji i naszej różnorodności, i braku tolerancji. Np., między kobieta i mężczyzną, między przedstawicielami różnych grup społecznych albo różnych pokoleń. Sama idea jest bardzo istotna, ale i bardzo trudna do wcielenia w życie, w nasze działania językowo-kulturowe. Zob. też OBCY. KONCEPT. W uproszczeniu KONCEPTY to pojęcia charakterystyczne dla danej kultury, przy czym są one pozornie przekładalne (A. Wierzbicka i np. koncepty wolność, przyjaźń, los oraz, ich różne doprawdy znaczenie w różnych kulturach,są one analizowane w ramach LINGWISTYKI KOGNITYWNEJ. KONCEPTOSFERA. Suma konceptów charakterystycznych dla danej kultury. KONCEPTUALIZACJA. Pojęciowa organizacja świata, która odzwierciedla się zarówno w wypowiedziach, wskazujących na taką, a nie inną wiedzę o świecie, i w utrwalonych w naszych umysłach znaczeniach, które przypisujemy danym wyrazom jako składnikom wypowiedzi.. Sposoby konceptualizacji świata dają nam przynajmniej cząstkowe odpowiedzi na fundamentalne pytania: JAK ludzie w swoich umysłach przerabiają świat na pojęcia i JAKIE są efekty konceptualizacji (tego przerabiania ). Ostateczne, sumujące niejako pytanie: JAK ludzie interp[retują świat zapisany i opisany w języku? )ramy lingwistyki kognitywnej) KONWENCJONALNOŚĆ ZNAKÓW JĘZYKOWYCH. Ich umowny, żadnymi względami oczywistymi (głównie- podobieństwem) nie motywowany charakter. Przypominam: Czymże jest nazwa? To co zowiem różą pod inną nazwą także by pachniało. KONIUGACJA. Odmiana czasownika przez osoby. Kategoria osoby jest tutaj podstawową kategorią fleksyjną. Ściśle się z nią wiążą kategorie czasu, liczby, 13

rodzaju gramatycznego, strony, trybu i aspektu (czasowniki dokonane i niedokonane). KOŃCÓWKA WYRAZU. Jego zakończenie podlegające zróżnicowaniu w paradygmacie deklinacyjnym (6 przypadków) i w odmianie koniugacyjnej (czasownik). Np. pisz-esz, KREATYWNOŚĆ JĘZYKOWA. (ANG. CREATIVE). Umiejętność twórczego korzystania ze znajomości języka, który wykracza daleko poza znajomość języka. Trzeba język czuć, trzeba czuć to, co W. Humboldt nazywał duchem narodu, język jest przejawem tego ducha. Lingwiści niemieccy w XIX wieku uświadomili nam fakt, że język jest i wytworem, i narzędziem całej psychiki człowieka, a nie tylko jego logicznego myślenia. KWALIFIKATOR. Termin określający dziedzinę użycia danego wyrazu określaną w słownikach. Np.: techn. (techniczny)., książ. (książkowy), hist.(historyczny). KULTURA JĘZYKA. Umiejętność sprawnego, poprawnego i estetycznego posługiwania się środkami językowymi. Także dziedzina działalności językoznawczej zmierzająca do rozwijania tych umiejętności. LANGUE. PAROLE. LANGUAGE. AGE. Terminy wprowadzone przez F. Saussure a. Langue to system językowy, parole język w użyciu, w działaniu, language całokształt działalności mownej człowieka obejmujący langue - system językowy i parole użycie systemu (mówienie). LEKSEM. Wyraz słownikowy, abstrakcyjna jednostka słownika, a nie tekstu; podstawa podsystemu leksykalno-semantycznego języka wraz z wymienionymi w słowniku znaczeniami. LEKSYKALIZACJA. Proces językowy, który polega na tym, że przejrzysta pod względem budowy forma rozluźnia swój związek z wyrazem, od którego pochodzi i przekształca się w wyraz o znaczeniu niezależnym od swojej etymologii. Np.: grzeczny jest utworzony od dawnego zwrotu k rzeczy = do rzeczy; bielizna dawniej to, co białe. Leksykalizacja powoduje tworzenie się związków frazeologicznych niepodzielnych znaczeniowo (idiomów), np.:: jeden do Sasa, drugi do Lasa. Dawniej odnosił się do jednej sytuacji, a mianowicie: jedni Polacy byli zwolennikami Augusta II (Sas), a drudzy zwolennikami S. Leszczyńskiego (Les, Las). Dziś ten frazeologizm pełni funkcje przysłowia stosowanego w bardzo wielu sytuacjach bałaganu, chaosu. LEKSYKOGRAFIA. 1. Nauka o metodach i technice opracowywania słowników. 2. opracowywanie słowników, słownikarstwo. LEKSYKOLOGIA. Dział językoznawstwa zajmujący się badaniem wyrazów pod kątem ich znaczenia, użycia, ale i pochodzenia; nauka o słownictwie, tzn. o zasobie wyrazów i związków wyrazowych. Jest teoretyczną podstawą leksykografii. LINGWISTYKA TEKSTU (TEKSTOLOGIA). Współczesny kierunek badań nad językiem. Zainteresowanie gatunkami tekstu oraz życiem wyrazów tekstowych. 14

MAKROLINGWISTYKA. Ta część lingwistyki, która zajmuje się zewnętrznym opisem języka, to znaczy z uwzględnieniem relacji, w jakich pozostaje on do rzeczywistości. MIKROLINGWISTYKA. Ta cześć lingwistyki, która zajmuje się wewnętrznym opisem języka, bez uwzględnienia relacji do rzeczywistości (lingwistyka wewnętrzna). To głównie gramatyka, a zatem przedmiot zainteresowania strukturalizmu. MAKSYMY KONWERSACYJNE (P. Grice). Ludzie porozumiewając się, zachowują się racjonalnie (tak być powinno JK-B). Grice określił następujące: maksymy: ilości (przekaż tyle informacji, ile trzeba do osiągnięcia celu); jakości (mów to tylko, czego jesteś pewien); odniesienia (mów na temat); sposobu (mów zrozumiale). MANIPULACJA JĘZYKOWA. Wiąże się ona z naruszeniem ETYKI SŁOWA. Polega na używaniu środków językowych w nieuczciwym i tylko sobie wiadomym celu. Pą to przede wszystkim: niemówienie o tym, o czym należało powiedzieć (poinformować), wyraźne kłamstwo, posługiwanie się eufemizmami (nasza misja pokojowa w Afganistanie,przejściowe trudności, nieuzasadnione przerwy w pracy (strajki), hiperbolizacja (własnych osiągnięć i cudzych błędów): niesłychana zbrodnia (to i kłamstwa o Smoleńsku), nasze niepowtarzalne osiągnięcia. Do tych środków językowych należą też uogólnienia ze słowami: wszyscy, każdy, zawsze, nigdy, nikt. Ponadto nominacje typu: Polak-katolik, prawdziwy patriota, które mają charakter implicytny: sugeruje się (w domyśle), że wszyscy inni niż katolicy nie są patriotami, a wszyscy, którzy mają, inną niż sugerowana, wizję patriotyzmu nie są patriotami.. Trzeba dodać, że manipulacja dokonuje się w ten sposób, ażeby odbiorca tekstu zmanipulowanego nie był świadomy, jakiemu zabiegowi jest poddawany. Właśnie NOWOMOWA (w moim przekonaniu i reklamowa NM) jest oparta na manipulacji.. MENTALIZM. To inaczej psychologizm. Te kierunki w lingwistyce europejskiej i amerykańskiej, których przedstawiciele uwzględniają w opisie języka analizę świadomości. MENTALNE PROSESY. Procesy myślowe, sposób myślenia, który jest zależny od różnych okoliczności, zarówno środowiskowych, jak i uwarunkowanych przynależnością narodową. Ogólnie : uwarunkowania mają charakter kulturowy. MENTALNOŚĆ NARODOWA. Najkrócej: sposób myślenia o świecie, o ionnych, wyraźnie zdeterminowany przynależnością do danego narodu (etosu). Termin psychologiczny, ale zjawisko dzisiaj intensywnie badane i to nie tylko w ramach ETNOILINGWISTYKI. METAFORA (gr. przeniesienie znaczenia, przenośnia).. To podstawowa kategoria związana z myśleniem i działaniem człowieka. Funkcjonuje przez zastąpienie. Jest pożądanym zresztą odchyleniem od zwykłego użycia słów/wyrażeń. Służy upiększeniu (ubarwieniu) wypowiedzi (m. poetycka) lub też skondensowanemu wyrażeniu znaczeń, które nie są nam znane lub też takich, których odbiór (percepcja) sprawia nam trudność czy też wymagałby obszernych wyjaśnień. Np. Słowa to okna, a czasem mury, korupcja moralna; Ulianowsk (miasto rodzinne Lenina) to bolszewickie Betlejem; 15

MODALNOŚĆ. Stosunek mówiącego do tego, co jest treścią jego wypowiedzi. Inaczej: intencja wyrażana w Akcie mowy (czyli: wypowiedzi skierowanej do kogoś w komunikacji interpersonalnej). Głównie postawa emocjonalna, oceniająca. Wyrażany najczęściej przez tryby czasownikowe lub wyrazy pomocnicze.zob. też WYRAZENIA (WYRAZY) MODALNE.. MODELE KOGNITYWNE. To odpowiedniki pojęć w tradycyjnej (a nie kognitywnej) teorii poznania, ale z uwzględnieniem jeszcze takiej cechy jak typowość. Np. typowy ptak, typowy ssak, typowy przedstawiciel gatunku ludzkiego. Kognitywiści są zdania, że niektóre pojęcia mogą być zdefiniowane, gdy punktem wyjścia są schematy myślowe określane kulturowo. Np. w naszej kulturze (chrześcijańskiej zresztą) KAWALER to ten, kto się jeszcze nie ożenił. A papież, ksiądz, zakonnik? A homoseksualista? A wdowiec?.. W naszym modelu kulturowym są to osoby heteroseksualne pozostające poza małżeńskim związkiem monogamicznym. Może się ożenić w pewnym, zresztą dziś nie do końca określonym wieku.pozostaje bardzo aktualne pytanie: czy jest kawalerem mężczyzna mieszkający od lat z kobietą, posiadający z nią dzieci? MOTYWACJA. Zjawisko niepełnej umowności (konwencjonalności) znaku językowego, najczęściej zależność formy i znaczenia znaku od czynników pozajęzykowych. Np., wyrazy dźwiękonaśladowcze. MORFEM. Podstawowa jednostka podsystemu morfologicznego języka. Najmniejsza, znaczeniowo niepodzielna cząstka wyrazu, wyznaczająca albo jego znaczenie, albo stosunki gramatyczne. Morfem główny to rdzeń, z nim wiąże się znaczenie podstawowe wyrazu. Poboczne to afiksy (prefiks, sufiks, infiks) i końcówki fleksyjne. MOWA CIAŁA (JĘZYK CIAŁA). Komunikacja niewerbalna, która jest w znacznej mierze związana z przynależnością etniczną i rasową. Sposób poruszania się, posługiwanie się własnym ciałem do przekazywania określonych komunikatów, najczęściej zabarwionych w sposób istotny emocjonalnie. Postawa, gestykulacja, mimika są najczęściej odmienne, zdeterminowane kulturowo, więc niosą odmienne treściowo znaki. Każdy z nas, chociaż najczęściej nie zdajemy sobie z tego sprawy, jest wyposażony w specyficzny kanon komunikacyjny, który umożliwia mu przekazywanie informacji właśnie tą drogą. Zob. też PROKSEMIKA. NATYWIZM. 1) Filozoficzny pogląd dotyczący genezy poznania. Zakłada istnienie w umyśle ludzkim idei (cech) wrodzonych związanych z konstrukcją umysłu. Dokładniej: pewnej wiedzy niezależnej od doświadczenia i w ogóle od wszelkich zewnętrznych czynników. 2) Teoria psychologiczna podkreślająca wpływ cech wrodzonych na kształtowanie się psychicznych właściwości człowieka. NEOLOGIZMY. Wyrazy, połączenia wyrazowe, frazeologizmy nowo powstałe. Te zmiany SA konieczne, bo wymusza je życie, rzeczywistość, w której pojawiaja się z dnia na dzień nowe zjawiska, które trzeba nazwać. Te zmiany SA możliwe ze względu na maksymalnie otwarty o raz dynamiczny charakter podsystemu leksykalno-semantycznego. Kilka przykładów: białe kołnierzyki, wyścig szcurów, etykieta, nawijka (ze slangu młodzieżowego), kolesiostwo, ziomal, lans, lanser, surogatka.. 16

NEOSEMANTYZMY. Nowe znaczenia znanych wyrazów lub (rzadziej) - połączen wyrazowych. Przykłady: instalacja (jako dzieło sztuki), warsztaty (kursy), program.y NEUROLINGWISTYKA. Nauka o języku z punktu widzenia coraz lepiej rozpoznawalnych możliwości naszego mózgu NOWOMOWA (NEWSPEAK). Termin Orwella z jego książki antyutopii 1984 rok, gdzie między innymi opisuje zdegradowany przez politykę państwa totalitarnego język. Jest to zatem, w swoim pierwotnym, znaczeniu język totalitarnej propagandy politycznej. Dzisiaj, w każdym razie w jezyku polskim, nie jest to termin jednoznaczny. Michał Głowiński, uznany specjalista interpretacji tego sposobu komunikowania się ze społeczeństwem, w swojej ostatniej książce Nowomowa i ciagi dalsze, ze zdumieniem konstatuje, ze nie mamy już od dawna ustroju totalitarnego, ale NM nie umarła. W wersji współczesnej i w polskiej rzeczywistości, nazywa ją PISOMOWA, ale wydaje się,że język polityki w ogóle jest w istocie rzeczy nowomową. Jeszcze jedno, metaforyczne znaczenie, które powstało dzisiaj, to język niezrozumiały, którym ktoś się posługuje, ażeby nas oszołomić i wprowadzić w błąd, zmanipulować. ODCZYTYWANIE SENSU WYPOWIEDZI. Odbywa się ono z udziałem trzech okoliczności: 1) znajomość kodu (słownictwa oraz reguł łączenia ich w sensowne wypowiedzi) wspólna dla uczestników aktu komunikacji, 2) Wiedza mówiących o świecie, o faktach, ale i szerzej tzw. wiedza encyklopedyczna. Także wiedza oparta na doświadczeniu jako podstawy umiejętności wnioskowania, 3) twórcze wnioskowanie (INFERENCJA, zob.: ZASADY INFERENCJI ). OKAZJONALIZMY (WYRAŻENIA OKAZJONALNE). Jest to kategoria wyrażeń językowych (słowa oraz ich połączenia), które mają charakter autorski; powstają sytuacyjnie, okazjonalnie, ponieważ nadawca danego komunikatu nie może zmieścić się w granicach słownictwa sytuacyjnego albo tez komunikat, który nadaje ma charakter niezmiernie oryginalny. Najczęściej autorsami okazjonalizmów SA mistrzowie słowa, ale zdarza sisie to także zwykłym użytkownikom jezyka. PARADYGMAT GRAMATYCZNY = zespół form deklinacyjnych lub koniugacyjnych danego typu wyrazów. PARAJĘZYKOWE ŚRODKI KOMUNIKACJI. Akcent, intonacja, ton głosu, tempo mówienia. One też są zdeterminowane kulturowo. Np., w kulturze anglosaskiej nie jest przyjęte gestykulowanie. Druga skrajność, to kultura żydowska, a także włoska oraz krajów arabskich. Tutaj gestykulacja i inne środki parajęzykowe po prostu obowiązują. Bez nich nie ma fortunnego aktu komunikacji. PERCEPCJA. Termin, którego rozumienie jest niezbędne, zwłaszcza jeżeli mówimy o różnych realizacja KOMUNIKATYWNEJ FUNKCJI JĘZYKA.. jest to po prostu postrzeganie, uświadamianie sobie przedmiotu, zjawiska.. Sposób reagowania, odbierania wrażeń. Może być słuchowa, wzrokowa. Słuchowo-wzrokowa. PERFORMATYWY. Wypowiedzi sprawcze, zawsze tylko w 1 osobie. Np. mianuję ciebie ja ciebie chrzczę, ogłaszam małżeństwo. PLAN TREŚCI (PT). Strona znaczeniowa wyrażeń językowych. W związku z tym został (przez strukturalistów) wyodrębniony i PLAN WYRAŻANIA (PW). Te 2 plany występują w każdej wypowiedzi. PW to forma wypowiedzi (użyte wyrazy, 17

związki wyrazowe, konstrukcje zdaniowe). Oba plany wzajemnie się warunkują. Każdej formie odpowiada określone znaczenie., a każde znaczenie jest wyrażane w określonej formie.. PLEONAZM. Wyrażenie składające się z wyrazów to samo lub prawie to samo znaczących. Takie użycie = nadużyciu, niedoskonałości stylistycznej. Np.: cofać się do tyłu, wracać z powrotem, poprawiać się na lepsze. (pleonasmós nadmiar). PLURALE TANTUM. Rzeczowniki występujące tylko w liczbie mnogiej, np. spodnie, nożyce, drzwi, nosze. PODSTAWA SŁOWOTWÓRCZA. Część wyrazu pochodnego, która jest wspólna dla wyrazu pochodnego i podstawowego. Np. złotnik pochodzi od złot-o; złot- jest podstawą słowotwórczą. PODSTAWOWE RELACJE SEMANTYCZNE. To określone stosunki semantyczne: jeżeli A pozostaje w określonej relacji semantycznej do B to między znaczeniami A i B występuje powtarzająca się zależność. Są to: stosunki nadrzędności-podrzędności (hiperonimia i hiponimia),antonimia, homonimia, synonimia. PODSYSTEM JĘZYKA. Zasób jednostek językowych tego samego poziomu, np. fonemów, morfemów, wyrazów, które to tworzą razem system językowy. PODSYSTEM LEKSYKALNO-SEMANTYCZNY. Ma charakter najbardziej otwarty na świat, na rzeczywistość (łatwość wchłaniania i tworzenia nowych wyrazów), charakteryzuje się znaczna nieregularnością (niewielka ilość reguł), jest niestabilny (obumieranie wyrazów, związków wyrazowych i powstawanie nowych.zatem jest znacznie bardziej niż pozostałe podsystemy dynamiczny, zmienny, otwarty, nieregularny w swojej budowie. POLE SEMANTYCZNE (ZNACZENIOWE). Badania polowe zapoczątkował w pierwszej połowie XIX wieku Trier, ale istotną rolę odegrały tu poglądy F. Saussure a, zwłaszcza jego rozumienie języka jako systemu, w którym każda jednostka jest zdeterminowana przez wszystkie pozostałe, co zostało właśnie potwierdzone przez badania polowe. Zatem badanie PS dowodzi słuszności traktowania słownictwa jako systemu. Jest to uporządkowany pod względem syntagmatycznym i paradygmatycznym (zob.: ZWIĄZKI SYNTAGMATYCZNE I ZWIĄZKI PARADYGMATYCZNE) zbiór leksemów, reprezentujących dane pojęcia nadrzędne.np.: pojęcie intelektu, piękna, barw, pokrewieństwa. Trzeba pamiętać, że ujmowane danego fragmentu rzeczywistości jest różne w różnych społecznościach językowych. Ponadto treść terminu pole należy odróżniać od treści terminu kontekst. Ten ostatni określa konkretną sytuację użycia wyrazu. Natomiast pole określa sferę jego istnienia, inaczej jego miejsce w systemie językowym. POLISEMIA (WIELOZNACZNOŚĆ). Właściwość wyrazów oraz większych jednostek leksykalno-semantycznych ( grup wyrazowych, frazeologizmów, zdań); polega na tym, że jeden element językowy (wyraz, wyrażenie, zwrot) posiada więcej niż jedno znaczenie.. Polisemię należy odróżniać od HOMONIMII. Homonimy nie maja wspólnego elementu znaczeniowego. PRAGMATYKA (PRAGMALINGWISTYKA), LINGWISTYKA PRAGMATYCZNA). Rozwija się od lat 70 XX wieku. To dział językoznawstwa, które można określić jako studium użycia języka. Zajmuje się w gruncie rzeczy 18

problematyką kognitywną, a więc znaczeniem, poznaniem i szeroko rozumianym kontekstem, który wpływa na sens wypowiedzi, nawet określa dokładnie jej sens. Specyfika P. polega być może na tym, że rozpatruje te oraz inne pokrewne (mowa jest o nich poniżej) kwestie w aspekcie potrzeb i możliwości komunikacji językowej. Badania koncentrują się jeszcze wokół takich zagadnień: akt mowy, fortunność wypowiedzi, etykieta językowa, ocena wypowiedzi nie tylko pod kątem poprawności, ale i etyki oraz estetyki czyli szeroko rozumiane poprawne użycie języka. Inaczej: PRAJĘZYK. Ten hipotetyczny język, z którego drogą stopniowego rozwoju powstała grupa języków pokrewnych (rodzina językowa). Jest tyle hipotetycznych prajęzyków, ile rodzin językowych. Tylko rodzina języków Romańskich ma udokumentowany, a nie hipotetyczny prajęzyk: starołaciński.. PREDYKAT. W składni orzeczenie czyli to., o czym się orzeka w zdaniu. Także właściwość, cecha wyróżnionego przedmiotu lub relacja wiążąca wyróżnione przedmioty. PREDYKATYWNOŚĆ. PREFIKS (PRZEDROSTEK). Morfem znajdujący się przed rdzeniem lub też kilka takich morfemów. Np.: przed-wiośnie; na-o-po-wiadać. PROKSEMIKA. To milcząca mowa. Nauuka o wartościach komunikacyjnych zachowań niewerbalnych (wymowa gestów, ruchów, mimiki, spojrzenia, pozycji ciała, odległości zachowywanych w komunikacji, dotyku, punktualności, która nie w każdej kulturze obowiązuje, czasu rozmowy. Zob. też RAMY KOMUNIKACYJNE PROTOTYPY (P). Najbardziej typowe okazy danej kategorii. One są podstawą tworzenia tzw. MODELI KOGNITYWNYCH. Są podstawą KATEGORYZACJI, a chodzi głównie o kategorie naturalne, przy czym należy wspomnieć o stopniowalności cech, które wskazują na przynależność do danej kategorii. Np., ptak (opierzenie, lata, śpiewa i to są cechy typowe). A na peryferiach inne, stanowiące podstawę klasyfikacji kury, kaczki, gęsi, indyki, pingwiny jako nietypowe (nie w centrum, a na peryferiach kategorii) P. mają STRUKTURĘ CENTROWO PERYFERYJNĄ. RAMY KOMUNIKACYJNE (RK). Ogólnie wiadomo, że tym, co stanowi o tożsamości człowieka, jest jego kultura. RK to słowa, działania, pozy, gesty, barwa głosu, wyraz twarzy, sposób traktowania czasu i przestrzeni. REDUNDANCJA (od łac. redundantia zbytek, nadmiar.) Nadmiar informacji zawarty w danym komunikacie językowym czyli więcej informacji niż to jest potrzebne do przekazania danej treści. Jest to termin zapożyczony z teorii informacji. REFERENCJA. Zdolność wyrazu do wskazywania (wyróżniania) przedmiotów rzeczywistości. Np., wyrażenie (zdanie) Warszawa jest stolicą Polski odnosi się do określenia jednostkowego fragmentu rzeczywistości (jest stolicą Polski), zatem ma referencję. RELEWANCJA. Jedna z zasad głoszonych przez strukturalistów, postulująca wyodrębnianie w opisie cech istotnych (relewantnych), tzn. pełniących określone funkcje w komunikacji, ważnych w tym aspekcie, a obok cech nierelewantnych, nieistotnych dla komunikatywnej funkcji jezyka, dla procesu porozumiewania się. REWOLUCJA KOGNITYWNA. O radykalnych zmianach, które nastąpiły w nauce amerykańskiej w końcu 50, początku 60 lat XX wieku. Zdecydowana negacja 19

dotychczasowego sposobu widzenia rzeczywistości, jej interpretacji. Jej twórcy zerwali mianowicie z przekonaniem behawiorystów co do wiarygodności objaśniania rzeczywistości (świata) w oparciu o mechaniczną zależność pomiędzy bodźcem a reakcją. Przekonanie, że psychologia sama w sobie nie jest w stanie wiarygodnie określić mechanizmów poznawczych. Podstawowe badania ośrodek w Harwardzie (1960 rok). Poszukiwanie nowych dróg poznania wiążą kognitywiści z badaniami interdyscyplinarnymi, z nową metodologią, czyli poszukiwań skutecznych sposobów uwiarygodnienia istoty naszych mechanizmów poznawczych. Zatem: JAK ludzie zdobywają wiedzę? I JAK ją wykorzystują? Kognitywiści. szukają nowej metodologii, która pozwoli określić skutecznego wzmacniania procesów poznawczych. RODZINA JĘZYKOWA. Grupa języków wywodząca się ze wspólnego prajęzyka. Obejmuje ona języki pokrewne. Np. słowiańskie, wywodzące się z prasłowiańskiego, romańskie dla nich prajęzykiem jest łacina. RZECZYWISTOŚĆ. To konstrukcja kulturowa zarówno indywidualna, jak i zbiorowa. Obejmuje zjawiska fizyczne, które obserwujemy w bliższym, ale i dalszym (niekoniecznie krajowym ) otoczeniu, ale i i zjawiska związane z doświadczeniem ludzkim. To drugie polega na ciągłym przypisywaniu znaczenia i wartości danym przedmiotom, zjawiskom. Sapir i Whorf (zob.: HIPOTEZA SAPIRA-WHORFA) twierdzą, że języki kształtują naszą wizję rzeczywistości. Trzeba dodać, że także organizują zróżnicowane sfery doznań zmysłowych, które przyczyniają się do tworzenia tożsamości i zbiorowej, i indywidualnej. A tożsamość jest psychiczną podstawą odbioru rzeczywistości (Swiata). SANSKRYT inaczej język praindoeuropejski, powstał w północnych Indiach. Był językiem literackim aż do XIV wieku. Odkryty pod koniec XVIII wieku przez W. Jonesa, co stało się bodźcem do powstania indoeuropeistyki, i w ogóle do badań historyczno-porównawczych. SEMANTYKA (SEMAZJOLOGIA). System leksykalno-semantyczny obejmuje 2 działy językoznawstwa ściśle ze sobą powiązane. To obok leksykologii, semantyka. Ta ostatnia obejmuje szeroki zakres zagadnień związanych z badaniem znaczenia wyrazów. Zatem zajmuje się znaczeniem, tj., problemem przyporządkowania znaków językowych szeroko rozumianym obiektom pozajęzykowym. SENS WYPOWIEDZI, zob.: ODCZYTYWANIE SENSU WYPOWIEDZI. SINGULARE TANTUM. Rzeczowniki posiadające tylko liczbę pojedynczą, np.: złoto, woda, młodzież, złość. SKŁADNIA (SYNTAKSA). Dział gramatyki nauczający o charakterze wyrazów ze względu na ich rolę w zdaniu oraz na związki i zależności między zdaniami. Rozróżniamy składnię zgody, rządu i przynależności. SKŁADNIA ZGODY. Sposób powiązania wyrazu określanego z określanym. Oparty na stosunku podrzędności (forma wyrazu określającego dostosowuje się do formy wyrazu określanego pod względem przypadka, liczby, rodzaju. Np. Uczniowie pisali. Dziewczyny śpiewały. SKŁADNIA RZĄDU takie powiązanie wyrazu określanego z określanym, że wyraz określany wymaga jednej szczegółowej formy przypadkowej wyrazu określającego. Np. Piszę pracę. Czekam na wakacje. 20