Rozwój regionalny ziem polskich w epoce pierwszej globalizacji i w długim okresie. Dr Piotr Koryś Dr hab. Maciej Tymiński Dr Maciej Bukowski Katedra Historii Gospodarczej WNE UW
Realizację prezentowanych badań umożliwiło wsparcie finansowe NCN w ramach grantów: nr 2012/07/B/HS4/00451 oraz 2011/01/B/HS4/04795 realizowanych na Wydziale Nauk Ekonomicznych UW.
O czym opowiemy Problem badawczy Na peryferiach Europy. Poziom rozwoju polskich regionów u progu XX wieku Złoty wiek, dryf rozwojowy czy pułapka średniego poziomu dochodu? Perspektywa długiego trwania
Polska w gospodarce europejskiej (1) Gospodarka Polski w okresie panowania ostatnich Jagiellonów przeżywała okres szybkiego rozwoju nie odbiegając od innych krajów europejskich tzw. Złoty Wiek (Wyczański) Wojny i kryzys systemu sprawowania władzy w połowie XVII w. doprowadziły zarówno do upadku samego państwa, jak i do długotrwałego załamania gospodarczego (Topolski). Pod koniec XVIII wieku przedrozbiorowa Polska była zapóźniona w stosunku do pozostałych krajów europejskich, z niewydajną gospodarką opierająca się na rolnictwie, w którym dominowały nieefektywne folwarki pańszczyźniane (Kula)
Polska w gospodarce europejskiej (2) W okresie rozbiorów podzielone ziemie polskie rozwijały się jako peryferyjne dzielnice państw zaborczych, a ich gospodarka była uzależniona od rozwoju metropolii. Ich rozwój przyśpieszył doszło w drugiej połowie XIX w. wraz ze spóźnioną rewolucją przemysłową. Wzrost opierał się wtedy na szybkim rozwoju przemysłu, który pozwolił na jej unowocześnienie, szczególnie w Królestwie Polskim (Łukasiewicz). Proces ten przerwała I Wojna Światowa i zniszczenia wojenne; Po powstaniu II RP integracja gospodarki i odbudowa jej potencjału była powolna i pozostała niedokończona do wybuchu II Wojny Światowej.
Polska w gospodarce europejskiej (3) II Wojna Światowa doprowadziła do znacznych zniszczeń potencjału gospodarczego kraju PRL to trzy fazy gospodarce: (i) relatywnie szybka odbudowa (intensywna industrializacja) lat 1950, (ii) osłabienie rozwoju lat 1970, a następnie (iii) głębokie załamanie gospodarki w latach 1980 Szybki wzrost po 1989 r. doprowadził nie tylko do odbudowy potencjału, ale również uruchomił proces doganiania gospodarek wyżej rozwiniętych, Czy rację ma część badaczy mówiąca o nowym Złotym Wieku polskiej gospodarki? (Piątkowski)
Podłoże teoretyczne (1) Nowa historia gospodarcza dostarczyć może dane i materiały do dyskusji nad procesem długookresowego rozwoju Polski Alternatywne spojrzenia: koncepcje trwałości struktur ekonomicznych w długim okresie (Braudel, Wallerstein, Berend). Skok technologiczny realokacja jako podstawowy czynnik rozwoju państw zapóźnionych (Lewis, Rodrik) ekonomia instytucjonalna: rola instytucji w rozwoju i nadrabianiu dystansu (catch-up process) (North, Acemoglu). czynniki strukturalne w tym zwłaszcza zdolności poznawcze, IQ populacji (Hansushek)
Podłoże teoretyczne (2) Czy Polska jest trwale ulokowana na peryferiach gospodarki europejskiej? koncepcja dryfu rozwojowego (Bukowski) - przywołana w planie Boniego Polska 2030 koncepcja pułapki średniego poziomu dochodu (Pritchett) - ostatnio przywołana w tzw. Planie Morawieckiego A może czynniki instytucjonalne i strukturalne grają na naszą korzyść jak nigdy wcześniej? Ostatnie ćwierćwiecze rozwoju związane jest z wyraźną poprawą jakości instytucji i zdolności poznawczych/kapitału ludzkiego/społecznego. Dogonienie Zachodu, pod warunkiem trwałości tych procesów, jest kwestią czasu.
Przedmiot badań Szacunki regionalnego produktu per capita pod koniec XIX wieku i na początku XX wieku Pozwalają one odpowiedzieć na kilka pytań związanych z rozwojem gospodarczym pod koniec XIX w. (podłoże, przyczyny, skutki, różnice), Umożliwiają także porównanie osiągnięć w różnych okresach hipoteza długiego trwania
Pytania badawcze Czy rewolucja przemysłowa końca XIX w. pozwoliła na zmniejszenie dystansu do wyżej rozwiniętych gospodarek europejskich (np. Niemiec)? Czy rozwój gospodarczy następował równomiernie, a może część regionów rozwijała się szybko, pozostałe pozostawały zacofane? Czy poziom rozwoju dzisiejszej Polski przewyższa osiągnięcia ziem polskich w końcu XIX w.? Czy obydwa okresy są porównywalne z pozycją gospodarczą Polski w XVI w.? Czy też raczej Polska pozostaje peryferiami Zachodu (w wysokości PKB per capita)?
Na peryferiach Europy. Poziom rozwoju polskich regionów u progu XX wieku
Polska w XX w.
Jednostki administracyjne z okresu zaborów w granicach Polski w XX w. Granice miedzy wojenne: Zabór rosyjski: Królestwo Polskie, gubernia grodzieńska oraz część gubernii wileńskiej, mińskiej i wołyńskiej Zabór austriacki: Galicja oraz część Śląska Austriackiego Zabór pruski: prowincja Poznań, część prowincji Prusy Zachodnie oraz fragment rejencji opolskiej Granice po 1945 r.: Zabór rosyjski: Królestwo Polskie oraz część guberni grodzieńskiej Zabór austriacki: zachodnia część Galicja oraz część Śląska Austriackiego Zabór pruski: prowincje Poznań, Prusy Zachodnie, większość prowincji Śląsk i Pomorze, około połowy prowincji Prusy Wschodnie oraz rejencji frankfurckiej
Populacja na terenach Polski w granicach międzywojennych w 1900 r. (jednostki administracyjne) Zabór Obszar Populacja [1] Populacja w ramach terytorium IIRP [2] [2]/[1] w procentach Królestwo Polskie 9 402 253 8 995 545 95,7 Rosja Austria Niemcy gubernia grodzieoska 1467173 1 467 173 100,0 gubernia mioska 2 147 621 527 048 24,5 gubernia wołyoska 2375896 1 190 633 50,1 gubernia wileoska 1 591 207 1 382 398 86,9 Galicja 8 025 675 8 025 675 100,0 Śląsk Austriacki 697 740 113 228 16,2 Poznao 1 198 252 1 109 645 92,6 Bydgoszcz 689 023 633 522 91,9 Gdaosk 665 992 322 185 48,4 Kwidzyo 897 666 613 246 68,3 Opole 1 868 146 451 418 24,2 Razem 31 026 644 24 831 716
Populacja na terenach Polski w obecnych granicach w 1900 r. (jednostki administracyjne) Zabór Obszar Populacja [1] Russia Austria Germany Populacja w obecnych granicach Polski [2] [2]/[1] in percents Królestwo Polski 9 402 253 8 995 545 95,7 gubernia grodzieoska 1 467 173 477 132 32,5 Galicja 8 025 675 3 432 956 42,8 Śląsk Austriacki 697 740 113 228 16,2 Poznao 1 198 252 1 198 252 100,0 Bydgoszcz 689 023 689 023 100,0 Gdaosk 665 992 665 992 100,0 Kwidzyo 897 666 897 666 100,0 Opole 1 868 146 1 868 146 100,0 Wrocław 1 697 719 1 697 719 100,0 Legnica 1 102 992 868 657 78,8 Frankfurt 1 179 250 652 781 55,4 Szczecin 830 709 614 415 74,0 Koszalin 587 783 587 783 100,0 Królewiec 1 204 386 672 843 55,9 Gumbin 792 240 301 043 38,0 Total 32 306 999 23 733 181
Dane Dwa punkty czasowe: 1900 (1897/1900 dla Królestwa Polskiego, 1900 dla Austrii i 1895 dla zaboru pruskiego) 1910 (1912 dla Królestwa Polskiego, 1910 for Austrii i 1907 dla zaboru pruskiego) Dane pochodzą ze spisów powszechnych i gospodarczych oraz lokalnych danych statystycznych dla Królestwa Polskiego PKB per capita na poziomie regionalnym oszacowaliśmy za pomocą różnych metod dopasowanych do dostępnych danych: dla zaboru austriackiego wykorzystaliśmy obliczenia produktu regionalnego opublikowane przez Maxa Schulze (M.S. Schulze 2000). Dla zaboru pruskiego/niemiec sporządziliśmy własne szacunki ekonometryczne dla 13 rejencji wschodnich części Cesarstwa Niemieckiego metodą top-down (Caruana Galicia 2015) Dla zaboru rosyjskiego sporządziliśmy własne szacunki ekonometryczne dla 10 gubernii Królestwa Polskiego metoda bottom-up.
Szacunki PKB dla Królestwa Polskiego Metoda bottom-up : oszacowanie wartości dodanej dla głównych sektorów gospodarki: rolnictwa, usług i przemysłu Źródła danych: Produkcja przemysłowa w cenach bieżących (deflowanych do cen z roku 1913) oraz (niepełne) dane o produkcji rzemiosła (deflowane do cen z 1913 r.) Produkcja rolna w jednostkach naturalnych (przeliczona według cen z 1913 r.) Niepełne dane odnośnie usług osobistych (przede wszystkim służby) Oficjalne dane odnośnie usług publicznych Statystyki budowlane do oszacowania wartości dodanej w sektorze budowlanym Statystyki podatkowe dla oszacowania dochodów z rent i dochodów z kapitału Baza danych statystycznych Rosji Carskiej z 1897 r. przygotowana przez Markevicha and Kees a.
Oszacowanie produktu regionalnego w zaborze pruskim Podejście top-down wykorzystaliśmy metodę użytą przez Caruana-Galizię (2015), polegająca na rozliczeniu PKB per capita Cesarstwa Niemiec na produkty na głowę w regionach poprzez użycie jako wskaźnika struktury zatrudnienia w poszczególnych sektorach gospodarki Źródła danych: Skorygowane dane o strukturze zatrudnienia ze spisów gospodarczych przeprowadzonych w 1895 i 1907 r. ; dane dla rejencji Korekty w danych spisowych: Korekta siły roboczej w rolnictwie dla 1895 (Hoffman 1965) Dodanie służby domowej do działu trzeciego (usług) Wyłączenie kategorii F (Ohne Berufsangabe ) Kategoria A (z wyłączeniem służby domowej) jako Pierwszy Sektor (rolnictwo) Kategoria B (z wyłączeniem służby domowej) jako Drugi Sektor (przemysł) Kategorie C, D i E oraz słuzba domowa z kategorii A, B i F jako Treci Sektor (usługi)
PKB p/c: 1900 i 1910 w dolarach GK 1990
PKB p/c vs. poziom urbanizacji 1900 & 1910 4000 R² = 0,7989 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 0 10 20 30 40 50 60
Struktura zawodowa ziem polskich pod koniec XIX wieku 100% 90% 80% 70% 20 15 25 19 18 17 15 6 10 18 16 21 8 24 24 26 7 8 17 18 18 9 8 6 40 13 10 9 8 7 5 60% 23 31 50% 40% 30% 20% 66 51 62 65 72 79 71 68 46 66 74 74 76 20 41 80 82 86 trzeci drugi pierwszy 10% 0%
Struktura zawodowa ziem polskich pod koniec XIX wieku (2) 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40,7 30,1 27,2 23,7 30,6 34,6 19,0 39,6 19,6 27,3 25,3 24,7 16,7 23,2 25,7 18,4 20,2 23,9 23,4 17,6 13,5 14,6 18,6 16,0 11,6 11,3 6,8 40% 30% 20% 43,6 47,7 45,7 46,4 40,8 47,0 51,5 58,7 58,1 62,2 62,6 69,4 69,8 81,9 trzeci drugi 10% 0% 15,7 pierwszy
Poziom rozwoju polskich regionów (% PKB p/c Niemiec) 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Prusy Wschodnie Prusy Zachodnie Pomorze Poznań Śląsk Królestwo Polskie Galicja 1895 1907 -> 1910 1995 2000
Złoty wiek czy pułapka średniego poziomu dochodu. Perspektywa długiego trwania
PKB per capita Polski jako odsetek PKB per capita lidera technologicznego w latach 1400-2015 26
0,9 0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 Finland Germany Sweden Spain Czecho-slovakia Poland Japan S. Korea
Wnioski
Wnioski (1) Okres drugiej rewolucji przemysłowej (koniec XIX w.) stworzył warunki do szybkiego rozwoju gospodarki niektórych polskich regionów. Przemysły które się rozwijały nie należały jednak do najbardziej nowoczesnych (z wyjątkiem niektórych prowincji niemieckich), Nie pozwalało to na nadrabianie dystansu w stosunku do najnowocześniejszych i najszybciej modernizujących się gospodarek Zachodu (jak Niemcy czy USA).
Wnioski (2) Ziemie polskie rozwijały się nierównomiernie: wyższy poziom rozwoju osiągały rejencje pruskie (szczególnie na Śląsku i w Prusach Zachodnich) oraz dwie gubernie w Królestwie Polskim (warszawska i piotrkowska); pozostałe tereny pozostawały zacofane. W wypadku terytoriów pod rządami rosyjskimi i austriackimi rozwój miał charakter wyspowy. Struktura zawodowa była nienowoczesna - dominowało w niej nisko produktywne, zacofane rolnictwo. Istniały warunki do skoku technologicznego opartego na międzysektorowej zmianie alokacji zasobów pracy
Wnioski (3) W XX wieku ze względu na niekorzystne uwarunkowania polityczne i geopolityczne proces zmiany strukturalnej nie przyczynił się do doganiania gospodarek Zachodu. Obecnie relatywny poziom rozwoju Polski nie odbiega od poziomów z końca długiego XIX wieku. W dłuższej perspektywie, pozycja polskiej gospodarki bliskich peryferii Zachodu też nie ulegała poważniejszym zmianom. Na potwierdzenie hipotezy Marcina Piątkowskiego o złotym wiek przyjdzie nam jeszcze poczekać.
Dziękujemy