Wykład 1
Literaturoznawstwo dyscyplina, której przedmiotem zainteresowania jest literatura, a przede wszystkim analiza, interpretacja i wartościowanie utworów literackich oraz rekonstruowanie historycznoliterackich procesów. Trzy podstawowe jej działy to: a) historia literatury b) teoria literatury - metodologia badań - poetyka (genologia, stylistyka, wersyfikacja) c) krytyka literacka.
1. Literatura jako wysuwanie na pierwszy plan języka. Literackość w tym sensie miałaby polegać na takiej organizacji języka, która sprawia, że literaturę da się odróżnić od wypowiedzi innego rodzaju. 2. Literatura jako integracja języka teksty literackie mogą odzwierciedlać pewne sensy w swojej dźwiękowej warstwie. Literaci mają możliwość wzmacniać przekaz swoich utworów poprzez język. Może zachodzić związek między znaczeniem a dźwiękiem, między strukturą gramatyczną a wzorcami tematycznymi.
3. Literatura jako fikcja. Utwór literacki jest zdarzeniem językowym, będącym projekcją pewnego fikcyjnego świata, obejmującego mówiącego, postaci literackie, wydarzenia oraz zakładającego pewnego, wirtualnego odbiorcę. 4. Literatura jako przedmiot estetyczny. Według Immanuela Kanta przedmioty estetyczne, np. obrazy albo dzieła literackie, łącząc w sobie zmysłową formę (kolory, dźwięki) i duchową treść (idee), stanowią przykład, że możliwe jest złączenie w jedno warstwy materialnej i duchowej.
5. Literatura jako twór intertekstualny i autoteliczny. Współcześni teoretycy twierdzą, że dzieła tworzone są z innych dzieł: ich powstanie możliwe jest dzięki dziełom wcześniejszym, do których nawiązują, z którymi polemizują, które powtarzają bądź przetwarzają. Równocześnie autorzy, uprawiając literaturę starają się posunąć ją naprzód lub odnowić, a zatem jest ona zawsze pośrednio refleksją nad samą sobą.
Możliwe jest wskazanie trzech podejść literaturoznawstwa do dzieła literackiego: 1. Analiza dzieła literackiego. 2. Interpretacja dzieła literackiego. 3. Wartościowanie dzieła literackiego.
1. Analiza dzieła literackiego to rozłożenie niestandardowej całości na standardowe elementy. Kierunek analizy jest nieubłaganie wytyczony: od tekstu do słownika stypizowanych jednostek tekstowych. Analiza zakłada zawsze pewną koncepcję struktury dzieła literackiego. Pozwala to na podjęcie decyzji, jakie poziomy dzieła literackiego należy poddać analizie. Analiza nie wnika w istotę utworu, lecz bada sposób jego istnienia, traktuje go jako tekst słowny.
1. Koncepcja tradycyjna operuje rozróżnieniem treści i formy. 2. Koncepcja tektoniczna której wcieleniem jest Ingardenowska koncepcja dzieła jako tworu czterowarstwowego (a. warstwa brzmień słownych; b. warstwa jednostek znaczeniowych słów i zdań; c. warstwa uschematyzowanych wyglądów, dzięki którym pojawiają się przedmioty przedstawione; d. warstwa przedmiotów przedstawionych, wyznaczonych przez sensy zdań).
3. Koncepcja fenotypowo-genotypowa ujmująca utwór jako całość dwoistą w sobie: ukrywającą poza indywidualną kombinatoryką widzialnych cech i składników, kombinatorykę norm i reguł, poprzez które utwór włącza się w proces historycznoliteracki; 4. Koncepcja traktująca utwór jako swego rodzaju sytuację komunikacyjną, opisująca jego ustrój w terminach punktów widzenia nadawcy i odbiorcy, dialogowości itd.
1. Określenie poziomów jednostek morfologicznych, które mają podlegać obserwacji. 2. Charakterystyka uporządkowań jednostek w ramach poszczególnych poziomów. 3. Charakterystyka powiązań i odpowiedniości między jednostkami reprezentującymi różne poziomy.
Interpretacja utworu jest czynnością dwufazową: a) próba odnalezienia sensu dzieła poprzez umiejscowienie jego w kontekście (np. genologicznym, biograficznym). Dotrzeć do sensu dzieła to znaleźć jego miejsce w historycznoliterackim procesie; b) poszukiwanie osobliwych reguł sensu dzieła (jego prawdy ). Etap ten wymaga przy każdorazowej interpretacji wytworzenia własnych reguł.
- Odkrycie intencji autora? - Wskazanie intencji czytelnika? - Opis intencji dzieła? Pytania te są podstawą sporu toczonego od lat przez literaturoznawców. Jedną z głośniejszych dyskusji rozpoczął Umberto Eco, który zadawał pytanie, czy celem interpretacji winno być odkrycie w tekście lit. tego, co zamierzał powiedzieć jego autor, czy też znaleźć to, co tekst mówi niezależnie od intencji autora.
Eco uważa, że wszystkie trzy źródła znaczenia utworu literackiego są jednakowo ważne i uzupełniające się wzajemnie. W praktyce interpretacji powinniśmy zatem zwracać uwagę zarówno na strukturę samego dzieła lit., jak i na hipotetyczny zamysł autora oraz wreszcie na wszystko to, co możemy niejako wnieść do tego dzieła dzięki swojej własnej kompetencji. Dopiero takie połączenie trzech źródeł znaczenia literatury dać może w pełni poprawną interpretację.
Eco krytykuje także nadinterpretację, a więc takie interpretacje, które nie uwzględniają trzech, wymienionych wcześniej kryteriów, a zarazem zbyt daleko wykraczają poza wyznaczone przez nie ramy odczytywania dzieła. Wprowadził on także pojęcie czytelnika modelowego, konstrukcję teoretyczną będącą odpowiednikiem właściwego odczytania. Czytelnik modelowy stawia domysły co do intencji samego tekstu, próbuje jednak również zrekonstruować intencję autorską. Interpretacja tekstu jest więc stopniowym odkrywaniem strategii zmierzającej do wytworzenia czytelnika modelowego (instrukcji poprawnego odczytania wpisanej w tekst).
Richard Rorty z kolei kwestionował rygory narzucone przez Eco i przekonywał, że należy się całkowicie pozbyć idei okrywania o czym dany tekst jest naprawdę, a zamiast tego po prostu używać tekstów do własnych, dowolnie wybranych celów. Dla Rorty ego ważne jest odwołanie do sfery emocjonalnej interpretatora czytanie literatury nie oznaczało dopasowywania hipotetycznych prawd do narzuconej z góry metody odkrywania sensu, ale miało stać się prawdziwym, żywym kontaktem z tekstem literackim.
Stanowisko kompromisowe w tym sporze zajął Jonathan Culler. Stwierdził on, że sam tekst nie może przesądzać o zakresie pytań, jakie mu stawiamy, i że czasem należy pytać o to, czego nie mówi on wprost. W miejsce podziału Eco na interpretację i nadinterpretację, zaproponował on jednak podział na rozumienie i nadrozumienie. Rozumienie to stawianie pytań i udzielanie odpowiedzi, których domaga się sam tekst. Nadrozumienie polegałoby natomiast na wynajdywaniu takich pytań, których sam tekst nie stawia swojemu modelowemu czytelnikowi.
Wartościowanie może obejmować nie tylko dzieło traktowane jako przedmiot całościowy, ale ograniczać się do jego wybranych przekrojów czy aspektów. Wartościowanie dzieła jest domeną krytyki literackiej.
KONTAKT (f. poznawcza) KOMUNIKAT (f. poetycka) NADAWCA... ODBIORCA (f. ekspresywna) (f. konotywna) KONTAKT (f. fatyczna) KOD (f. metajęzykowa)
Rodzaj literacki to system ogólnych zasad budowy dzieła literackiego realizowany w utworach różnych okresów, stanowiący podstawę zaliczenia ich do tej samej klasy. Podstawowe wyznaczniki rodzajowe dotyczą: a) sposobu uzewnętrzniania się podmiotu lit. w obrębie utworu, b) budowy świata przedstawionego, c) budowy językowo-stylistycznej. W tradycji literackiej utrwalił się trójrodzajowy podział na lirykę, epikę i dramat.
Kryteria LIRYKA EPIKA DRAMAT BUDOWA ŚWIATA PRZEDSTAWIONEGO UCZUCIA, EMOCJE, STANY SUBIEKTYWNE WYDARZENIA, POSTACI, POZORNY OBIEKTYWIZM AKCJA, OBIEKTYWIZM OSOBA MÓWIĄCA JĘZYK, KOMPOZYCJA STYL PODMIOT LIRYCZNY, KTÓRY DOMINUJE NAD ŚWIATEM PRZEDSTAWIONY M TEKST WYSOKO ZORGANIZOWANY, DOMINUJE F. POETYCKA NARRATOR, DOMINUJE ŚWIAT PRZEDSTAWIONY PRZEZ JĘZYK OGLĄDA SIĘ WYDARZENIA, DOMINUJE F. INFORM. BRAK PODMIOTU MÓWIĄ BOHATEROWIE, ISTNIEJE TYLKO ŚWIAT PRZEDST. DOMINUJE F. INFORMACYJNA FORMY PODAWCZE MONOLOG LIRYCZNY DIALOG, OPIS, OPOWIADANIE DIALOG
Gatunek literacki zespół reguł, określający budowę poszczególnych dzieł literackich. Gatunek lit. działa na zasadach podobnych do gramatyki, tzn. określa sposób komponowania dz. lit., tak jak gramatyka określa sposoby mówienia.
Gatunki mieszane to gatunki, w których na mniej więcej równych prawach występują elementy dwóch lub trzech rodzajów literackich (np. dramat romantyczny, w którego obrębie wystąpiły obok siebie elementy dramatyczne i epizody liryczne).
Odmiana gatunkowa to podgatunek, zespół reguł określających strukturę pewnych zespołów utworów funkcjonujących w obrębie gatunku literackiego. Odmiany gatunkowe kształtują się w toku rozwoju gatunków, różnicowania ich funkcji, tematyki, właściwości strukturalnych. Kryteria umożliwiające wydzielenie odmiany gatunkowej są rozmaite: tematyczne (np. powieść fantastyczna, psychologiczna), morfologiczne (sonet francuski, włoski), historyczne (np. dramat romantyczny, elżbietański, naturalistyczny, surrealistyczny).