Od McIntosh a do Gold Milenium

1 Od McIntosh a do Gold Milenium dr Dorota Kruczyńska Instytut Ogrodnictwa (2013) Polskie sadownictwo musiało przejść bardzo głębokie przeobrażenia, aby stać się konkurencyjne w stosunku do sadownictwa światowego. Wiązały się one zarówno z technologią produkcji, jakością owoców, przechowywaniem, jak i strukturą odmianową. Każdy z wymienionych czynników jest ważnym ogniwem w procesie przemian, jednak ostatni wydaje się kluczowy, gdyż od niego wszystko się rozpoczyna. To od odmiany zależy, jak będą produkowane i zagospodarowywane owoce. Zmiana struktury nasadzeń wymaga czasu i jest kosztowna. Stąd też sadownicy sukcesywnie, w miarę starzenia się kwater, dostosowują odmiany do aktualnych potrzeb. Okazją do wymiany odmian są także różnego rodzaju perturbacje związane z warunkami pogodowymi (np. mrozami). Niestety dotykają one nie tylko drzew starych, nadających się do wymiany, lecz także młode nasadzenia. Zdarzyło się tak w czasie zimy 1986/87, kiedy w styczniu temperatury spadły znacznie poniżej -30 C. Drugim krytycznym momentem były mrozy w marcu, które nastały po lutowym ociepleniu. W tym czasie drzewa się rozhartowały, dlatego nawet niezbyt duże mrozy były dla nich zabójcze. W konsekwencji około 50% drzew jabłoni uległo zniszczeniu. Duże straty w drzewostanie, jakie wtedy powstały, zmusiły producentów do sadzenia nowych sadów. Ta mroźna zima zbiegła się w czasie z wprowadzaniem na rynek wielu nowych odmian. Jednak w pierwszym etapie odbudowywania potencjału produkcyjnego największą popularnością cieszyły się odmiany najbardziej wytrzymałe na mróz, np. Cortland i Lobo, gdyż producenci chcieli w ten sposób zabezpieczyć się przed ewentualnymi startami powstającymi na skutek przemarzania drzew. Należy także dodać, że w owym czasie produkcja drzewek nowych odmian nie dorównywała popytowi. Dopiero w latach 90. XX wieku proporcje między starymi a nowymi odmianami w nowo zakładanych sadach znacznie się zmieniły na korzyść tych drugich. Znalazło to także odbicie w produkcji szkółkarskiej. Zmiany te nasiliły się w drugiej połowie lat 90. ubiegłego wieku. Od początku rozwoju sadownictwa towarowego decyzje sadowników odnośnie wyboru odmian opierały się na zaleceniach zawartych w oficjalnym Doborze Odmian (wprowadzonym już w okresie międzywojennym). Zawierał on listę odmian polecanych do uprawy na dużą skalę. Warto przypomnieć, że już na początku XX wieku (1903 r.) stworzono dobór odmian dla Galicji, uwzględniając warunki klimatyczne tego regionu. Zatem pomysł tworzenia list odmian rekomendowanych do uprawy został zaczerpnięty ze starych wzorców. Dobory odmian obejmowały nie tylko odmiany polecane do produkcji towarowej, lecz także te przeznaczone do uprawy amatorskiej. Warto przypomnieć ideę tworzenia doborów. W okresie przedwojennym kraj podzielono na rejony sadownicze i dla każdego z nich opracowano wykaz gatunków i odmian nadających się tam do uprawy. Uznano, że wprowadzenie doboru odmian pomoże sadownikom w podjęciu decyzji, co sadzić oraz wpłynie na podniesienie jakości

2 i trwałość produkowanych owoców. Twórcy doboru uważali, że wybieranie do nasadzeń odmian sprawdzonych w naszych warunkach pozwoli uniknąć strat powstających na skutek przemarzania drzew czy kwiatów, co w naszym kraju było i jest dosyć częste. W sadach przedwojennych królowały renety. Niektóre z nich przetrwały do naszych czasów, chociażby Landsberska. W produkcji znajdowały się również odmiany lokalne. Nowy dobór ukształtował się na początku lat 50. XX wieku. Aktywny udział w jego tworzeniu miał Instytut Sadownictwa powstały w 1951 roku dzięki staraniom prof. Szczepana A. Pieniążka. Również w późniejszych latach prof. Pieniążek, jako członek komisji pomologicznej zajmującej się pracami nad doborem odmian, współdecydował o wprowadzaniu lub skreślaniu odmian z doboru. Decyzje te podejmował na podstawie wyników badań doświadczeń odmianowo-porównawczych prowadzonych w ISK. Zmiany w doborze wprowadzano co 2-6 lat, w miarę pojawiania się nowych, interesujących odmian. W pierwszym okresie zrezygnowano z odmian najstarszych, uprawianych od dziesiątków lat, które głównie z powodu przemienności plonowania oraz małej trwałości owoców nie mogły konkurować z nowymi odmianami. W owym czasie zrezygnowano z uprawy m.in. odmian: Piękna z Hernhut, Linda, Pepina Ribstona czy Złotka Kwidzyńska (tab. 1). W późniejszym okresie podobny los spotkał odmiany Cesarz Wilhelm i Grochówka. Na początku lat 60. ubiegłego wieku weszła do uprawy odmiana McIntosh, która wraz z odmianą Jonathan, zaczęła dominować w naszych sadach. Przy następnej modyfikacji doboru dopisano odmiany Cortland i Idared, z powodzeniem uprawiane do dzisiaj. Z odmian nadal znajdujących się w czołówce najkrótszy staż ma Lobo, którą wprowadzono do uprawy towarowej w 1971 roku. Wprowadzenie odmiany McIntosh, a także stopniowo innych odmian, przyczyniło się do znaczącego wzrostu produkcji jabłek w Polsce. Ostatnią nowelizację doboru przeprowadzono w 1984 roku. Zmiany miały głównie charakter formalny, gdyż liczba odmian była taka sama jak w poprzedniej edycji. Odstąpiono natomiast od ustalania procentowego udziału odmian w produkcji szkółkarskiej. Chcąc ułatwić sadownikowi decyzję o wyborze odmian do nasadzeń podzielono je na trzy grupy: A podstawowe, polecane do nasadzeń towarowych (14 odmian i kilka mutantów); B uzupełniające, utrzymane w doborze ze względu na potrzeby przetwórstwa owocowego a także odmiany o mniejszej wartości produkcyjnej (5 odmian i 3 mutanty); C polecane do prób, odmiany wyróżniające się w badaniach, lecz wymagające jeszcze dalszej oceny w próbnych nasadzeniach produkcyjnych (3 odmiany). W tej ostatniej grupie znalazły się Delikates, Empire i Jonagold. Zatem datę ustalenia nowego doboru (15.09.1984) można przyjąć za oficjalne wprowadzenie odmiany Jonagold do nasadzeń towarowych. Dodatkowym elementem doborze było dodanie informacji o podatności odmian jabłoni i gruszy na zarazę ogniową, a owoców odmian śliwy na szarkę. Z chwilą wprowadzenie w życie ustawy o nasiennictwie (1990 r.) dobór przestał obowiązywać, a jego funkcję przejął rejestr odmian. W pierwszej edycji znalazły się w nim wszystkie odmiany i podkładki, które do tej chwili znajdowały się w doborach odmian dla sadów i plantacji towarowych oraz upraw amatorskich. Dlatego też liczba odmian jabłoni w rejestrze była wówczas większa niż w doborze ustalonym w 1984 roku. Wprowadzenie odmian i podkładek do rejestru wiązało się z przygotowaniem pełnego pakietu dokumentów dla każdej z nich, opisów cech morfologicznych i użytkowych. Wpisanie odmiany do doboru

3 nakładało też obowiązek prowadzenie jej hodowli zachowawczej. Wykonania tej ogromnej pracy podjął się Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa (ISK) w Skierniewicach. Dotyczyło to zwłaszcza odmian starszych, znajdujących się w uprawie od wielu lat, które w myśl ustawy straciły status nowości. Wraz z ustawą o nasiennictwie wprowadzono Księgę Ochrony Wyłącznego Prawa (KO), celem ochrony prawa hodowcy do odmiany. Hodowca sprzedając licencję, uzyskuje fundusze na dalszą hodowlę. Konieczność kupowania licencji na rozmnażanie najciekawsze odmian spowodowało duży wpływ szkółkarzy na promowanie odmian. Rola szkółkarzy w kreowaniu nowych odmian była znana już dawniej. Przeglądając stare roczniki prasy ogrodniczej można znaleźć artykuły, w których zwraca się uwagę na ten problem. Apelowano o podawanie prawdziwych informacji w katalogach szkółkarskich, aby nie wprowadzać do produkcji odmian mało wartościowych i zawodnych w produkcji. Jednocześnie podkreślano ogromną rolę szkółkarzy w rozwoju ówczesnego sadownictwa, poprzez produkowanie znacznych ilości drzewek odmian najcenniejszych, niezawodnych nawet w lata mniej sprzyjające uprawie. Instytut włączył się bardzo aktywnie w prace związane z ocenianiem nowych odmian. Zdobyta wiedza służy także sadownikom, którzy mogą otrzymywać informacje pomocne w podejmowaniu decyzji o wprowadzeniu do sadu. Oprócz danych dotyczących cech produkcyjnych odmian (wczesność wchodzenia w okres owocowania, plon i jego jakość, siła wzrostu drzewa, podatność na najważniejsze choroby, wytrzymałość drzew na mróz, wrażliwość kwiatów na przymrozki) zwraca się także uwagę na jakość pozbiorczą owoców. W ocenie odmiany należy również brać pod uwagę wartość rynkową, czyli konkurencyjność odmiany w stosunku do innych obecnych na rynku, a co za tym idzie możliwości sprzedaży owoców. Biorąc pod uwagę te aspekty, w pierwszej kolejności zrezygnowano z odmian przemiennie plonujących, których owoce charakteryzowały się gorszą jakością i mniejszą trwałością, np. Close, Vista Bella, Malinowa Oberlandzka, Kosztela. W kolejnych latach do tej grupy odmian dołączyło 13 innych m.in.: Jonathan, Landsberska, Boiken i niektóre sporty odmiany Delicious. Obecnie w sadach towarowych znajduje się grupa kilkunastu odmian, które można uznać za podstawowe, decydujące o produkcji jabłek w naszym kraju (tab. 2). W dalszym ciągu czołowe miejsce w uprawie jabłoni zajmuje Jonagold i jej mutanty oraz Szampion. Coraz bardziej ceni się odmiany rodzimej hodowli, np. Delikates czy Ligol. Uznaniem producentów cieszą się odmiany odznaczające się mniejszą podatnością na choroby. Wzrasta ponownie zainteresowanie odmianami letnimi. Do tej grupy zalicza się Gold Milenium, która zyskuje uznanie zarówno w produkcji integrowanej, jak i ekologicznej, a owoce nadają się do spożycia w stanie świeżym oraz na przetwory. Cecha ta jest bardzo ceniona, zwłaszcza w uprawach ekologicznych, w których część jabłek nie spełnia standardów jakościowych owoców deserowych. Dobór odmian w sadach jabłoniowych to mieszanka odmian starych wyhodowanych w XIX i na pierwszej połowie XX wieku oraz nowych z przełomu XX i XXI wieku (tab. 3). Większość z nich to pochodne odmian Golden Delicious i McIntosh. Należy przypuszczać, że wymienione odmiany jeszcze przez wiele lat będą znajdowały się w uprawie, ponieważ ich smaczne owoce znalazły uznanie konsumentów.

4 Tabela 1. Zmiany w doborze odmian jabłoni w latach 1955-84 (sady towarowe) Odmiana/rok 1955 1960 1966 1971 1976 1978 1984 Close + + + + Oliwka Żółta + + + + + + Vista Bella + + + Melba + + + + Jerseymac + + + James Grieve + + + + + Grafsztynek Inflancki + + + + Antonówka + + + + + + + Wealthy + + + + + + + Piękna z Hernhut + Lobo + + + + Malinowa Oberlandzka + + + + + + Koksa Pomarańczowa + + + + + + Landsberska + + + + + + + Linda + McIntosh + + + + + + Cortland + + + + + Spartan + + + + Cesarz Wilhelm + + Pepina Ribstona + Beforest + + + + + + Boskoop + + + + + + Jonathan + + + + + + + Złotka Kwidzyńska + Golden Delicious + + + Delicious + + + + + + + Piękna z Barnaku + Bankroft + + + + + + + Boiken + + + + + + + Melrose + + + Piękna z Rept + + Idared + + + + + Grochówka + + Delikates + Empire + Jonagold + Gloster +

5 Tabela 2. Rok wprowadzenia najważniejszych odmiany jabłoni do produkcji towarowej w Polsce Odmiana/rok 1955 1960 1966 1971 1976 1984 1991 1994 1997 1998 2003 2005 2007 2012 Delicious * McIntosh * Idared * Cortland * Lobo * Golden Del. * Gala * Szampion * Delikates * Gloster * Jonagold * Alwa * Jonagored * Cortland Wicki * Ligol * Gala Must * Red Jonaprince * Ligolina * Golden Delicious Reinders * Gold Milenium * Free Redstar * Melfree * Ligol Red * Ligol Red Spur * Ligol Spur *

6 Tabela 3. Rodowód i rok wprowadzenia odmian jabłoni do produkcji towarowej na świecie Odmiana/rok Rodowód Rok wprow. Kraj do produkcji pochodz. Delicious odrost korzeniowy Bellflower 1895 USA McIntosh siewka odm. Fameuse 1870 Kanada Idared Jonathan x Wagener 1942 USA Cortland Ben Davis x McIntosh 1915 USA Lobo siewka odmiany McIntosh 1910 Kanada Golden Delicious Golden Reinette x Grimes Golden 1914 USA Gala Kidds Orange Red x Golden Delicious 1962 N. Zelandia Szampion G. Delicious x Koksa Pomarańczowa 1976 Czechy Delikates James Grieve x Cortland 1984 Polska Gloster Glockenapfel x Richared Delicious 1969 Niemcy Jonagold Jonathan x Golden Delicious 1968 USA Alwa siewka odmiany Macoun 1991 Polska Jonagored mutant odmiany Jonagold 1985 Belgia Cortland Wicki mutant odmiany Cortland 1994 Polska Ligol Linda x Golden Delicious 1997 Polska Gala Must mutant odmiany Gala 1978 N. Zelandia Red Jonaprince mutant odmiany Jonagold 1995 Holandia Ligolina Linda Golden Delicious 2005 Polska Gold Milenium siewka o nieznanym rodowodzie 2007 Polska Free Redstar siewka o nieznanym rodowodzie 2007 Polska Melfree Melrose x Freedom 2007 Polska Ligol Red mutant odmiany Ligol 2012 Polska Ligol Red Spur mutant odmiany Ligol 2012 Polska Ligol Spur mutant odmiany Ligol 2012 Polska