Konsorcjum Archeologiczne w składzie: Zamek KsiąŜąt Pomorskich w Szczecinie, Muzeum w Stargardzie Szczecińskim, Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich Oddział Lubuski, Pracownia Archeologiczno Konserwatorska Alina Jaszewska w Zielonej Górze (Lider). Lider Konsorcjum: Pracownia Archeologiczno Konserwatorska, mgr Alina Jaszewska, ul. Ceramiczna 2, 65-954 Zielona Góra tel./fax (0-68)-323-12-83, tel. kom. 0-604-933-447; e-mail: archekon@interia.pl Oddział w Poznaniu, u. Woźna 12, 6667 Poznań, tel. kom. 0-604-990-487 Dariusz Majewski, Maciej Ignasiak, Sławomir Chwałek Opracowanie wyników badań archeologicznych na stanowisku Witkowo, nr 42 (AZP 33-10/23), pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, związanych z budową obwodnicy Stargardu Szczecińskiego Stargard Szczeciński 2009
Spis treści: 1. UWAGI WSTĘPNE... 4 2. FAZY ZASIEDLENIA STANOWISKA... 11 2.1. MEZOLIT... 11 2.2. NEOLIT KCWR... 11 2.2.1. Obiekty nieruchome... 11 2.2.2. Analiza materiału ceramicznego... 12 2.3. NEOLIT KPCW... 12 2.3.1. Obiekty nieruchome... 12 2.3.2. Analiza materiału ceramicznego... 15 2.4. NEOLIT- KPL... 16 2.4.1. Obiekty nieruchome... 16 2.4.2. Analiza materiału ceramicznego... 18 2.4.3. Tablice... 19 2.4.4. Katalog obiektów neolitycznych... 20 2.5. EPOKA BRĄZU KULTURA ŁUśYCKA... 22 2.5.1. Obiekty nieruchome... 22 2.5.2. Analiza materiału ceramicznego... 25 2.5.3. Naczynie twarzowe z Witkowa 42, a problem genezy popielnic twarzowych... 29 2.5.4. Tablice... 31 2.5.5. Katalog obiektów kultury łuŝyckiej z epoki brązu... 34 2.6. WCZESNA EPOKA śelaza GRUPA GÓRZYCKA KULTURY ŁUśYCKIEJ... 35 2.6.1. Obiekty nieruchome... 35 2
2.6.2. Analiza materiału ceramicznego... 56 2.6.3. Tablice... 70 2.6.4. Katalog obiektów grupy górzyckiej kultury łuŝyckiej... 91 2.7. OKRES NOWOśYTNY... 129 2.7.1. Obiekty nieruchome... 129 2.7.2. Analiza materiału ceramicznego... 129 2.7.3. Tablice... 130 2.7.4. Katalog obiektów nowoŝytnych... 131 2.8. OBIEKTY O CHRONOLOGII NIEOKREŚLONEJ... 133 2.8.1. Obiekty nieruchome... 133 2.8.2. Katalog obiektów o chronologii nieokreślonej... 140 2.9 Warstwa kulturowa... 189 3. PODSUMOWANIE... 190 4. BIBLIOGRAFIA... 192 ANEKS 1. Materiały krzemienne ze stanowiska Witkowo 42.... 195 ANEKS 2. Zwierzęce szczątki kostne z wykopalisk w miejscowości... 235 Witkowo, st. 42, woj. zachodniopomorskie... 235 ANEKS 3. Geomorfologia i budowa geologiczna otoczenia stanowisk... 253 archeologicznych Witkowo nr 22, 29, 42 i Stargard 145.... 253 3
1. UWAGI WSTĘPNE Ratownicze badania wykopaliskowe na stanowisku Witkowo 42 (AZP 33-10/23) prowadzono od 21 stycznia do 1 października 2008 roku na zlecenie Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad Oddział w Szczecinie, al. Bohaterów Warszawy 33 i w uzgodnieniu z Zachodniopomorskim Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków, z siedzibą w Szczecinie, ul. Kuśnierska 14A (pozwolenie ZN-4112/4/MS/2008). Stanowisko zlokalizowane jest w obrębie administracyjnym wsi Witkowo, na obrzeŝach Stargardu Szczecińskiego w województwie zachodniopomorskim, w odległości około 200 metrów od drogi nr 106: Stargard Szczeciński Pyrzyce i w odległości około 500 metrów od zabudowań wsi Witkowo. Ryc. 1. Witkowo, stan. 42, gm. Stargard Szczeciński, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie. Lokalizacja stanowiska (zaznaczone kolorem zielonym) na mapie inwestycji w skali 1:25 000. Stanowisko usytuowane jest na dwóch wyniesieniach ponad doliną zalewową Iny. Od zachodu jego naturalną granicę wyznaczają mokradła stanowiące element wspomnianej wyŝej doliny, a od wschodu kulminacja drugiego wyniesienia. Stanowisko Witkowo 42 na etapie prac terenowych eksplorowano jako dwa oddzielne stanowiska: Witkowo 42 (AZP 33-10/23) i Witkowo 48 (AZP 33-10/128). Przyczyną takiego stanu rzeczy była pozorna dyskontynuacja 4
obiektów nieruchomych w obniŝeniu na wschodnich peryferiach stanowiska Witkowo 42. Odkrycie palenisk w trakcie nadzoru, około 100 m na wschód od badanego stanowiska, było podstawą do wydzielenia nowego stanowiska (Witkowo 48), które zostało poddane badaniom ratowniczym. W ich wyniku przebadano równieŝ obszar pomiędzy tak wyznaczonymi stanowiskami i stwierdzono, Ŝe nie ma wyraźnej dyskontynuacji pomiędzy obiektami na wschodnich peryferiach stanowiska Witkowo 42 i w zachodniej części stanowiska Witkowo 48. Taki stan rzeczy, oraz sugestie pani konserwator M. Sajkowskiej, przyczyniły się do połączenia na etapie opracowania obydwu stanowisk i nadania im wspólnej nazwy: Witkowo 42. W trakcie badań ratowniczych nie uchwycono wyraźnej granicy stanowiska od strony południowej i północnej (poza granicami inwestycji), ale z duŝą dozą prawdopodobieństwa moŝna przyjąć, Ŝe biegła ona wzdłuŝ naturalnego obniŝenia stoków wyniesienia. Stanowisko Witkowo 42 zostało zlokalizowane w wyniku badań powierzchniowosondaŝowych przeprowadzonych przez Muzeum w Stargardzie Szczecińskim i Pracownię Archeologiczną Zamku KsiąŜąt Pomorskich w składzie: M. Majewski, S. Słowiński, R. Kamiński oraz A. Uciechowska-Gawron. W wyniku tych badań pozyskano z obszaru stanowiska: 1 fragment ceramiki datowanej na okres staroŝytny, 6 fragmentów ceramiki późnośredniowiecznej, 4 fragmenty ceramiki z okresu nowoŝytnego oraz 1 krzemień i 2 fragmenty ceramiki łączone z kulturą łuŝycką. Stanowisko Witkowo 48 zostało zlokalizowane w trakcie prospekcji terenowej związanej z badaniami wykopaliskowymi na stanowisku Witkowo 42 przez S. Kałagate i D. Majewskiego. Odkryto wtedy trzy paleniska i fragmenty ceramiki pradziejowej. Ratownicze badania wykopaliskowe zostały przeprowadzone na zlecenie Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad w Warszawie przez Pracownię Archeologiczną Dariusz Majewski będącą podwykonawcą Zachodniopomorsko - Lubuskiego Konsorcjum Archeologicznego. Z ramienia Pracowni badaniami kierował mgr Dariusz Majewski, przy współpracy mgr Sławomira Chwałka, mgr Macieja Ignasiaka, oraz studentów: Przemysława Gąsiewskiego i Dominika Stefaniaka. Celem badań było zarejestrowanie reliktów osadnictwa w obrębie linii rozgraniczenia planowanej obwodnicy Stargardu, wchodzącej w kolizję ze stanowiskiem. Prace badawcze przeprowadzono zgodnie z Zaleceniami dla Wojewódzkich Konserwatorów Zabytków, pracowników ds. ochrony zabytków archeologicznych WUOZ oraz dla kierujących badaniami archeologicznymi w zakresie metod eksploracji stanowisk i sporządzania ich podstawowej dokumentacji. 5
Ryc. 2. Witkowo, stan. 42, gm. Stargard Szczeciński, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie. Lokalizacja stanowiska (zaznaczone kolorem czerwonym) na palnie sytuacyjno - wysokościowym w skali 1:10 000. 6
Na obszarze stanowiska załoŝono siatkę hektarową zgodną z kierunkiem północ - południe, poszczególne hektary oznaczając cyframi rzymskimi. Siatka hektarowa została nawiązana do punktów państwowej osnowy poziomej III klasy i punktów państwowej osnowy pionowej IV klasy. Podstawową jednostką eksploracyjną była ćwiartka arowa. Eksplorację prowadzono za pomocą warstw mechanicznych o miąŝszości 0,1 m. Odsłonięte obiekty, po zadokumentowaniu w rzucie poziomym i wyznaczeniu cięć profilowych, eksplorowano warstwami mechanicznymi, ukazującymi sytuację stratygraficzną. Odkrywane obiekty dokumentowano w obrębie ćwiartek ara, wykonując dokumentację rysunkową w skali 1:20 lub z zastosowaniem opisu słownego poszczególnych jednostek stratygraficznych oraz dokumentację fotograficzną. Równolegle wykonywano karty ćwiartek arowych w skali 1:50 wraz z opisem. Odhumusowanie przeprowadzono przy uŝyciu sprzętu mechanicznego. Po zdjęciu humusu o miąŝszości około 0,25 m, przystąpiono do eksploracji kolejnych warstw mechanicznych, którą wykonywano ręcznie. Ryc. 3. Witkowo, stan. 42, gm. Stargard Szczeciński, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie. Fotografia lotnicza stanowiska w trakcie badań wykopaliskowych (czerwoną obwódką zaznaczono granice stanowiska w obrębie inwestycji). Fot. C. Skórka 7
Ryc. 4. Witkowo, stan. 42, gm. Stargard Szczeciński, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie. Fotografia lotnicza stanowiska w trakcie badań wykopaliskowych (czerwonym wypełnieniem zaznaczono obszar stanowiska w obrębie inwestycji). Fot. C. Skórka Ryc. 5. Witkowo, stan. 42, gm. Stargard Szczeciński, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie. Plan stanowiska z naniesioną siatką arową i zaznaczonym zasięgiem stanowiska przed rozpoczęciem badań wykopaliskowych. 8
Ryc. 6. Witkowo, stan. 42, gm. Stargard Szczeciński, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie. Plan stanowiska z naniesioną siatką arową i zaznaczonym obszarem przebadanym W trakcie prac wykopaliskowych przebadano łącznie powierzchnię 299,9 ara. W wyniku badań zarejestrowano 507 obiektów związanych z sześcioma fazami zasiedlenia: 1 obiekt związany z kulturą ceramiki wstęgowej rytej, 1 z kulturą późnej ceramiki wstęgowej, 8 z kulturą pucharów lejkowatych, 3 z kulturą łuŝycką okresu epoki brązu, 170 z grupą górzycką kultury łuŝyckiej i 9 z okresem nowoŝytnym. Jeden z obiektów zdefiniowano jako wkop współczesny, a chronologii 314 obiektów, ze względu na brak materiału zabytkowego, nie udało się ustalić. Pozyskano liczny materiał ruchomy składający się z: 5.008 fragmentów ceramiki (w tym 4.296 fragmentów z obiektów i 712 z warstwy kulturowej), 107 zabytków krzemiennych, oraz kości zwierzęce, ŜuŜle, kamienie i fragment kafla. 9
Ryc. 7. Witkowo, stan. 42, gm. Stargard Szczeciński, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie. Stanowisko w trakcie prac wykopaliskowych. Fot. D. Majewski 10
2. FAZY ZASIEDLENIA STANOWISKA 2.1. MEZOLIT Najstarszą fazę zasiedlenia stanowiska Witkowo 42 stanowi osadnictwo łączone z okresem mezolitu. Podkreślić jednak naleŝy, Ŝe - w przeciwieństwie do innych faz uŝytkowania przestrzeni na obszarze dzisiejszego stanowiska archeologicznego - z epoki tej nie pochodzą Ŝadne obiekty nieruchome, które z całą pewnością moŝna byłoby łączyć ze wspomnianym okresem. Jedynym śladem bytowania ludności w okresie mezolitu jest 5 zabytków krzemiennych (rdzeń wiórowo odłupkowy, wiór, drapacz/skrobacz, półtylczak i zatępiec dwustronny). Zabytki te wystąpiły w obrębie warstwy kulturowej i na złoŝu wtórnym trzech obiektów (29, 90, 325). Wszystkie one znajdowały się w sporym oddaleniu od siebie, co moŝe sugerować, iŝ dostały się na teren stanowiska przypadkowo (np. w wyniku procesu denudacji stoku) lub zostały przyniesione przez przedstawicieli późniejszych grup ludzkich. 2.2. NEOLIT KCWR 2.2.1. Obiekty nieruchome Na stanowisku Witkowo 42 odkryto tylko jeden obiekt, w którego wypełnisku znaleziono materiał wydatowany na kulturę ceramiki wstęgowej rytej. Obiekt 132 (ryc. 8) to owalna jama o klinowatym przekroju. Wypełnisko stanowiła tłustawa próchnica o intensywnie czarniawym kolorze. Nie udało się określić funkcji jamy. Ze względu na brak materiału KCWR w innych obiektach, jak i warstwie kulturowej, załoŝyć moŝna, Ŝe 4 fragmenty ceramiki wczesnoneolitycznej dostały się do wypełniska obiektu przypadkowo. Nie moŝna wykluczyć równieŝ istnienia osadnictwa wstęgowego w pobliŝu stanowiska Witkowo 42, juŝ poza obszarem przebadanym, co mogłoby uwiarygodniać istnienie pojedynczej jamy na stanowisku. 11
Ryc. 8. Witkowo, stan. 42, gm. Stargard Szczeciński, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie. Rzut poziomy, oraz profil jamy kultury ceramiki wstęgowej rytej obiekt 132 2.2.2. Analiza materiału ceramicznego Jak wspomniano wcześniej, znaleziono tylko cztery fragmentu ceramiki KCWR wszystkie w obiekcie 132 i wszystkie pochodzące prawdopodobnie z jednego naczynia (tabl. I: 3). Były to stosunkowo grubościenne (0,9 cm) fragmenty górnej partii niewielkiego naczynia o średnicy około 13,0 cm. Ścianki naczynia były obustronnie szorstkie o równej, szarej barwie wypału z obydwu stron i jednobarwnym przełomie. Jako domieszki schudzającej uŝyto substancji organicznych. 2.3. NEOLIT KPCW 2.3.1. Obiekty nieruchome Podobnie jak w przypadku KCWR, równieŝ w przypadku kultury późnej ceramiki wstęgowej, odkryto na stanowisku Witkowo 42 tylko jeden obiekt tej kultury. Jeśli chodzi o kulturę późnej ceramiki wstęgowej nie ulega jednak wątpliwości (ze względu na ilość materiału ceramicznego i krzemiennego w obrębie obiektu), Ŝe jej przedstawiciele przez 12
krótszy, lub dłuŝszy czas przebywali na obszarze stanowiska Witkowo 42. Obiekt 331 (ryc. 9 11) to duŝa asymetryczna jama usytuowana w środkowej partii wschodniego wyniesienia. Długość obiektu wynosiła ponad 5,2 m, szerokość 1,8 m a głębokość ok. 0,5 m. Obiekt był wydłuŝony na linii E W. Przekrój miał charakter nieckowaty, a w obrębie obiektu wystąpiły przegłębienia. Wewnętrzna stratygrafia była złoŝona. Czarniawe przebarwienia sugerują obecność spalenizny, ale wyizolowanego paleniska nie stwierdzono. W obrębie obiektu zebrano blisko 350 ułamków ceramicznych i 18 wyrobów krzemiennych. Ze względu na wymiary i liczną zawartość moŝna postawić hipotezę, Ŝe był to lekko zagłębiony obiekt mieszkalny. Ryc. 9. Witkowo, stan. 42, gm. Stargard Szczeciński, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie. Rzut poziomy jamy kultury późnej ceramiki wstęgowej (druga wm) obiekt 331. Fot. D. Majewski 13
Ryc. 10. Witkowo, stan. 42, gm. Stargard Szczeciński, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie. Rzut poziomy jamy kultury późnej ceramiki wstęgowej (trzecia wm) obiekt 331. Fot. D. Majewski Ryc. 11. Witkowo, stan. 42, gm. Stargard Szczeciński, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie. Rzut poziomy, oraz profil jamy kultury późnej ceramiki wstęgowej obiekt 331 14
2.3.2. Analiza materiału ceramicznego Wszystkie 333 fragmenty ceramiki KPCW odkryte na stanowisku Witkowo 42 znaleziono w obrębie obiektu 331. Analizując zarówno morfologię, jak i ornamentykę zachowanych fragmentów udało się ustalić, Ŝe naleŝą one do co najmniej do 4 naczyń (dwóch wąsko- i dwóch szerokootworowych). Jedno z naczyń szerokootworowych posiadało niewielki guzek w okolicy pogrubionego wylewu (tabl. I: 5), drugie w swojej górnej partii zaś zdobione było wielorzędowym ornamentem kłutym o przebiegu horyzontalnym (tabl. I: 4). Z naczyń wąskootworowych jedno charakteryzowało się cienkimi ściankami i bogatym ornamentem kłutym (tabl. I: 7, 9-11), a drugie grubszymi ściankami i brakiem ornamentu (przynajmniej w górnej partii naczynia) (tabl. I: 6) Opisane wyŝej fragmenty naczyń znajdują liczne analogie, pod względem zarówno morfologii, jak i ornamentyki, wśród materiału kultury późnej ceramiki wstęgowej, głównie wśród ceramiki z wcześniejszych faz. NajbliŜsze topograficznie stanowisku Witkowo 42 analogie znajdujemy w Karsku i Pyrzycach (Siuchniński 1972, s. 31-33). Morfologiczne podobieństwo do naczyń wąskootworowych z Witkowa wykazują fragmenty ceramiki z Łojewa, stan. 4 (Czerniak 1980, ryc. 12: 8), Węgierec, stan. 12 (Czerniak 1994, ryc. 19: 1 3), czy Kobielic, stan. 1 (Grygiel 2008, ryc. 1495). Bogata ornamentyka łącząca w sobie elementy horyzontalne w górnej partii naczynia i skośne na brzuścu pojawiająca się na naczyniach z naszego stanowiska, zaś znajduje swoje analogie m.in. w materiale z : Poznania Dębca, stan. 1 (Smoczyńska 1952, ryc. 143) i Sędowa (Grygiel 2008, ryc. 1495, Czerniak 1980, ryc. 12: 11). Wysoka frekwencja zdobnictwa kłutego występująca na naczyniach z Witkowa, będąca wyróŝnikiem fazy I KPCW (Czerniak 1980, s. 34), a takŝe wymienione wyŝej analogie wśród wczesnego materiału wspomnianej kultury, pozwalają datować ceramikę z Witkowa ogólnie na fazę I. Pod względem technologii produkcji materiał KPCW podzielono na 9 technotypów. Grubość fragmentów ceramiki wahała się od 0,4 do 0,9 cm. Faktura powierzchni na obydwu stronach była zawsze szorstka. Na powierzchni zewnętrznej dominowały róŝne odcienie barwy brązowej (brązowa, brązowo szara, brązowo ceglasta, brązowo kremowa), a na wewnętrznej dodatkowo pojawiała się barwa szaro brązowa, szaro kremowa i ceglasto szara. Cztery technotypy reprezentowały trójbarwny przełom, trzy dwubarwny, a dwa jednobarwny. Do masy ceramicznej dodawano najczęściej drobno- i średnioziarnisty piasek wraz z drobno- i średnioziarnistym tłuczniem kamiennym (4 technotypy), a nieco rzadziej 15
sam drobno- i średnioziarnisty piasek. W jednym przypadku dodatkowo zdiagnozowano domieszkę miki, a w innym szamotu. 2.4. NEOLIT- KPL 2.4.1. Obiekty nieruchome Najliczniejszą grupę neolitycznych obiektów naleŝy wiązać z kulturą pucharów lejkowatych. Materiał związany z tą kulturą znaleziono w ośmiu obiektach, przy czym zaznaczyć naleŝy, Ŝe - z wyjątkiem obiektu 117, w którym znaleziono 29 fragmentów ceramiki neolitycznej - w innych obiektach materiał kulturowy był bardzo nieliczny. Wszystkie obiekty łączone z KPL usytuowane były w zachodniej części stanowiska. Oprócz nich materiał późnoneolityczny znaleziono równieŝ w obrębie warstwy kulturowej. Obiekt 58 - to w zarysie asymetryczna, ale dość zwarta jama o nieckowatym przekroju. Wymiary obiektu zawierały się w przedziale 1,4 1,9 m, a głębokość dochodziła tylko do 0,14 m. W wypełnisku wystąpił brunatno szary zgliniony piasek wymieszany w. MoŜemy mieć w tym przypadku do czynienia z partią spągową, zniszczonego w górnej partii, obiektu. Ze względu na stan zachowania i niewielką ilość materiału zabytkowego moŝliwości interpretacji są bardzo ograniczone. Obiekt 59 duŝa owalna jama o wymiarach 1,9 na 2,2 m i nieckowatym przekroju o głębokości 0,8 m. W wypełnisku wystąpił brunatno szary zgliniony piasek. Obiekt 76 to owalna, dość głęboka jama o przekroju nieckowatym. Średnica obiektu wynosiła 1,75 m, natomiast głębokość 0,86 m. Wypełnisko stanowił brunatno brązowo rudy zgliniony piasek. Ze względu na brak cech diagnostycznych w morfologii obiektu i niewielką ilość materiału moŝliwość interpretacji jest ograniczona. Obiekt 117 (ryc. 12-13) duŝa jama o złoŝonej konstrukcji, osadzona na skłonie niewielkiego wyniesienia nad brzegiem podmokłej niecki. W górnym poziomie centralne, owalne zaciemnienie otoczone było nieregularnym dookolnym pasem gliny z zanieczyszczeniami organicznymi. Pas ten miał średnicę ok. 5 m, a miąŝszość dochodzącą do kilkudziesięciu centymetrów, większą od strony obniŝenia. Wewnętrzne zaciemnienie tworzyło głębokie na 0,9 m, półkoliste w zarysie, zagłębienie wypełnione szarym i białawym 16
warstwowanym piaskiem z fragmentami ceramiki. PoniŜej zagłębienia widoczna była gruba warstwa przesiąkowa. Nie ma wątpliwości, ze opisany obiekt miał charakter gospodarczy. Była to być moŝe wykopana, w mało przesiąkliwym podłoŝu, cysterna o wzmocnionych i uszczelnionych gliną krawędziach, które dodatkowo mogły kierować wodę opadową do wnętrza. MoŜemy się jedynie domyślać, ze względu na brak badań fizyko-chemicznych, Ŝe zbadana jama słuŝyła do gromadzenia cieczy lub moczenia jakichś surowców. Obiekt 120 duŝa (2,1 na 1,7 m), asymetryczna jama o niewielkiej miąŝszości (0,24) i nieokreślonej funkcji. Obiekt 121 asymetryczny dołek o półkolistym przekroju. Wymiary wynosiły 0,6 x 0,52 m, a głębokość 0,2 m. Nie moŝna określić funkcji. Obiekt 179 duŝa owalna jama o asymetrycznym przekroju. Jej długość wynosiła 2,6 m, szerokość 1,4 m a głębokość 0,7 m. Wypełnisko stanowił szaro brązowo Ŝółty piasek z próchnicą,. Obiekt mógł być jamą zasobową. Obiekt 184 owalna jama o nieckowatym profilu. Obiekt miał wymiary 1,0 na 1,3 m i głębokość 0,24 m. Wypełnisko stanowił brązowo-szary piasek z próchnicą. Ryc. 12. Witkowo, stan. 42, gm. Stargard Szczeciński, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie. Profil jamy kultury pucharów lejkowatych obiekt 117. Fot. M. Ignasiak 17
Ryc. 13. Witkowo, stan. 42, gm. Stargard Szczeciński, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie. Rzut poziomy jamy kultury pucharów lejkowatych obiekt 117 2.4.2. Analiza materiału ceramicznego Znaleziono 110 fragmentów ceramiki wiązanych z kulturą pucharów lejkowatych, z czego 55 pochodziło z obiektów (część wystąpiła na złoŝu wtórnym obiektów łuŝyckich), a 56 z warstwy kulturowej. Z wyjątkiem dwóch fragmentów przydennych (tabl. I: 1,2) reszta materiału nie miała Ŝadnych cech diagnostycznych. Na bazie materiału KPL wyróŝniono 56 technotypów naczyniowych. Grubość ścianek ceramiki późnoneolitycznej wahała się od 0,5 do 1,3 cm. Faktura powierzchni we wszystkich przypadkach, które udało się zweryfikować była obustronnie szorstka. Pod względem barwy powierzchni zewnętrznej dominowały: ceglasto kremowa, lub kremowo ceglasta, a wewnętrznej róŝne warianty barwy szarej. Biorąc pod uwagę rodzaj domieszki to zdecydowanie dominował w niej piasek, często z dodatkiem szamotu (17 technotypów). Bardzo rzadko w skład domieszki wchodził tłuczeń kamienny (2 technotypy), lub intencjonalnie dodana mika (4 technotypy). 18
2.4.3. Tablice Tab. I Witkowo 42. Materiał ceramiczny z okresu neolitu: KCWR (3), KPCW (4-11) i KPL (2). Rys. M. Ignasiak 19
2.4.4. Katalog obiektów neolitycznych Nr ob. Lokalizacja Przekrój Wymiary obiektu Funkcja Dł. Szer. Głęb. Ha Ar Ćw. poziomy pionowy [m] [m] [m] 58 XII 37 C jama asymetryczny nieckowaty 1,90 1,40 0,14 59 XII 25 A jama owalny nieckowaty 2,20 1,90 0,76 Wypełnisko Warstwy Nr rys. W58A - brunatno-szary zgliniony piasek wymieszany w układzie plamistym W59A - brunatno-szary zgliniony piasek ukł. plamistym Materiał kulturowy nr inw. /08 cer. krzem. inne Datowanie 26/08 46 1 - - neolit 98/08, 103/08 68/08-1 - neolit 76 XII 15 C jama owalny nieckowaty 1,75 1,74 0,86 W76A - brunatnobrązowo-rdy zgliniony piasek ukł. plamistym 82/08, 84/08 72 1 - - neolit 117 XII 30 20 B CD jama asymetryczny półkolisty 5,20 4,60 0,86 2- horyzontalne W117A - pomarańczoworuda glina z domieszką brunatnej próchnicy W117B - siwo-szary piasek wymieszany w ukł. plamistym 136/08-138/08, 156/08-164/08 114, 129, 169, 172, 189, 201 33 - - neolit 120 XIII 21 A B jama asymetryczny trapezowaty 2,10 1,70 0,24 W120A - brązowobrunatny piasek wymieszany z białoszarym piaskiem w ukł. plamistym 142/08 119 3 - - neolit 121 XIII 51 D dołek posłupowy asymetryczny półkolisty 0,60 0,52 0,18 W121A - szaro-brunatny piasek wymieszany z białawym i Ŝółtym piaskiem 144/08 116 1 - - neolit 132 XIII 85 A C jama owalny klinowaty 1,80 1,20 0,60 2- horyzontalne W132A - czarniawa próchnica W132B - czarniawa próchnica wymieszana z szaro- Ŝółtym piaskiem 166/08, 167/08, 172/08, 173/08 218 4 - - neolit 20
Nr ob. Lokalizacja Przekrój Wymiary obiektu Funkcja Dł. Szer. Głęb. Ha Ar Ćw. poziomy pionowy [m] [m] [m] Wypełnisko Warstwy Nr rys. Materiał kulturowy nr inw. /08 cer. krzem. inne Datowanie 179 XII 34 B D jama owalny asymetryczny 2,60 1,40 0,70 W179A - szarobrązowo-ŝółty piasek z próchncą 280/08-283/08 216 3 - - neolit 184 XII 65 A jama owalny nieckowaty 1,30 1,00 0,27 W184A - brązowoszary piasek z próchnicą 261/08, 264/08 209 1 - kości zwierzęce neolit 331 XIV 47 B C D jama asymetryczny nieckowaty 5,20 1,80 0,50 wielo horyzontalne W331A - ciemnoszaro-brązowa glina przemieszana w W331B - jasnoszarobrązowa glina przemieszana w W331C - jasnoszary piasek przemieszany ze Ŝwirem W331D - jasnoszary piasek W331E - brązowa zgliniona próchnica 158/08-163/08, 101/08 359, 366, 382, 386, 371, 372, 378, 385 340 20 - neolit 21
2.5. EPOKA BRĄZU KULTURA ŁUśYCKA 2.5.1. Obiekty nieruchome Na stanowisku Witkowo 42 wyodrębniono jedynie trzy obiekty o takiej chronologii. Były to obiekty nr 165, 229, 234. Nie moŝna wykluczyć, Ŝe część obiektów bez materiału zabytkowego wiązała się równieŝ z funkcjonowaniem osady kultury łuŝyckiej w epoce brązu, ale wyodrębnienie ich na stanowisku wielokulturowym i wielofazowym nie jest dziś moŝliwe. Obiekt 165 to duŝa dwudzielna jama przegłębiona w jednej części. Maksymalne rozmiary obiektu wahały się w przedziale od 2,4 m do 3,2 m. W planie obiekt składał się z duŝego i małego zaciemnienia. Większe zaciemnienie miało miąŝszość od 0,4 do 0,5 m większe natomiast dochodziło do 90 cm od poziomu uchwycenia obiektu. Wypełnisko stanowiły dwie warstwy. Górą był to pomarańczowo brązowy piasek z próchnicą wymieszany w, dołem natomiast ciemnoszaro brązowy piasek z próchnicą. W obiekcie nie stwierdzono obecności paleniska. W obrębie wypełniska znaleziono 16 ułamków ceramicznych, 1 wyrób krzemienny i kości zwierzęce. Materiał wskazuje na odpadkowy charakter jamy, jednak dość znaczny rozmiar i złoŝony kształt (płytsza i głębsza część) pozwala postawić hipotezę o pozostałości budowli o charakterze gospodarczym z piwniczką. Obiekt 229 owalna jama o przekroju nieckowatym. Rozmiar obiektu wynosił 1,5 x 1,6 m i głębokość ok. 0,8 m. W piaszczysto próchnicznym zasypisku znaleziono kilka fragmentów ceramiki i kości zwierzęce. Obiekt moŝna interpretować jako gospodarczy (bez określenia dokładnego przeznaczenia), wskazuje na to znaczny rozmiar i regularny kształt jamy. Obiekt 234 (ryc. 14-17) to niepozorna owalna jama o przekroju nieckowatym, o wymiarach 1,4 x 1,8 m x 0,3 m. Wypełnisko złoŝone było z przemieszanego w układzie plamistym brązowo pomarańczowo szarego piasku z próchnicą. Niecka wypłycała się w kierunku północnym. W południowej części, w zagłębieniu, wystąpiło kilka kamieni i większe stęŝenie próchnicy. W tej części teŝ koncentrowała się ceramika tj. cztery naczynia, nieznacznie uszkodzone, oraz okruchy polepy. Jest to najciekawszy obiekt na stanowisku. Zestaw naczyń zapewne nie naleŝał do typu przedmiotów, które powszechnie porzucano. Brak w tym przypadku przesłanek, Ŝe osadę zniszczono i pospiesznie opuszczono, poniewaŝ
brak całych znalezisk w innych obiektach. Omawianej jamy nie moŝna teŝ łączyć z jakąś wyraźną gospodarczą funkcją - odkryte formy nie naleŝą bowiem do naczyń o charakterze kuchennym, przetwórczym czy zasobowym. Są to delikatne formy stołowe, a w przypadku małej wazy i kubka dzbanka z ornamentem antropomorficznym - moŝna je uznać, patrząc z naszej perspektywy, raczej za formy ozdobne, a nie funkcjonalne. Biorąc pod uwagę te cechy znaleziska i niecharakterystyczny kształt obiektu moŝna postawić hipotezę o specjalnym przeznaczeniu obiektu, która raczej nie przesądza jednoznacznie o jego interpretacji. WyposaŜenie obiektu mogłoby wskazywać na jego funkcje sepulkralne, ale brak jest pozostałości kości ludzkich w obrębie jamy, jak i wewnątrz naczyń. Zakładając jednak, Ŝe był to grób, musiałby mieć on raczej charakter cenotafu, ewentualnie być miejscem pochowania bardzo młodego osobnika, którego kości uległyby całkowitemu rozkładowi. Zwrócić naleŝy równieŝ uwagę, Ŝe naczynia wewnątrz jamy były poprzewracane, co sugerowałoby wtórne naruszenie obiektu. Ryc. 14. Witkowo, stan. 42, gm. Stargard Szczeciński, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie. Rzut poziomy i profil jamy kultury łuŝyckiej z epoki brązu obiekt 234 23
Ryc. 15. Witkowo, stan. 42, gm. Stargard Szczeciński, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie. Rzut poziomy stropu jamy kultury łuŝyckiej z epoki brązu obiekt 234. Fot. D. Stefaniak Ryc. 16. Witkowo, stan. 42, gm. Stargard Szczeciński, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie. Profil jamy kultury łuŝyckiej z epoki brązu obiekt 234. Fot. D. Stefaniak 24
Ryc. 17. Witkowo, stan. 42, gm. Stargard Szczeciński, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie. Rzut poziomy 2 wm jamy kultury łuŝyckiej z epoki brązu obiekt 234. Fot. D. Stefaniak 2.5.2. Analiza materiału ceramicznego Kulturę łuŝycką z epoki brązu na stanowisku w Witkowie 42 reprezentuje bardzo mały zbiór - 4 zrekonstruowane w całości naczynia i nieliczne fragmenty ceramiki. Wszystkie całe naczynia pochodzą z jednego obiektu nr 234. Pod względem morfologicznym materiał jest bardzo mało zróŝnicowany. W materiale moŝna wyróŝnić tylko 3 formy. Grupa A naczynia duŝe Grupa ta reprezentowana jest przez fragment wylewu o stoŝkowej szyi i delikatnie wychylonym, lekko pogrubionym brzegu (tab. I: 5). Chropowata powierzchnia posiada ukośne nieregularne pasma z nałoŝonej rzadkiej gliny. Ten pospolity w kształcie wylew moŝe pochodzić od wazy, amfory lub dzbana, które występowały od III do V okresu epoki brązu w zachodniej Wielkopolsce. Są to wazy typ W 2, W 3 wg. M. Kaczmarka w odmianach W24c W 25b, W 31 W 52, amfory typ A2 i typ A3, dzbany typ D 3 do D5 (Kaczmarek 2002, s. 26 25
33). RównieŜ na Pomorzu moŝna dopatrywać się wielu analogii w naczyniach szerokootworowych o stoŝkowej szyi od IV do V okresu epoki brązu (Kostrzewski 1948, s. 46 ryc. 27:9, s. 55 ryc. 36:5, s. 60 ryc. 41 i 42, s. 105 ryc. 77 79, s.115 ryc. 81:2). Grupa B naczynia dzbankowate Cechą charakterystyczną dzbanów jest bogata tektonika, smukły kształt, jedno ucho nośne zaczepione o krawędź wylewu oraz określone proporcje, przy których maksymalna średnica brzuśca jest większa od średnicy wylewu i mniejsza od wysokości naczynia. Kubek jest podobnie skonstruowany, ale mniejszy i bardziej pękaty. Granica między obydwoma formami pod względem kształtu i funkcji jest płynna (Kaczmarek 2002, s. 31). MoŜemy więc przyjąć, Ŝe przy średniej wielkości naczynia te mogą być rozpatrywane wspólnie, zwłaszcza, Ŝe jedno z odkrytych naczyń, które nie spełnia kryteriów definicji dotyczących proporcji, ma zaznaczony dziobek charakterystyczny dla dzbana. W zbiorze wystąpiły 2 całe naczynia z uchem naleŝące do tej grupy. Do grupy tej zaliczono teŝ kolejne zrekonstruowane naczynie, które w kształcie ma proporcje dzbana, ale nie posiadało prawdopodobnie ucha. Zebrano teŝ kilka fragmentów z naczyń o identycznych w formie szyjach, brzuścach i dnach, których jednoznacznie nie moŝna przypisać do konkretnych form dzbanów czy kubków, ale teŝ nie moŝna zaprzeczyć pokrewieństwa z tą grupą. Naczynie 1 dzban o powierzchni gładkiej, posiada prostą krawędź wylewu na lejkowatej szyjce. Wylew nie jest dookolnie jednolity: posiada lekko zarysowany i podniesiony dziobek oraz wklęśnięcie i wyniesienia na krawędzi w miejscu doklejonej taśmy ucha. Drugi koniec taśmy ucha umieszczony jest na połączeniu szyi z brzuścem. Brzusiec zajmuje około połowy wysokości naczynia, jest płaskokulisty z maksymalnym wydęciem prawie w połowie jego wysokości. Dno jest lekko wklęsłe. Naczynie ma ponad 16 cm wysokości, 16 cm szerokości w maksymalnej wydętości brzuśca i prawie 15 cm szerokości w wylewie (tab. III: 2). Naczynie 2 kubek ma identyczną formę jak omawiany wyŝej dzban, ale jest nieco mniejszy. Ma ponad 12 cm wysokości, 13 cm szerokości w maksymalnej wydętości brzuśca i średnicę wylewu wynoszącą ok. 12 cm. Górna część brzuśca jest zdobiona pasem sześciu przekreślonych pól oddzielonych od siebie trzema lub dwoma pionowymi kreskami oraz ograniczonymi dookolnymi liniami na połączeniu szyi z brzuścem oraz na największej wydętości brzuśca. W części dziobka umieszczone są dwa okręgi z kropką oraz ukośne linie 26
nad nimi przypominające oczy i brwi. Na bocznych płaszczyznach wyryto uszy w formie krzaczków podpartych dołem, wychodzących ze zdobionego pasa (tab. III: 1). Wszystkie naczynia tej grupy mają identyczne cechy formalne: lejkowatą szyjkę, płaskokulisty brzusiec, lekko wklęsłe dno i taśmowate ucho (tab.i: 1,2, tab. II: 1,2, tab. III: 1, 2). Analogii do tego typu dzbanów kubków nie ma za wiele, ale są bardzo wyraźne. Tego typu naczynia znane są m.in. z Tantow, pow. Angermünde w byłym NRD datowane na III okres epoki brązu, a wylew z Czarnowa pow. pyrzycki (Kostrzewski 1958, s. 24 - ryc. 11.1. i s. 41 ryc. 22.1). Liczne dzbany i kubki o zbliŝonej konstrukcji występują w IV okresie epoki brązu na Pomorzu (Kostrzewski 1958, s. 55-56, ryc. 39.3). Analogie znane są równieŝ z zachodniej Wielkopolski. Jest to zbliŝony Typ D 2 odmiana D 21 wg. M. Kaczmarka datowana na III i IV okres epoki brązu (Kaczmarek 2002, s. 31 32). Niezwykle interesujące jest zdobienie jednego z naczyń wyobraŝeniem twarzy, które nadaje okazowi charakter specjalny. Być moŝe mamy tu do czynienia z przygotowanym zestawem grobowym. Jak dotychczas, nie znaleziono analogii z tak wczesnego okresu na terenie Polski. Pierwsze tego typu wyobraŝenia pojawiają się dopiero w kulturze pomorskiej w okresie halsztackim C na popielnicach (Malinowski 1989, s. 545). Być moŝe mamy tu do czynienia z początkiem tego typu zwyczajów zdobniczych. Grupa C wazy (dzbany?) Grupa ta jest reprezentowana przez jedno całe naczynie. Naczynie jest niskie i szerokie, posiada ostry załom brzuśca i ma bogatą tektonikę oraz lejkowaty, silnie wychylony wylew z krawędzią zaokrągloną. W rzucie górnym widoczne są cztery lekkie wyciągnięcia brzegu nadające krawędzi wygląd wieloboczny. Wylew z szyjką zajmuje ok. ¼ wysokości naczynia. Naczynie ma taśmowate ucho osadzone na wylewie i granicy szyjki i brzuśca. Brzusiec jest płaskokulisty, zajmuje ½ wysokości naczynia. Z załomu brzuśca wypchnięte są cztery guzy umieszczone pod wyciągnięciami krawędzi i obrysowane czterema wklęsłymi łukami. Brzusiec jest osadzony na stoŝkowatej, pustej nóŝce, która zajmuje ok. ¼ wysokości naczynia. Całkowita wysokość naczynia wynosi ok. 16 cm, szerokość wylewu wynosi ok. 25 cm, a największa wydętość brzuśca ma ok. 27 średnicy (tab. III: 3). Nie ma bezpośrednich analogii do opisanej wazy. Naczynia tego typu nie posiadały uch dolepianych do krawędzi (Kaczmarek 2002, s. 25). Istnienie ucha zbliŝa więc tę formę bardziej do przysadzistego dzbana. Naczynia wazowate o podobnej konstrukcji, ale ze zdobieniem pionowymi Ŝłobkami, znane jest z grobu z miejscowości Banie (pow. gryfiński) i 27
bez zdobienia z Węgorza (pow. nowogardzki). Oba znaleziska datowane są na IV okres epoki brązu (Kostrzewski 1958, s. 50, ryc. 31.2 i 3. oraz s. 69, ryc. 51.4). Elementem datującym, oprócz ostrego załomu brzuśca, są równieŝ wypchnięte guzy otoczone półkolistymi Ŝeberkami. Zdobienie takie pojawiają się na terenie kultury łuŝyckiej we wczesnych okresach brązu. W zachodniej Wielkopolsce styl guzowy pojawia się w III okresie epoki brązu (Kaczmarek 2002, s. 65 66). W grupie zachodniopomorskiej natomiast naczynia guzowate znane są sporadycznie od schyłku III okresu. W IV okresie występuje tam ceramika ostro profilowana zdobiona zdegenerowanym ornamentem guzowym, a od V okresu następuje łagodzenie profili naczyń (Gedl 1989, s. 627-630; Kostrzewski 1958, s. 46, ryc.27 i 28). Występujące na naczyniu z Witkowa 42 guzy, wraz otaczającymi je Ŝeberkami, najbardziej przypominają typ XI B, który Kaczmarek uznaje za typowy dla ornamentyki IV OEB w zachodniej Wielkopolsce, choć jego zdaniem występuje on niemal wyłącznie na amforach (Kaczmarek 2002, s. 71).TakŜe zjawisko pustej nóŝki występuje często w IV okresie epoki brązu (Kostrzewski 1958, s. 60 61). Wszystkie naczynia i ułamki zebrane na stanowisku Witkowo 42, wiąŝące się z funkcjonowaniem kultury łuŝyckiej w epoce brązu, mają dość jednorodne cechy stylistyczne. Pozwala to datować cały zbiór na IV okres epoki brązu z moŝliwością przeŝywania pewnych cech jeszcze w następnym okresie. Dwa, spośród czterech zrekonstruowanych naczyń, przejawiają bardzo indywidualne cechy, co przy małej funkcjonalności tych form pozwala w nich widzieć naczynia o specjalnym przeznaczeniu. Pod względem technologicznym zbiór ceramiki z epoki brązu jest mały i słabo zróŝnicowany. Zebrano łącznie 333 ułamki naczyń ręcznie lepionych, które podzielone na 16 technotypów. Prawie wszystkie ułamki pochodzą z naczyń cienkościennych o małych rozmiarach. Ich powierzchnie są szorstkie lub gładko szorstkie. Tylko 2 technotypy mają powierzchnie chropowate. Prawie we wszystkich ułamkach występuje domieszka tłucznia drobno- i średnioziarnistego. W 7 technotypach pojawia się domieszka miki, a w 6 piasek przewaŝnie drobno- i średnioziarnisty. Prawdopodobnie ta ostatnia domieszka jest naturalnym zanieczyszczeniami surowca glinianego. Dwa technotypy są zdobione złoŝonym ornamentem, który został omówiony przy analizie form naczyń. Pod względem technologicznym materiał kultury łuŝyckiej nie moŝe reprezentować typowej wytwórczości garncarskiej dla kultury łuŝyckiej z wczesnych okresów epoki Ŝelaza. Są tu prawie wyłącznie formy specjalne lub stołowe. Brak tu podstawowych form kuchennych i zasobowych. 28
2.5.3. Naczynie twarzowe z Witkowa 42, a problem genezy popielnic twarzowych W literaturze przedmiotu od kilkudziesięciu lat toczy się pełna emocji, wynikających z prób identyfikacji etnicznej, dyskusja na temat genezy popielnic twarzowych pojawiających się w róŝnych kręgach kulturowych na terenach środkowej i północnej Europy we wczesnej epoce Ŝelaza (Engel 1929, La Baume 1963, Petersen 1929, v. Richthofen 1929, Wahle 1911, Antoniewicz 1945, JaŜdŜewski 1948, Kostrzewski 1946, 1959, 1965, Łuka 1959, Magnus, Myhre 1976, Montelius 1897, Virchow 1870; za: Malinowski 1979). Wydaje się, Ŝe stosunkowo pewna, bardzo wczesna metryka znaleziska z Witkowa moŝe stanowić przyczynek do dalszej dyskusji. Wyjątkowość naczynia odkrytego w trakcie badań wykopaliskowych na stanowisku Witkowo 42 polega na tym, Ŝe występuje ono w kontekście ceramiki naczyniowej, którą powinno się datować na IV, ewentualnie początek V okresu epoki brązu. Znane do tej pory najstarsze antropomorficzne naczynia (popielnice i pokrywy oczkowe ) występujące w kulturze pomorskiej datuje się na okres halsztacki C (Malinowski 1979, s.98). Cytowany wyŝej badacz sygnalizuje moŝliwość wywodzenia ich od występujących na terenie Pomorza Zachodniego mis z parzystymi otworami na brzegach, oraz tzw. talerzy ozdobnych (Malinowski 1979, s. 103). Ten typ naczyń występuje od V okresu epoki brązu. Innym miejscem w tej części Europy, o tak wczesnej chronologii pojawienia się naczyń antropomorficznych, jest Jutlandia. Jakkolwiek, w przeciwieństwie do ceramiki z Pomorza Zachodniego, antropomorficzność tych naczyń nie moŝe być kwestionowana (patrz Malinowski 1979, ryc. 8), to pojawiają się wątpliwości odnośnie tak wczesnego datowania tych znalezisk (Kruk 1969, s. 122-123). Podkreślić naleŝy, Ŝe ani misy z parzystymi otworami na brzegach, ani okazy jutlandzkie, pod względami formalnymi nie korespondują bezpośrednio z naczyniem z Witkowa 42. Te pierwsze są duŝo bardziej schematyczne, drugie natomiast róŝnią się pod względem rodzaju i konwencji wyobraŝenia. Zdaniem Malinowskiego (1979, s. 107 109) najbardziej charakterystyczne dla naczyń z terenów Danii są popielnice, w których ucho odgrywa rolę nosa. Nos jest najczęstszym przedstawieniem na tych naczyniach, rzadziej występują oczy, a jeszcze rzadziej brwi. Tymczasem na naczyniu z Witkowa brak jest wyobraŝenia nosa (ucho znajduje się po przeciwnej stronie naczynia w stosunku do oczu), ewidentne jest wyobraŝenie oczu i brwi, oraz symbolicznie oddanych uszu. Bardzo trafne w kontekście opisanych wyŝej faktów wydaje się stwierdzenie Malinowskiego (1979, s. 115 116), Ŝe ewentualne rozpowszechnienie się idei popielnic twarzowych z terenów Jutlandii na Pomorze Zachodnie miało raczej postać ogólną i nie towarzyszyło temu przeniesienie form ceramicznych. W 29
przypadku naszego znaleziska ornamentyka twarzowa występuje na naczyniu o wybitnie łuŝyckiej morfologii. Inna sprawa, Ŝe znalezisko naczynia z Witkowa rzuca nowe światło na genezę popielnic twarzowych, a tym samym być moŝe na kierunek oddziaływań pomiędzy Pomorzem Zachodnim, a Jutlandią. Poddając w przyszłości analizie zagadnienie genezy naczynia z Witkowa i nie przesądzając oczywiście, na tym etapie, o kierunku oddziaływań kulturowych, wspomnieć jednak naleŝy o fakcie, Ŝe juŝ od IV okresu epoki brązu Pomorze Zachodnie było pod silnym wpływem kultury nordyjskiej (Gedl 1975, s. 120 i 157, Kostrzewski 1958, s. 167 170). Zdaniem Malinowskiego (1979, S. 114) szczególnie widoczne były oddziaływania z terenów dzisiejszej Danii. Na zakończenie tego krótkiego wywodu, sygnalizującego nowe spojrzenie na genezę urn twarzowych, dodać naleŝy, iŝ w przeciwieństwie do zabytków jutlandzkich, a takŝe pomorskich, gdzie wszystkie naczynia antropomorficzne miały bezdyskusyjny charakter sepulkralny, przeznaczenie naczynia z Witkowa jest niepewne, a interpretacja jego roli jako faktycznej, lub niedoszłej popielnicy, moŝe mieć najwyŝej charakter aprioryczny. Z innej strony wyjątkowość ornamentyki omawianego naczynia (nie mająca ścisłych analogii zarówno w materiale wcześniejszym, jak i późniejszym), a takŝe jego wczesna metryka, korespondująca ewentualnie tylko z materiałem jutlandzkim moŝe potwierdzać głoszone przez Malinowskiego (1979, s. 122 123) poglądy o autochtonicznej genezie popielnic twarzowych na gruncie środkowo i północnoeuropejskiego substratu kulturowego, a takŝe pogląd o impulsie o charakterze bardziej ideowym niŝ formalnym. 30
2.5.4. Tablice Tab. I Witkowo 42. Materiał ceramiczny kultury łuŝyckiej z epoki brązu. Rys. M. Ignasiak 31
Tab. II Witkowo 42. Materiał ceramiczny kultury łuŝyckiej z epoki brązu. Rys. M. Ignasiak 32
Tab. III Witkowo 42. Materiał ceramiczny kultury łuŝyckiej z epoki brązu. Rys. M. Ignasiak 33
2.5.5. Katalog obiektów kultury łuŝyckiej z epoki brązu Nr ob. Lokalizacja Przekrój Wymiary obiektu Funkcja Dł. Szer. Głęb. Ha Ar Ćw. poziomy pionowy [m] [m] [m] Wypełnisko Warstwy Nr rys. Materiał kulturowy nr inw. /08 cer. krzem. inne Datowanie 165 XII 45 55 CD AB jama asymetryczny asymetryczny 3,20 2,40 0,90 2- horyzontalne W165A - pomarańczowo-brązowy piasek z próchnicą wymieszany w układzie plamistym W165B - ciemnoszaro-brązowy piasek z próchnicą układzie plamistym 267/08-272/08 122, 133, 158 16 1 kości zwierzęce kł (EB) 229 XII 34 44 C A jama owalny nieckowaty 1,60 1,50 0,76 W229A - szaro-brązowy piasek z próchnicą układzie plamistym W229B - brązowo-ŝółty piasek z próchnicą przemieszany w 324/08, 325/08, 326/08, 327/08 300, 311, 321, 5 kości zwierzęce kł (EB) 234 XII 75 D jama owalny nieckowaty 1,80 1,40 0,30 W234A - brązowopomarańczowo-szary piasek z próchnicą układzie plamistym 330/08, 331/08 282, 285, 293, 297, 298, 324, 325, 326, 327 302 2 polepa, 3 kamienie kł (EB) 34
2.6. WCZESNA EPOKA śelaza GRUPA GÓRZYCKA KULTURY ŁUśYCKIEJ 2.6.1. Obiekty nieruchome Spośród 192 obiektów, w których znaleziono materiał zabytkowy aŝ 170 przypisano do okresu kultury łuŝyckiej z wczesnej epoki Ŝelaza (ob. 1, 4, 6, 45, 51, 126, 127, 142, 144, 203, 252, 340, 357, 371, 416, 440, 444, 451, 459, 460, 477, 490, 496, 497, 498, 504 250-13, 88, 160, 182, 273, 286, 354, 412, 447, 474, 478, 491, 497, 501 360 175 8, 21, 22, 23, 25, 36, 44, 48, 50, 53, 64, 73, 75, 112, 113, 114, 115, 119, 126, 127, 145, 147, 149, 152, 153, 155, 156, 158, 159, 162, 167, 173, 174, 186, 188, 210, 214, 218, 226, 235, 249, 259, 260, 264, 325, 330, 341, 342, 344, 345, 356, 358, 359, 363, 375, 395, 397, 405, 464, 479, 480, 482, 484 54, 62, 63, 66, 84, 90, 91, 92, 95, 96, 106, 109, 151, 157, 162, 163, 166, 168, 169, 171, 180, 198, 208, 212, 215, 217, 223, 225, 231, 332, 233, 239, 257, 263, 483 16, 17, 27, 29, 32, 33, 55, 57, 65, 67, 68, 86, 103, 141, 161, 176, 178, 183, 187, 201, 209, 211, 220, 221, 227, 241, 266 251 254) Ze względu na kryteria formalne wszystkie te obiekty podzielono na kilka grup: Grupa A paleniska samodzielne Jedną z najczytelniejszych grup obiektów są samodzielne miejsca palenia ognia zwane zwyczajowo paleniskami. Na wstępie wypada przyjąć, na potrzeby tego opracowania, definicję charakteryzującą ten typ obiektu, poniewaŝ w uŝywanym nazewnictwie są pewne rozbieŝności (Słownik Języka Polskiego 2009, Michalski 1983, s. 178). Według przyjętej w niniejszej pracy definicji paleniska to miejsca przeznaczone do bezpośredniego spalania paliwa w celu podgrzania, ugotowania, usmaŝenia lub upieczenia produktów spoŝywczych, ewentualnie obróbki surowców i produktów w celu nadania im określonych właściwości lub teŝ ogrzania przestrzeni. Fizycznie jest więc to kaŝda powierzchnia, na której płonął celowo wzniecony ogień, a reliktem tego jest występowanie spalenizny. W celu określenia funkcji omawianych obiektów zdefiniowano róŝnice pomiędzy poszczególnymi paleniskami odnoszące się do ich lokalizacji, budowy i zawartości. Mniejsze znaczenie przywiązano do intensywności warstwy spalenizny, poniewaŝ jej stopień zachowania często warunkowany jest środowiskowo. Termin samodzielne odnosi się do kontekstu znalezienia paleniska, tj. 35
występowania bez czytelnego związku z jakimkolwiek innym obiektem nieruchomym. Zaznaczyć naleŝy, Ŝe pierwotnie samodzielne paleniska mogły wchodzić w skład budynków naziemnych, po których nie pozostały Ŝadne ślady konstrukcyjne. W zbiorze obiektów określonych jako paleniska (40 obiektów) wyróŝniono następujące typy: - A.1 płytkie paleniska z kamieniami eratycznymi - A.2 głębokie palenisko z kamieniami eratycznymi - A.3 płytkie paleniska bez kamieni eratycznych - A.4 głębokie paleniska bez kamieni eratycznych. A.1 płytkie paleniska z kamieniami eratycznymi. Wyodrębniono 25 tego typu obiektów (ob. 4, 6 (ryc. 18), 45, 51 (ryc. 28), 126 (ryc. 36), 127, 142 (ryc. 39), 144, 203, 252, 340, 357, 371, 416, 440, 444, 451, 459, 460, 477, 490, 496, 497, 498, 504). Grupę tę charakteryzuje obecność duŝej ilości przepalonych kamieni w obrębie warstwy spalenizny. MiąŜszość wspomnianej warstwy wraz z kamieniami z reguły nie przekraczała 20 cm, a całość umieszczana była w niewielkich, płytkich zagłębieniach. Wypełniska miały barwę od szarej (np. ob. 126 - ryc. 36) po intensywnie czarną (np. ob. 45). Najciemniejsze barwy obserwowano na gliniastym podłoŝu, jaśniejsze natomiast na piaszczystym. Dominowały kształty wydłuŝone owalne lub zbliŝone do prostokątnych. Mniej było kolistych, które charakteryzowały się przewaŝnie mniejszymi rozmiarami. Maksymalne szerokości wahały się od 0,7 m do ponad 2 m. Opisaną grupę obiektów interpretować moŝna jako stałe paleniska kuchenne. Kamienie mogły słuŝyć jako podpory stabilizujące naczynia oraz akumulatory ciepła, kiedy nie był potrzebny intensywny ogień, ale wysoka temperatura. Wśród palenisk tego typu moŝna wyróŝnić odmianę prostokątną, okrągłą i owalną. Wydaje się jednak, Ŝe kształt nie miał szczególnego znaczenia funkcjonalnego. Mała okrągła forma paleniska mogła być wyjściową. W miarę powiększania paleniska konieczny był łatwiejszy dostęp do partii centralnej dlatego większe formy rozwijały się liniowo. MoŜliwe wydaje się, Ŝe kształt prostokątny jest pochodną jakiegoś ramowego ograniczenia paleniska, choć brak na to dowodów w materiale archeologicznym ze stanowiska Witkowo 42. A.2 głębokie paleniska z kamieniami eratycznymi. Znaleziono jeden obiekt -250 (ryc. 43), który zaklasyfikowano do tej grupy palenisk. Jego cechy nie pozwalają stawiać go w jednym rzędzie z paleniskami kuchennymi. Obiekt ten miał kształt owalny przy średnicy 36
ok. 0,9 m i przekrój głębokiej niecki. Cały był wypełniony przepalonymi kamieniami, a między nimi, oraz w stropie, wystąpiły pozostałości spalenizny. Obiekt ten być moŝe naleŝałoby interpretować jako palenisko gospodarcze słuŝące do kruszenia kamieni w celu pozyskania tłucznia lub jako magazyn przepalonych kamieni zanieczyszczonych popiołem. W tym ostatnim wypadku naleŝałoby zaklasyfikować go jako jamę. A.3 płytkie paleniska bez kamieni eratycznych. Wyodrębniono 14 obiektów tego typu (ob. 1, 13, 88, 160, 182, 273, 286, 354, 412, 447, 474, 478, 491, 497, 501). Charakteryzował je brak warstwy kamieni, ale posiadały one warstwę spalenizny w płytkim zagłębieniu. MiąŜszość tej warstwy wahała się od kilku do ok. 30 cm. Dominowały kształty owalne o średnicach od 1,2 m do ponad 2 m. W obrębie spalenizny występowały kamienie, jednak bez wyraźnych śladów przepalenia, co mogłoby sugerować ich przypadkową depozycję. Opisaną grupę palenisk moŝna interpretować jako obiekty związane z przygotowywaniem potraw bezpośrednio w ogniu, Ŝarze lub nad nimi na ruszcie i/lub jako źródła ciepła (ogniska). Znaczna miąŝszość wypełnisk w wielu przypadkach przemawia za ich długotrwałym uŝytkowaniem. A.4 głębokie paleniska bez kamieni eratycznych. Znaleziono dwa obiekty, w których palenisko umieszczone było w głębszej jamie. Obiekt 9 miał szerokość 2,4 m na 1,7 m i głębokość 0,6 m. Na poziomie odkrycia miał on kształt owalny, natomiast w profilu asymetryczny. Obiekt 360 miał wymiary 1,8 na 1 m, przy głębokości ok. 0,4 m. W planie miał kształt asymetryczny i posiadał przekrój nieckowaty. Obiekty te moŝna jedynie odnotować jako wyróŝniające się spośród palenisk. Brak innych cech charakterystycznych nie pozwala na precyzyjniejszą interpretację. Paleniska umieszczone w zagłębieniu mogły pełnić funkcje gospodarcze lub produkcyjne (np. wędzarnie, suszarnie). Grupa B jamy Grupa ta obejmuje wszystkie struktury o mało charakterystycznym, zwartym kształcie, zagłębione w powierzchnię terenu, będące przejawem działalności człowieka i mające wpływ na organizację przestrzenną osady, ale których funkcji precyzyjnie nie określono. Mogą to być róŝnego rodzaju obiekty gospodarcze takie jak: jamy odpadkowe, piwniczki, pozostałości budynków, warsztatów itp. Siłą rzeczy jest to grupa najliczniejsza. W zbiorze obiektów z Witkowa nr 42 wystąpiło 130 jam datowanych na wczesne okresy epoki Ŝelaza. Zbiór ten 37
podzielono na 4 typy ze względu na cechy charakterystyczne związane z kształtem mogące być pochodną funkcji. Zastrzec w tym miejscu naleŝy, Ŝe klasyfikacja obiektów w oparciu o ich kształt ma charakter w duŝej mierze arbitralny. Z powyŝszego powodu typologizacja niektórych obiektów moŝe budzić pewne kontrowersje, ale jest to nieuniknione przy jakiejkolwiek próbie ich systematyzacji. Ponadto analiza tak skromnych pozostałości nie ma słuŝyć precyzyjnej rekonstrukcji osady, a jedynie przybliŝeniu się do jakiegoś ogólnego modelu osadnictwa i gospodarki charakterystycznej dla kultury archeologicznej, czy związanej z nią grupy regionalnej. W grupie jam wyróŝniono typy: - B1 dołki - B2 jamy płytkie - B3 jamy głębokie o łagodnym zarysie - B4 jamy głębokie ostroprofilowane. B1 dołki. To niewielkie płytkie zagłębienia o średnicy nie przekraczającej najczęściej 0,5 m. W zbiorze z omawianego okresu odnotowano jeden taki obiekt (nr 175). Jego funkcji nie określono. B2 jamy płytkie. Największą grupę (63 obiekty.) stanowiły jamy płytkie o mało zestandaryzowanych kształtach i prostej stratygrafii, pozbawione dodatkowych konstrukcji (ob. 8, 21 (ryc. 19), 22 (ryc. 20-21), 23, 25, 36, 44, 48, 50, 53, 64, 73, 75, 112, 113 (ryc. 35), 114, 115, 119, 126, 127, 145, 147, 149, 152, 153, 155, 156, 158, 159, 162, 167, 173, 174, 186, 188, 210, 214, 218, 226, 235, 249, 259, 260, 264, 325, 330, 341, 342, 344, 345, 356, 358, 359, 363, 375, 395, 397, 405, 464, 479, 480, 482, 484). W zbiorze tym 40 obiektów miało owalny zarys rzutu, 7 asymetryczny, 6 kolisty, natomiast pozostałe zbliŝony do prostokąta. Średnice wahały się od kilkudziesięciu cm do ponad 3 m. Obiekty te (47) miały najczęściej nieckowaty profil o głębokość kilkunastu centymetrów, czasem dochodzący do 30 cm. Ich zarysy były stosunkowo słabo czytelne, często nawet rozmyte, co uznano za cechę charakterystyczną dla tego typu jam. Ze względu na powszechny kształt, podatność na zniekształcenia, ze względu na powierzchniową lokalizację i brak charakterystycznego wyposaŝenia, nie moŝna określić precyzyjnie funkcji tych jam. Ich kształty wskazują raczej na doraźne lub przypadkowe powstawanie. Obiekty mniejsze mogły być pozostałością jam odpadkowych, gospodarczych oraz przetwórczych, większe natomiast mogły stanowić nawet ślady po zabudowie naziemnej 38