Sprawozdanie z ratowniczych badań archeologicznych na stanowisku Witkowo nr 22 (AZP 33-10/41), gm. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie.

Transkrypt

1 Konsorcjum Archeologiczne w składzie: Zamek KsiąŜąt Pomorskich w Szczecinie, Muzeum w Stargardzie Szczecińskim, Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich Oddział Lubuski, Pracownia Archeologiczno Konserwatorska Alina Jaszewska w Zielonej Górze (Lider). LIDER KONSORCJUM: PRACOWNIA ARCHEOLOGICZNO KONSERWATORSKA, MGR ALINA JASZEWSKA, UL. CERAMICZNA 2, ZIELONA GÓRA TEL./FAX (0-68) , TEL. KOM ; ARCHEKON@INTERIA.PL Oddział w Poznaniu, u. Woźna 12, Poznań, tel. kom Paweł Staniucha Sprawozdanie z ratowniczych badań archeologicznych na stanowisku Witkowo nr 22 (AZP 33-10/41), gm. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie. Zielona Góra 2009

2 WSTĘP s. 3 I. LOKALIZACJA WARUNKI GLEBOWE s. 4 II.. OSADNICTWO s. 8 II.1. KULTURA PUCHARÓW LEJKOWATYCH s. 11 II.2. KULTURA ŁUśYCKA s. 24 II.3. KULTURA WIELBARSKA s. 33 II.4. WCZESNE ŚREDNIOWIECZE s. 44 II.5. OKRES NOWOśYTNY s. 45 II.6. OBIEKTY O NIEOKREŚLONEJ CHRONOLOGII. s. 45 PODSUMOWANIE. s. 46 BIBLIOGRAFIA s. 47 TABLICE s..50 ANEKS 1 - ANNA WRZESIŃSKA: EKSPERTYZA ANTROPOLOGICZNA I OPRACOWANIE CIAŁOPALNYCH SZCZĄTKÓW LUDZKICH Z WITKOWA STAN. 22 s. 97 ANEKS 2 KRZYSZTOF SADOWSKI: GEOMORFOLOGIA I OTOCZENIE STANOWISK ARCHEOLOGICZNYCH WITKOWO NR 22, 29, 42 I STARGARD 145 S

3 WSTĘP Stanowisko 22 we wsi Witkowo połoŝone jest na terenie gminy Stargard Szczeciński w województwie zachodniopomorskim. Zostało odkryte w 2007 roku w trakcie badań powierzchniowo - sondaŝowych wykonanych przez M. Majewskiego, S. Słowińskiego, R. Kamińskiego i A. Uciechowską - Gawron z Muzeum w Stargardzie i Pracowni Archeologicznej Zamku KsiąŜąt Pomorskich w Szczecinie. Na podstawie znalezisk ceramicznych i krzemiennych pochodzących ze wspomnianych badań powierzchniowych stanowisko Witkowo 22 wstępnie określono jako czterofazowe. Dwa krzemienie określono jako przypuszczalny ślad osadniczy z okresu neolitu, natomiast pozyskane fragmenty ceramiki pozwoliły na wydatowanie osad z okresu bliŝej niesprecyzowanych pradziejów, późnego średniowiecza oraz nowoŝytności. Do badań ziemnych przystąpiło Zachodniopomorsko-Lubuskie Konsorcjum Archeologiczne w składzie: Zamek KsiąŜąt Pomorskich w Szczecinie, Muzeum w Stargardzie Szczecińskim, Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich Oddział Lubuski, Pracownia Archeologiczno Konserwatorska Alina Jaszewska w Zielonej Górze (Lider), Fundacja Archeologiczna w Zielonej Górze. W imieniu Konsorcjum pracami kierowali mgr H. Augustyniak i mgr P. Staniucha. Współuczestniczyli w badaniach równieŝ mgr mgr K. Ignaszak i B. KrzyŜaniak Podstawowym celem badań było zadokumentowanie obiektów nieruchomych i nawarstwień oraz pozyskanie materiału zabytkowego. Na terenie stanowiska wytyczono siatkę arową nawiązującą do osi północ-południe. W ramach tejŝe siatki obszar został podzielony na hektary, dalej odpowiednio na ary i ich ćwiartki. 3

4 Badania rozpoczęto w dniu po wcześniejszym odhumusowaniu powierzchni przy uŝyciu sprzętu cięŝkiego. W trakcie prac trwających do przebadano łącznie 91 arów. Po usunięciu warstwy ornej odczyszczano powierzchnię ara w celu wyznaczenia i zadokumentowania obiektów przy pomocy dokumentacji fotograficznej i rysunkowej. W przypadku ćwiartek ara bez obiektów, dokumentacja ograniczała się jedynie do wykonania fotografii i zadokumentowania arów na kartach. Po wykonaniu dokumentacji rysunkowej i fotograficznej przystępowano do dalszej eksploracji obiektów w celu uzyskania przekroju pionowego. Badania przeprowadzano warstwami mechanicznymi o miąŝszości ok cm z zachowaniem ostroŝności aby nie przeoczyć istotnych zmian w strukturze obiektu. W przypadku pojawienia się róŝnic w warstwach wypełniających sporządzano dodatkową dokumentację fotograficzną i rysunkową. Pozyskany materiał zabytkowy inwentaryzowano w ramach obiektu i jeśli to było moŝliwe w ramach jego poszczególnych warstw. Pobierano takŝe próby do badań paleobotanicznych i geofizycznych. I. LOKALIZACJA I WARUNKI GLEBOWE. Witkowo st. 22 jest jednym z wielu stanowisk połoŝonych w obszarze pasa drogowego zaprojektowanej obwodnicy Stargardu Szczecińskiego. Znajduje się na terenie gminy Stargard Szczeciński, w województwie zachodniopomorskim, około 1 km na północny zachód od zabudowań wsi Witkowo i około 3 km na południe od centrum Stargardu Szczecińskiego (Ryc. 1-3). Stanowisko jest połoŝone w północnej części obszaru Równiny Pyrzycko Stargardzkiej, w okolicach Stargardu, uformowanej przez lądolód skandynawski, gdzie znajduje się ponad dwutysięczne skupisko pagórków drumlinowych. Bezpośrednio w 4

5 okolicach miasta, w jego wschodniej części spotkać moŝna denne moreny faliste, torfowiska w okolicach Iny, oraz długie stoki po wschodniej i zachodniej stronie. Na obszarze stanowiska występują gleby płowe, stworzone z piasków naglinowych i zwartych glin (aneks 2). Obecnie, Równina to dość wyraźne obniŝenie terenu odwadniane przez Płonię, Małą Inę i Inę. W przeszłości była rozległym basenem jeziornym, w którym pod koniec ostatniego zlodowacenia zbierały się wody roztopowe z duŝą ilością zawiesiny, dzięki której w okresie późniejszym rozwinęły się doskonałe gleby (Przyroda s. 20). Ryc. 1 Lokalizacja stanowiska 22 w Witkowie. 5

6 Ryc. 2 Lokalizacja stanowiska 22 w Witkowie (za Ryc. 3 Lokalizacja stanowiska 22 w Witkowie. (za 6

7 Wieś Witkowo połoŝona jest nad Małą Iną. W źródłach pisanych pojawia się w 1229 roku przy okazji nadania zakonowi joannitów dwunastu wsi połoŝonych w okolicach Stargardu. Ostatni mistrz tego zakonu w 1769 roku we wsi załoŝył folwark. Wieś ma kształt owalnicy o przebiegu z zachodu na wschód. W jej centrum w końcu XV wieku zbudowano ceglano-kamienny kościół w stylu gotyckim z czworoboczną wieŝą po stronie zachodniej, zwieńczoną ośmiobocznym hełmem krytym blachą ( Stargard Szczeciński został wymieniony w źródłach w roku 1124 jako Zitarigroda. W XII wieku pełnił funkcję siedziby kasztelani, był równieŝ waŝnym węzłem komunikacyjnym w którym krzyŝowały się szlaki z ośrodków w rejonie ujścia Odry, na południe przez Santok i Wieleń do Wielkopolski (SSS t. V s. 395). Stanowisko w Witkowie połoŝone było tuŝ przy takim szlaku do Wielkopolski. Stanowisko wytyczone w trakcie badań sondaŝowo-powierzchniowych połoŝone jest na kulminacji grzbietu o przebiegu północny-zachód południowy-wschód. W kierunku zachodnim opada on łagodnie, natomiast stok wschodni jest dość stromy i biegnie w kierunku doliny nadzalewowej Iny. Obszar stanowiska zajmuje więc atrakcyjny teren na szczycie i łagodnym stoku garbu, połoŝonego w pobliŝu dolin dwu rzek: Iny na wschodzie i Małej Iny po stronie południowej. Omawiany teren przed eksploracją objęty był uprawą rolną. Warstwa brunatnego humusu miała średnio miąŝszość cm na szczytach niewielkich pagórków i cm w dolinkach. W partii wschodniej przebadanego stanowiska występowały gliny, część środkowa i zachodnia to zglinione piaski i iły. 7

8 II. OSADNICTWO W trakcie prac przebadano 91 arów na których zainwentaryzowano 122 obiekty. Po wstępnej analizie zebranego materiału zabytkowego z 22 obiektów wyróŝniono 5 faz uŝytkowania stanowiska. W jednym obiekcie natrafiono na ceramikę o cechach charakterystycznych dla kultury pucharów lejkowatych. Najliczniejszą grupę chronologiczną stanowią obiekty z ceramiką typową dla kultury łuŝyckiej. Materiał ceramiczny pozwala na zaklasyfikowanie do niej 11 obiektów. Oprócz tego natrafiono takŝe na 4 groby kultury wielbarskiej, cztery jamy z materiałem wczesnośredniowiecznym, oraz dwie jamy, które dostarczyły materiału z okresu nowoŝytnego. II.1. KULTURA PUCHARÓW LEJKOWATYCH Opierając się na znalezisku dwu fragmentów ceramiki, wyróŝniono fazę osadnictwa powiązaną z ludnością kultury pucharów lejkowatych, który to materiał pozyskano z jamy 54. Obiekt 54 przybrał kształt owalu o nieco nieregularnych zarysach, w przekroju pionowym zbliŝonym do nieregularnej niecki, wypełnisko zaś stanowiła szaro-brązowa spiaszczona próchnica w układzie jednorodnym; wym.: 1,00 x 0,76 x 0,2 m; (Tabl. 20). Obiekt ten został zlokalizowany w centralnej części stanowiska, tuŝ przy jego północnej krawędzi. Ceramika. W trakcie eksploracji obiektu z jego wypełniska pozyskano dwa fragmenty ceramiki, stanowiące po wyklejeniu brzeg wraz z przyległą partią szyi naczynia. Dwa fragmenty naczynia o grubości ścianek 6-7 mm, wykonano z gliny, z domieszką piasku oraz drobnego tłucznia kamiennego o granulacji ziaren nieprzekraczających 1 mm średnicy. W trakcie wypału uzyskano przełom trójbarwny. Obie powierzchnie, zewnętrzna i 8

9 wewnętrzna wykazują barwę Ŝywo pomarańczową. Powierzchnia zewnętrzna ma charakter surowy, nieobrobiony, od wewnątrz natomiast ścianki naczynia noszą ślady gładzenia. Oba elementy stanowią fragmenty szyi, pucharu, amfory bądź dzbana. TuŜ poniŝej krawędzi brzegu naczynia, po jego zewnętrznej stronie widnieje ornament złoŝony z pionowych nakłuć, dodatkowo poniŝej podkreślony poziomym zygzakiem biegnącym dookolnie. Pozyskany z obiektu 54 materiał ceramiczny powiązać moŝna z osadnictwem grupy wschodniej kultury pucharów lejkowatych, w jej młodszej wióreckiej fazie (Gurba 1989 s ;). Ze względu na obecność pojedynczego tylko obiektu powiązane z osadnictwem kultury pucharów lejkowatych, oraz w związku z jego usytuowaniem tuŝ przy krawędzi stanowiska, moŝna wysnuć przypuszczenie o występowaniu obiektów powiązanych z tą kulturą w nie przebadanej północnej partii stanowiska. Znalezisko pojedynczego obiektu o tej chronologii to za mało przesłanek do wnioskowania o osadnictwie KPL w Witkowie na st. 22. Jednak jako analogie do tego znaleziska moŝna przywołać szereg innych osad z regionu pyrzyckiego tj. Miękowo, Miedwiecko, Pyrzyce, Skalin, Stare Czarnowo, Stargard Szczeciński, Wielichówko, śelichówko (Kulczycka-Leciejewiczowa 1996 s ; mapa 2;). 9

10 Ryc. 4. WaŜniejsze stanowiska kultury pucharów lejkowatych i lendzielsko - polgarskiej. A- kultura pucharów lejkowatych; B- kultura lendzielsko polgarska; (za Kulczycka- Leciejewiczowa 1996 mapa 2; tam legenda i katalog stanowisk;). 10

11 II. 2. KULTURA ŁUśYCKA Kolejna faza osadnicza reprezentowana na stanowisku powiązana jest z osadnictwem kultury łuŝyckiej. Zakwalifikowano do niej, na podstawie obecności materiału ceramicznego łącznie 11 obiektów. Osadnictwo kultury łuŝyckiej na stanowisku 22 w Witkowie rozbić moŝna na dwie kategorie obiektów: groby ciałopalne oraz jamy. Jamy. Ob.19 ma kształt w rzucie poziomym zbliŝony do owalnego o nieco nieregularnych zarysach, w przekroju pionowym przybrał formę nieregularnej niecki. Wypełnisko, to jasnobrązowoszara spiaszczona próchnica w układzie drobnoplamistym z ciemnoszarym zglinionym piaskiem; wym.: 0,96 x 0,52 x 0,21 m; (Tabl. 20). Inwentarz: 1 niecharakterystyczny fragment brzuśca; Ob.22 - rzut poziomy miał kształt nieregularny, w przekroju pionowym zaś nieckowaty nieregularny, wypełnisko natomiast złoŝone z brązowej zglinionej próchnicy w układzie drobnoplamistym z Ŝółtym zglinionym piaskiem, a w partii przydennej z brązowej zglinionej próchnicy w ukł. drobnoplamistym z Ŝółtym zglinionym piaskiem; wym.: 2,61 x 1,61 x 0,36 m; (Tabl. 20; 43). Inwentarz: 2 mało charakterystyczne ułamki brzegu pochodzące z naczyń o lekko wychylonych krawędziach; 1 ułamek dna; łącznie 27 fragmentów ceramiki; (Tabl. 28-2, 3, 4;). 11

12 Ob w rzucie poziom miał kształt kolisty, w przekroju pionowym schodkowy asymetryczny, wypełnisko złoŝone z ciemnobrunatnej spiaszczonej próchnicy w ukł. jednorodnym; wym.: 1,1 x 1,1 x 0,46 m; (Tabl. 7). Inwentarz: 2 fragmenty dna naczynia; łącznie 3 fragmenty ceramiki; (Tabl. 28-5;). Ob. 56 w chwili odsłonięcia miał kształt nieregularnego owalu, w przekroju pionowym półkolisty; wypełnisko składało się z brązowej zglinionej próchnicy w ukł. drobnoplamistym z Ŝółtym zglinionym piaskiem; wym.: 0,61 x 0,59 x 0,17 m; (Tabl. 20). Inwentarz: 1 niecharakterystyczny fragment brzuśca; Ob. 58 w rzucie poziomym został zadokumentowany jako półkole, w przekroju jako kształt schodkowy asymetryczny; wypełnisko składało się z brązowej zglinionej próchnicy w ukł. drobnoplamistym z Ŝółtym zglinionym piaskiem; wym.: 0,8 x 0,79 x 0,17 m; Inwentarz: 1 niecharakterystyczny fragment brzuśca; Ob. 77 miał kształt nieregularnego owalu w rzucie poziomym, a w przekroju pionowym schodkowy asymetryczny; wypełnisko złoŝone z ciemnobrunatne spiaszczonej próchnicy w ukł. drobnoplamistym z jasnoŝółtym piaskiem; wym.: 2,0 x 1,96 x 0,7 m; (Tabl. 21). Inwentarz: 2 niecharakterystyczne fragmenty brzuśca; 12

13 Ob. 94 kształt owalu o nieco nieregularnych zarysach, w przekroju miał kształt nieregularny nieckowaty, wypełnisko składało się z dwu warstw ułoŝonych względem siebie diagonalnie; szaro-brązowej spiaszczonej próchnicy w ukł. plamistym z ciemnoŝółtym zglinionym piaskiem i brązowej spiaszczonej próchnicy w ukł. plamistym z ciemnoŝółtym zglinionym piaskiem; wym.: 2,52 x 1,74 x 0,24 m; (Tabl. 21). Inwentarz: 1 fragment brzegu pochodzący z naczynia o wychylonej krawędzi wylewu; łącznie 4 fragmenty ceramiki; (Tabl. 28-6;). Ob. 114 w rzucie poziomym został zadokumentowany jako owal, w przekroju pionowym jako nieckowaty, wypełnisko złoŝone było z jasnoszarej spiaszczonej próchnicy w ukł. plamistym z Ŝółtym zglinionym piaskiem; wym.: 0,9 x 0,57 x 0,16 m; (Tabl. 20). Inwentarz: 1 niecharakterystyczny fragment brzuśca; Na podstawie charakteru wypełniska czy kształtu, nie moŝna sprecyzować bliŝej przeznaczenia opisywanych jam. Brak było w ich wnętrzu pozostałości spalenizny przepalonych kamieni. Brakowało warstwy, którą moŝna wiązać z poziomem uŝytkowym. Wypełniska tychŝe jam miały najprawdopodobniej charakter zasypiskowy, ale sam sposób tworzenia nie pozwala na bliŝszą analizę. Skromna, czy wręcz incydentalna ilość materiału ceramicznego moŝe teŝ świadczyć o marginalnym charakterze osadnictwa w tej strefie stanowiska. Lokalizacja obiektów osadowych nie wykazywała tendencji do koncentracji. Ich rozmieszczenie było kwestią przypadku, nie wykazując planowego zamysłu. 13

14 Zespoły grobowe. Z osadnictwem ludności kultury łuŝyckiej wiąŝą się takŝe relikty trzech grobów ciałopalnych. Obiekty 10 i 13 zachowane zostały jedynie w części przydennej. Posadowione były bardzo płytko ziemi, tuŝ poniŝej poziomu humusu. Prace rolne spowodowały ich zniszczenie, tak więc w chwili badań mieliśmy do czynienia jedynie z dolnymi partiami grobów. Trzeci z grobów, obiekt 112 został częściowo zniszczony późniejszym wkopem. Podobnie przedstawia się sytuacja z obiektem 10, gdzie widoczny był późniejszy obiekt 45,który zniszczył część północną i środkową jamy grobowej. Ob. 10 w rzucie poziomym kształt zbliŝony do gruszkowatego, w przekroju pionowym nieckowaty był nieregularny; wypełnisko tworzyła jasnobrązowa spiaszczona próchnica w ukł. drobnoplamistym z ciemnoŝółtym piaskiem; popielnica znajdowała się w południowej partii mało czytelnej jamy grobowej, ułoŝona była pionowo, dnem ku dołowi, zniszczona w centralnej części; kości przepalone ulokowane zostały wewnątrz naczynia; wym.: 2,16 x 1,43 x 0,31 m; (Tabl. 22; 10). Inwentarz: fragment dna i przydennej partii naczynia o grubości ścianek dochodzących do 8 mm, barwy brązowej, z przełomem ścianek trójbarwnym; jako domieszki uŝyto piasku, a jedynie w przydennej części widoczna jest domieszka z ziarnami o grubszej frakcji, rzadko zastosowano domieszkę w postaci tłucznia granitowego; 1 fr. brzegu; 1 fr. załomu brzuśca; łącznie 51 fragmentów ceramiki; (Tabl. 28 7, 8; 30 1;) 14

15 pochówek kobiety w wieku Adultus i dziecka w wieku Infans I 1 Ob. 13 miał kształt w rzucie poziomym owalny, o nieregularnych zarysach, w przekroju pionowym przybierał formę schodkową asymetryczną; wypełnisko złoŝone było z jasnobrązowej spiaszczonej próchnicy w ukł. drobnoplamistym z ciemnoŝółtym piaskiem; popielnica ułoŝona została pionowo, dnem ku dołowi, we wschodniej części słabo czytelnej jamy grobowej, na powierzchni rysowały się takŝe luźno ułoŝone kamienie granitowe; wym.: 1,5 x 1,5 x 0,2 m; (Tabl. 22; 42). Inwentarz: dolna partia naczynia o grubości ścianek 5 6mm, czasem w dolnej partii dochodzące do 10 12mm, barwy jasnobrązowej, o trójbarwnym przełomie; jako domieszki uŝyto grubszego piasku oraz tłucznia kamiennego; ślady obmazywania w dolnej partii naczynia, w górnej widoczne juŝ ślady gładzenia; łącznie 213 fragmentów, w tym 5 przydennych; (Tabl. 30-2). pochówek Ŝeński w wieku Juvenis /Adultus I Ob. 112 kształt rzutu poziomego przybrał formę nerkowatą, w rzucie pionowym niecki wypełnisko składało się z brunatnej zglinionej próchnicy w ukł. jednorodnym, we wschodniej części wystąpiła zwarta grupa kamieni polnych; ceramika była rozdrobniona, ulokowana w przewaŝającej części w południowej partii jamy grobowej, dość dobrze czytelnej, kości zalegały w obrębie jamy grobowej; wym.: 2,08 x 1,15 x 0,16 m; (Tabl. 22). Inwentarz: 1 Analiza szczątków kostnych został wykonana przez mgr Annę Wrzesińską i została zawarta w aneksie 1. 15

16 fragmenty amforki dwuusznej, z uchami poziomo przekłutymi, umieszczonymi w miejscu przejścia szyi w brzusiec, barwa grafitowa, przełom trójbarwny, nieliczna domieszka miki, powierzchnie gładzone, aŝ do osiągnięcia połysku; 3 przyległe części dna i partii przyległych, o grubości ścianek 8-12 mm, domieszka uŝyta to tłuczeń kamienny o ziarnach w przewadze przekraczających 1 mm; przełom dwubarwny, barwa zewnętrzna jasnobrunatna, na zewnątrz widać ślady obmazywana, wewnętrzna powierzchnia nosi ślady gładzenia; (Tabl. 29). pochówek męŝczyzny w wieku Adultus Groby występujące na stanowisku 22 w Witkowie nie odbiegają od przyjętych wśród ludności kultury łuŝyckiej zwyczajów pogrzebowych. Dominującym był obrządek ciałopalny, a przepalone szczątki składano do urn lub bezpośrednio do jam (Kostrzewski 1958 s ). Stopień zachowania uniemoŝliwia bliŝsze określenie sposobu zabezpieczania górnej partii pochówków. Nie znamy równieŝ sposobu nakrycia urny- kamieniem czy teŝ misą? Uwzględniając obecność przepalonych szczątków kostnych w naczyniu i brak resztek stosu w sąsiedztwie popielnicy lub jamie grobowej, moŝna zaklasyfikować obiekty 10 i 13 do kategorii popielnicowych grobów czystych, z wyodrębnioną jamą grobową. Obiekt 112 ze względu na brak popielnicy i obecność przepalonych kości w obrębie wypełniska jamy grobowej oraz brak resztek stosu natomiast zakwalifikujemy do grupy ciałopalnych grobów jamowych. Ze względu na niewielką ilość pochówków, w odniesieniu do tego stanowiska trudno mówić o rozplanowaniu miejsc złoŝenia szczątków. Jedyną zauwaŝalną cechą jest bliskie połoŝenie względem siebie obu grobów popielnicowych oraz ulokowanie grobu jamowego w niewielkim oddaleniu od nich. 16

17 Ceramika. Jamy. Zespół ceramiki o cechach typowych dla kultury łuŝyckiej pozyskany z jam wynosił łącznie 40 fragmentów, z czego 27 pochodzi z obiektu 22 (67,5 %). Dodatkowym utrudnieniem analizy materiału jest jego znaczne rozdrobnienie. Technologia. Analizę technologiczna przeprowadzono w oparciu o wszystkie 40 fragmentów, gdyŝ ich stan zachowania na to pozwalał. G r u b o ś ć ś c i a n e k. Całość zespołu podzielono na trzy grupy wielkościowe: ceramika cienkościenna o grubości ścianek nieprzekraczających 5 mm, kategoria o grubości ścianek naczyń 6-10 mm oraz naczynia grubościenne powyŝej 10 mm. 1 5 mm 6 fr. (15%); dla ob fr. - (18% zespołu); 6 10 mm 15 fr. dla całości (37,5%); ob fr. (44 % zespołu); pow. 10 mm 19 fr. dla całości (147,5%); ob fr. (38% zespołu); D o m i e s z k a. Do przygotowania surowca do wyrobu naczyń stosowano jako domieszkę: piasek 5 fr. (12,5%); dla ob fr. (7%); drobny tłuczeń kamienny do 1 mm 17 fr. (42,5%); ob fr. (26%); tłuczeń kamienny pow. 1 mm 21 fr. (52,5%); ob fr. (66%); P r z e ł o m. 17

18 W trakcie wypału naczyń ze stanowiska w Witkowie 22 uzyskiwano przełom jednobarwny 13 fr. (32,5%); ob fr. (38%), dwubarwny 27 fr. (67,5%), dla ob fr. (62%). Dla ceramiki pozyskanej z obiektów o charakterze osadowym nie stwierdzono trójbarwnego przełomu. B a r w a p o w i e r z c h n i. Obserwując zewnętrzną powierzchnię wyróŝniono trzy rodzaje barwy pojawiającej się na ściankach naczyń: brunatny kolor 28 fr. (70%), ob fr. (66,3%), szary 11 fr. (27,5%), ob fr. (30%). Tylko jeden fragment z ob. 22 (3,7% dla zespołu i 2,5% dla całości) ma barwę plamistą. F a k t u r a p o w i e r z c h n i. Jako wykończenie zewnętrznej powierzchni jako dominujące występują dwa rodzaje techniki: gładzenie powierzchni 18 fr. (45%), ob fr. (44,47%) oraz pozostawienie surowej powierzchni naczynia 18 fr. (45%), ob fr. (55,56%). Sporadycznymi technikami są: obrzucanie 3 fr. (7,5%) wyłącznie ob. 94 oraz obmazywanie 1 fr. (2,5%). Wewnętrzna powierzchnia naczyń to w uderzającej większości fragmenty gładzone 32 fr. ( 80%), ob fr. (22,6 %). Surową powierzchnię pozostawiono wyłącznie na materiale pochodzącym z ob. 22, w 6 przypadkach (15% dla całości), ob. 22 (22,6%). W pozostałych przypadkach faktura pozostaje nieczytelna. Mikro i makromorfologia. Ze względu na skromną ilość materiału, analiza mikromorfologii musi się ograniczyć do zanalizowania trzech fragmentów brzegów z róŝnych naczyń (7,5% zbioru), oraz trzech fragmentów dna pochodzących z dwu naczyń (jak wyŝej). Brak innych charakterystycznych elementów naczyń pozwalających na odtworzenie formy naczynia. 18

19 Zachowane partie przydenne stanowią mało charakterystyczne elementy. Wszystkie są płaskie, nie stwierdzono śladów podsypki. Wylewy stanowią formy proste lub lekko wychylone na zewnątrz, które łączyć moŝna z naczyniami garnkowatymi, wazami lub misami. RównieŜ w przypadku den nie jest moŝliwa analiza mająca na celu rekonstrukcję kształtu. Brak w całym zbiorze pochodzącym z jam elementów ornamentowanych. Całość cech nie pozwala na sprecyzowanie chronologii zespołów, jedynie moŝemy określić przynaleŝność kulturową. Zespoły grobowe. Technologia. Zespół ceramiki pochodzącej z grobów fragmenty pozwala na dokładniejszą analizę stylistyczną i technologiczną wytwórczości garncarskiej. G r u b o ś ć ś c i a n e k. Zachowano podział zespołu na trzy grupy wielkościowe: ceramika cienkościenna o grubości ścianek nieprzekraczających 5 mm, kategoria o grubości ścianek naczyń 6-10 mm oraz naczynia grubościenne powyŝej 10 mm. 1 5 mm 81 fr. (50%); ob fr. (58,8%); ob fr. (94,44%); 6 10 mm 72 fr. (44,44%); ob fr. (39,2%); ob fr. (87,71%); ob fr. (3,7%); pow. 10 mm 9 fr. (5,56%); ob fr. (2%); ob fr. (2,29%); ob fr. (1,86%); 19

20 D o m i e s z k a. Do przygotowania surowca do wyrobu naczyń stosowano jako domieszkę: piasek 68 fr. (42,59%); ob fr. (33,33%); ob fr. (94,49%); drobny tłuczeń kamienny do 1 mm 25 fr. (15,43%); ob fr. (43,31%); ob fr. (5,56%); tłuczeń kamienny pow. 1 mm 88 fr. (54,32%); ob fr. (54,9%); ob fr. (100%); ob fr. (5,56%); P r z e ł o m. W trakcie wypału naczyń uzyskiwano przełom: dwubarwny całość 10 fr. (6,18%); ob fr. (13,7%); ob fr. (5,56%); trójbarwny - całość 152 fr. (93,82%); ob fr. (86,13%); ob fr. (100%); ob fr. (94,44%); B a r w a p o w i e r z c h n i. W stosunku do ceramiki o charakterze osadowym pośród naczyń z grobów pojawiła się kolejna barwa czarna oprócz dotychczas wyróŝnionych trzech: czarna - całość 51 fr. co stanowi 31,48 % - wszystkie z ob ,44 % dla tego zespołu; brunatna 90 fr. (55,55%), ob fr. (60,8%); ob fr. (100%); ob fr. (5,56%); szara 19 fr. (12,37%), ob fr. (37,2%); Tylko jeden fragment z ob. 10 (2% dla zespołu i 0,6% dla całości) ma barwę plamistą. 20

21 F a k t u r a p o w i e r z c h n i. Jako wykończenie zewnętrznej powierzchni jako dominujące występują dwa rodzaje techniki: wyświecanie: całość - 63 fr. (38,88%); ob fr. (23,5%); ob fr. (94,44%); gładzenie powierzchni całość 57 fr. (35,18%); ob fr. (56,8%); ob fr. (49%); pozostawienie surowej powierzchni naczynia całość 9 fr. (5,59%); ob fr. (17,7%); obrzucanie całość - 32 fr. (19,75%); ob fr. (51%); ob fr. (5,56%); Wewnętrzna powierzchnia naczyń to w uderzającej większości fragmenty gładzone i surowe. gładzenie - całość 91 fr. (56,17%); ob fr. (72,5%); ob fr. (100%); surowa - całość 69 fr. (42%); ob fr. (23,5%); ob fr. (100%); przecieranie - całość 1 fr. (2%) - ob. 10 (0,6%); W pozostałych przypadkach faktura pozostaje nieczytelna. Jedynym dostrzegalnym zabiegiem upiększającym powierzchnię naczyń jest jego wyświecanie. Nie stwierdzono Ŝadnego fragmentu ze śladami ornamentyki na powierzchni. Mikro i makromorfologia. Materiał z zespołów grobowych daje większe moŝliwości w przypadku analizy mikromorfologii naczyń. Spośród 162 fragmentów, 12 (7,4%) stanowią brzegi naczyń. W dwu przypadkach są to wylewy z o lekko esowatym profilu, delikatnie wychylone na zewnątrz, pochodzące najprawdopodobniej z bliŝej niedoprecyzowanych form mis lub garnków. Dziesięć fragmentów 21

22 wylewów pochodzi z naczynia z obiektu 112. Są to proste, cienkościenne ułamki i wraz z innymi fragmentami pozwoliły na zrekonstruowanie formy naczynia. RównieŜ z tego samego naczynia pochodzą inne fragmenty uch, brzuśca lub dna. Poza fragmentami przydennymi pochodzącymi z amforki, we wszystkich z grobów natrafiono na inne relikty przydennych partii naczyń: ob fr. ; ob fr.; ob fr. We wszystkich przypadkach są to formy pogrubione w partii przydennej, dochodzące do 12 mmm, dna są płaskie, bez śladów podsypki. Materiał z grobów pozwolił na bliŝsze określenie form naczyń. Fragmenty ceramiki z obiektu 112, ułamki cienkościenne pozwoliły na zrekonstruowanie małej amforki, o poziomo przekłutych uszkach, umiejscowionych na w dolnej partii szyi i górnej brzuśca. Swą formą naczynie to nawiązuje do typu A 1 wyróŝnionego przez M. Kaczmarka (2002 s. 29). Jest to naczynie z cylindryczną szyjką, z baniasto ukształtowanym brzuścem (A13), lub z załomem nieco uniesionym ku górze (A14). Fragmenty naczyń z obiektów 10 i 13 ze względu na nieco przysadziste proporcje i wielkość, pozwalają doszukiwać się analogii pośród szeroko otworowych waz oraz mis. Dla pozostałości naczynia z obiektu 112, ze względu na znaczną smukłość proporcji, bardziej celowe będzie poszukiwanie analogii wśród grupy garnków. Ze względu na rodzaj pozyskanych zabytków, jedynym moŝliwym sposobem datowania zespołów grobowych jest określenie chronologii ceramiki. Skromna ilość form, stopień zniszczenia grobów oraz brak fragmentów ornamentowanych uniemoŝliwiają bliŝsze określenie chronologii cmentarzyska. Opierając się na ustaleniach sporządzonych dla terenu Pomorza przez J. Kostrzewskiego (1958) oraz M. Kaczmarka (2002), moŝemy ustalić chronologię obiektu 112 na podstawie obecności amforki na IV epokę brązu (Kostrzewski 22

23 1958 s. 52; Kaczmarek 2002 s. 65). Naczynia z obiektów 10 i 13, nawiązujące formą do naczyń wazowatych i mis nie stoją w sprzeczności z tymi ustaleniami, a jedynie mogą przedłuŝyć czas trwania cmentarzyska do V okresu epoki brązu (Kostrzewski 1958 s ; Kaczmarek 2002 s ). Ryc. 5 Lokalizacja waŝniejszych stanowisk kultury łuŝyckiej w IV-V EB, (za Wesołoowski 1996). 23

24 Na terenie Pomorza, jako analogie w najbliŝszym regionie, do naczynia z grobu amforki moŝemy wymienić stanowiska z Swobnicy, Gardna, Czarnowa i Czernic. Inne nekropolie kultury łuŝyckiej ulokowane zostały w Goleniowie, Marwicach, Steklnnie, Baniach Mierzynie, Jezierzycach, Glinnej i Polesinach (Kostrzewski 1958 s. 40 i nn.). II.3. KULTURA WIELBARSKA. W trakcie prac badawczych na stanowisku natrafiono takŝe na inne znaleziska sepulkralne. Były to cztery groby, w tym dwa ciałopalne groby popielnicowe: obiekty 12 i 104 oraz dwa groby jamowe: obiekty 43 i 119. Ob.12 kształt owalny o nieregularnych zarysach, w przekroju pionowym przybrał formę schodkową asymetryczną; wypełnisko składało się z jasnobrązowej spiaszczonej próchnicy w ukł. drobnoplamistym z ciemnoŝółtym piaskiem; w północno-wschodniej części została ulokowana urna, ułoŝona pionowo, dnem ku dołowi; jama grobowa była słabo zarysowana; wym.: 1,66 x 1,4 x 0,19 m; Inwentarz: dolna partia naczynia, brązowej barwy o jednobarwnym przełomie z domieszką tłucznia kamiennego, wewnętrzne powierzchnie surowe, zewnętrzne dolne obmazywane, ze śladami palców o układzie pionowym; dno płaskie, gładkie; fragmenty cienkościennego naczynia o brązowej surowej powierzchni zewnętrznej, dwubarwnym przełomie, domieszce piasku o ziarnach do 1 mm, sporadycznie występował tłuczeń kamienny do 1 mm; łącznie 104 fragmenty ceramiki; (Tabl. 28 9, 10;). pochówek najprawdopodobniej kobiety w wieku Maturus; 24

25 Ob. 43 w rzucie poziomym przybrał formę nieregularnego owalu, w przekroju pionowym nieckowaty, warstwy wypełniające jamę składały się z szarej zglinionej próchnicy w ukł. plamistym z Ŝółtym zglinionym piaskiem oraz brązową zglinioną próchnicą; wym.; 0,92 x 0,57 x 0,14m; (Tabl. 22; 46). Inwentarz: 2 fragmenty wylewy cienkościennej miseczki, o barwie grafitowej; ; (Tabl. 30 3;). pochówek zawierał szczątki osobnika o płci nieokreślonej w wieku Juvenis /Adultus? Ob. 104 miał w rzucie poziomym kształt kolisty, w przekroju nieckowaty, wypełnisko składało się z brązowej spiaszczonej próchnicy w ukł. plamistym z Ŝółtym piaskiem; Popielnica złoŝona została w zachodniej części słabo widocznej jamy grobowej; na powierzchni rysowały się w niewielkim oddaleniu od urny kamienie polne, jednak nie moŝna mówić o poziomie bruku; miniaturowe naczynie znajdowało się wewnątrz urny, popielnica ułoŝona była pionowo, dnem do dołu, w górnej partii grobu zalegały rozdrobnione fragmenty dzbana lub kubka; kości zostały złoŝone w popielnicy; wym.: 2,2 x 2,16 x 0,18 m; (Tabl. 23; 49-51). Inwentarz: fragmenty wazy baniastej o wychylonym brzegu, cienkościennej, o barwie ciemnoszarej; z ornamentem trójkątnych pół na przemian chropowaconych i gładkich; fragmenty naczynia nawiązującego formą do kubka lub dzbana, o lekko dwustoŝkowatym załomie, esowatym profilu i kolankowatym uchu; barwa jasnobrązowa; naczynie cienkościenne; miniaturowe naczynie o baniastym brzuścu i i wychylonym, esowatym profilu; ciemnoszara barwa; zachowane w całości; 25

26 łącznie 184 fragmenty ceramiki i naczynie; (Tabl. 32, 33). pochówek zawierał szczątki osobnika płci męskiej w wieku lat (Adultus/Maturus) ; Ob. 119 przybrał kształt owalny, a w przekroju nieckowaty, wypełnisko składało się z jasnoszarej zbielicowanej próchnicy w ukł. drobnoplamistym z brązową gliną i drobnymi węglami drzewnymi; wym.: 1,11 x 0,92 x 0,2 m; (Tabl. 54, 55). Inwentarz: fragmenty cienkościennego naczynia o wychylonym, tulipanowatym wylewie; fragmenty grubościennego naczynia o prostym wylewie nachylonym do wewnątrz, z grubościenną domieszką; widoczne ślady przepalenia; fragmenty naczynia o lekko wychylonym wylewie; fragmenty naczynia o lekko wychylonym wylewie; fragmenty szerokootworowego naczynia o delikatnie dwustoŝkowatym załomie brzuśca; łącznie 52 fragmenty ceramiki; (Tabl. 30 4; 31). Groby pozyskane w trakcie prac ratowniczych na stanowisku w Witkowie 22 stanowią skromny zbiór. Podstawowym kryterium klasyfikacji obrządku ciałopalnego jest miejsce złoŝenia przepalonych kości i obecność stosu. W ten sposób groby 12 i 104 zaliczyć moŝemy do typu II a wg Walenty czyli grobu popielnicowego z przemytymi kośćmi. Groby jamowe naleŝą do typu I. Ze względu na obecność resztek węgli drzewnych w wypełnisku obiektu 119, pochówek ten moŝna zakwalifikować jako jamowy grób z zsypanym stosem (typ I b). Drugi z grobów, obiekt 43 nie posiadał reliktów stosu pogrzebowego, w 26

27 związku z czym naleŝy do kategorii jamowych grobów z przemytymi kośćmi (I c). (Walenta 1981 s. 68). Sam sposób budowania grobów, jego wyposaŝania nie jest wskazówką do uściślenia chronologii gdyŝ występował przez cały okres trwania kultury wielbarskiej (Walenta 1981 s. 68 i nn.). W przeciwieństwie do pochówków z okresu trwania kultury łuŝyckiej na stanowisku w Witkowie, lokalizacja grobów kultury wielbarskiej wykazuje znaczne rozproszenie na obszarze stanowiska. Wychodząc z szerszej perspektywy, stanowisko w Witkowie naleŝy do skupiska Stargardzko Pyrzyckiego (Walenta 1981 s. 13). Osadnictwo w tym okresie utoŝsamiane jest z etapem B wg Machajewskiego dla Pomorza Środkowego. W tym czasie, począwszy juŝ od fazy B 2b widoczne są silne wpływy z tego obszaru w kierunku zachodnim i południowo-zachodnim (Machajewski 2006 s. 45). Na obszarze Pomorza Zachodniego i Środkowego, w trakcie trwania całej tej fazy, a szczególnie u jej schyłku następuje rozrzedzenie osadnictwa kultury wielbarskiej, aŝ do jego zaniku w schyłku fazy C 1b C 2 (Kokowski 1988 s. 17; Machajewski 2006 s. 45). Ceramika. W trakcie badań, pozyskano łącznie 342 fragmenty ceramiki z 4 obiektów, którą powiązać moŝna z reliktami osadnictwa kultury wielbarskiej. W zasadniczej części jest to materiał silnie rozdrobniony, który moŝna poddać jedynie analizie technologii wykonania. Jest jednak grupa dzięki której moŝliwe było przeprowadzenie analizy mikro- i makromorfologicznej. 27

28 Technologia. G r u b o ś ć ś c i a n e k. Zastosowano podział zespołu na trzy grupy wielkościowe: ceramika cienkościenna o grubości ścianek nieprzekraczających 5 mm, kategoria o grubości ścianek naczyń 6-10 mm oraz naczynia grubościenne powyŝej 10 mm. 1 5 mm 87 fr. (25,43%); 6 10 mm 193 fr. (56,43%); pow. 10 mm 62 fr. (18,14%); D o m i e s z k a. Do przygotowania surowca do wyrobu naczyń stosowano jako domieszkę: piasek 68 fr. (19,88%); drobny tłuczeń kamienny do 1 mm 231 fr. (67,54%); tłuczeń kamienny pow. 1 mm 128 fr. (37,42%); P r z e ł o m. W trakcie wypału naczyń uzyskiwano przełom: Jednobarwny fr. (51,46%) prawie całość 174 fr. z obiektu 104; dwubarwny fr. (38,3%); trójbarwny 10 fr. (13,16%); B a r w a p o w i e r z c h n i. W trakcie wypału ceramiki uzyskiwano trzy główne odcienie barw: czarny fr. (45,02%) tylko z ob. 104; brunatny 148 fr. (43,27%), szary 40 fr. (11,71%). F a k t u r a p o w i e r z c h n i. techniki: Jako wykończenie zewnętrznej powierzchni jako dominujące występują dwa rodzaje 28

29 gładzenie powierzchni 196 fr. (57,30%); pozostawienie surowej powierzchni naczynia 99 fr. (28,9%); obmazywanie 47 fr. (13,8%); Wewnętrzna powierzchnia naczyń to w uderzającej większości fragmenty gładzone i surowe. gładzenie 204 fr. (59,64%); surowa 138 fr. (40,36%); M i k r o i m a k r o m o r f o l o g i a. Z materiału ceramicznego pozyskano łącznie 39 fragmentów wylewów. Są to w przewadze ułamki cienkościenne, lekko wychylone na zewnątrz (Tabl. 30 4; 31 2, 3, 4; 32 1; 33 1, 2;), lub pochylone do wnętrza (Tabl. 30 3; 31 1;). Fragmenty przydenne stanowią zbiór 16 elementów (4,7%). Są to okazy cienkościenne (ob. 104) lub w partii przydennej osiągające grubość do 12 mm. Przylegające róŝne partie wylewów, brzuśców i den pozwoliły na zrekonstruowanie kilku form naczyń. W opracowaniu tym posłuŝono się typologią sporządzoną przez R. Wołągiewicza dla kultury wielbarskiej (1993 s ). Do grupy garnków IA - bezuchych, o nachylonym do wnętrza wylewie- zaliczyć moŝna fragmenty naczynia z obiektu 119 (Tabl. 31 1;). Garnki IC - bezuche, z wyodrębnionym wylewem, z największą wydętością brzuśca umieszczoną w połowie wysokości naczynia fragmenty brzegów 2 najprawdopodobniej naczyń z ob. 119 (Tabl. 31 2, 3;). Wazy IVB przysadziste, baniaste naczynia, słabo profilowane, o łagodnie wychylonym wylewie i esowatym konturze zarysu tj. popielnica pochodząca z ob. 104; naczynie dodatkowo zdobione było trójkątnymi polami, chropowaconymi na przemian, poniŝej 29

30 tego motywu zdobniczego, tuŝ poniŝej załomu brzuśca występowało chropowacenie całej powierzchni naczynia (Tabl. 33 1, 2:). Misy VIC misy o ostrym załomie brzuśca z wklęsłą linią profilu i wypukła w części dolnej fragmenty naczynia z ob. 119 (Tabl. 30 4;). Dzban IXA naczynia z łukowato lub kolankowato ukształtowanym uchem naczynie z ob. 104 o kolankowatym uchu, ostroprofilowanym brzuścu (Tabl. 32 1;). Misy XbA szerokootworowe, ostroprofilowane naczynia z silnie zwęŝającą ku dołowi częścią przydenną, dwudzielne, bez szyjki- relikty naczynia z ob. 119 (Tabl. 31 4;). Miski XIVB bezuche, małe naczynia o esowatym profilu zachowane w całości z ob. 104 (Tabl. 32 2;). Znalezisko górnej partii naczynia z ob. 43 nawiązuje kształtem do naczynek grupy XII lub kubków grupy XV (Tabl. 30 3;). Wśród najbliŝszych terytorialnie naczyń pochodzących z cmentarzysk o podobnej formie naleŝy zaliczyć znalezisko garnka typu IC w Brzeźnicy, wazy IVB w Zagórzycach, dzbana IXA w Drawsku Gronowie, Gudowie, Nowym Łowiczu, Rydzewie i Starogardzie Łobezkim. Misy XbA występowały w Chwarstnie, Gudowie, Nowym Łowiczu i śarańsku, miski XIVB natomiast w Nowym Łowiczu. Chronologia. Opierając się na ustaleniach chronologii sporządzonych przez R. Wołągiewicza (1993 s ), widoczna jest długoczasowość większości form ceramiki reprezentowanych na stanowisku: IA B 2 B 2 /C1 sporadycznie C 2 ; IC - B 2 B 2 /C1 rzadko D; IVB - B 2 B 2 /C1 C 1b ; IXA - B 2 B 2 /C1 C 1b sporadycznie C 2 D; 30

31 XbA - B 2 B 2 /C1 C 1b ; XIVB - B 2 B 2 /C1 C 1b C 2 D; XII I XV B 1 D; Ryc. 6 Sytuacja na Pomorzu w okresie B 2b (za Machajeski 2006). 31

32 Ryc. 7 Sytuacja na Pomorzu w okresie B2/C 1 C 1b. (za Machajeski 2006). Przyjmując podstawy chronologii stworzone przez tego badacza, naleŝy przyjąć, Ŝe groby kultury wielbarskiej w Witkowie st. 22 zostały załoŝone w okresie sięgającym od B 2, poprzez B 2 /C1 i C 1b. Ze względu na mniejszą frekwencje występowania w fazach późniejszych oraz zanik osadnictwa kultury wielbarskiej na obszarze Pomorza Zachodniego w młodszych fazach okresu rzymskiego, jak górną granicę występowania cmentarzyska naleŝy podać początek fazy C 1. 32

33 II.4. WCZESNE ŚREDNIOWIECZE. Badania wykopaliskowe na stanowisku w Witkowie dostarczyły takŝe materiałów powiązanych z okresem wczesnośredniowiecznym. Dzięki obecności materiału ceramicznego z tego okresu, do tej fazy chronologicznej zaliczamy cztery obiekty: 38, 82, 83 i 106. Ob. 38 miał owalny kształt w rzucie poziomym, w przekroju nieckowaty, złoŝony z dwu warstw o układzie horyzontalnym: górnej - brązowej spiaszczonej próchnicy w ukł. plamistym z jasnoszarym zglinionym piaskiem oraz dolnej, na stropie której znajdował się poziom bruku czarnej spalenizny w ukł. plamistym z jasnoszarym zglinionym piaskiem; wym.: 1,7 x 1 x 0,32 m; (Tabl. 24). Ob. 82 nieregularny kształt, w przekroju równieŝ nieregularny, zbliŝony do niecki; wypełnisko złoŝone z połoŝonej przy stropie szaro-brązowej spiaszczonej próchnicy w ukł. plamistym z Ŝółtym zglinionym piaskiem oraz tworzącej warstwę uŝytkową brązową spiaszczoną próchnicę w ukł. plamistym z jasnoszarym zglinionym piaskiem; wym.: 1,6 x 1,44 x 0,26 m; (Tabl. 24; 47). Ob. 83 nieregularny, gruszkowaty kształt, w przekroju pionowym nieckowaty, wypełnisko złoŝone z trzech warstw o układzie nieckowatym: ciemnoszaro-brązowej spiaszczonej próchnicy w ukł. plamistym z Ŝółtym zglinionym piaskiem, szaro-brązowej spiaszczonej próchnicy w ukł. drobnoplamistym z Ŝółtym zglinionym piaskiem i ciemnoszarej i jasnoszarej próchnicy w ukł. średnioplamistym; wym. 5,48 x 4,4 x 0,55 m; (Tabl. 25; 48). Ob. 106 miał w rzucie poziomym kształt owalny, w przekroju pionowym przybiera formę nieregularną w przekroju pionowym; wypełnisko dwuwarstwowe złoŝone było z brunatnej 33

34 spiaszczonej próchnica przemieszanej z jasnobrunatną próchnicą w ukł. średnioplamistym i ciemnobrunatnej spiaszczonej próchnicy w ukł. jednorodnym; wym.: 6,6 x 3 x 0,37 m; (Tabl. 26; 27; 52). Obiekt w części stropowej zniszczony był późniejszymi wkopami. W przypadku obiektu ob. 38, jego ciemniejsze, zawierające spaleniznę wypełnisko dolnej partii jamy oraz obecność kamieni ponad tą warstwą, determinuje jego funkcję jako palenisko. Jest to obiekt połoŝony w pewnej odległości od pozostałych z tej fazy chronologicznej. Charakter warstwy ob. 82 ciemniejsza, intensywniejsza przydenna oraz duŝa ilość rozdrobnionego materiału ceramicznego, świadczyć moŝe o śmietniskowym charakterze tej jamy. Wielkość obiektów 83 i 106 jak równieŝ ich kształt mógłby świadczyć o charakterze mieszkalnym, takŝe ze względu na duŝą ilość materiału ceramicznego. Jednak podstawowym kryterium wyróŝnienia budynków mieszkalnych jest obecność pieca lub ogniska, które to urządzenie ułatwiałoby bytowanie w takim domostwie w okresie zimowym. W obiektach osadowych o chronologii wczesnośredniowiecznej na stanowisku 22 w Witkowie nie natrafiono na Ŝadne relikty urządzenia grzewczego. Wielkość jam oraz sposób ukształtowania ich zarysów sugeruje, Ŝe zadokumentowane obiekty mogły być pozostałościami dolnych partii wcześniej istniejących budynków. Zarys dna obiektu 83, schodkowo opadający pozwala na interpretowanie tego obiektu jako pozostałości budynku z wejściem po stronie południowo - zachodniej. Część wschodnia, głębsza wiązałaby się z właściwym uŝytkowaniem budynku. Sposób ukształtowania warstw wypełniska, ich charakter i zawartość są najprawdopodobniej pozostałością procesów podepozycyjnych. 34

35 W przypadku budowli w Witkowie ze względu na ich wielkość, powierzchnia stropu jamy mogła być zbliŝona lub tylko nieco mniejsza od całkowitej powierzchni budowli ponad nimi. Zarys krawędzi jam mógł być toŝsamy z zarysem ścian budowli. Brakowało czytelnych reliktów, na podstawie których moŝemy interpretować sposób wznoszenia nadziemnych części budynków. Wokół zarysów jam brakowało śladów negatywów dołków posłupowych, więc konstrukcję słupową jako sposób wznoszenia ścian moŝemy odrzucić. Ryc. 8. Poleski szałas stoŝkowy, fot. Centr. Inwent. M.W.R. i O.P; za S. Poniatowski rys. 92; Istniała teŝ moŝliwość budowania ścian z bali drewna łączonych na zrąb. Technika ta wymagała uŝycia duŝej ilości drewna a wielkość samego budynku mogła być ograniczona długością belek. Konstrukcja taka po zaprzestaniu jej uŝytkowania łatwo ulegała zniszczeniu lub rozebraniu (Byrska 1956, s. 72). Dachy mogły być cztero - lub dwuspadowe. W przypadku braku negatywu dołków posłupowych na tyłach budynków, które były pozostałościami sochy, 35

36 istniała moŝliwość zastosowania techniki półsochowej, kiedy to socha spoczywała na belce powały. Ryc. 9. Szałas dwuspadkowy z Polesia Wołyńskiego, fot. E. Ruhle, za S. Poniatowski rys. 93; Opierając się na analogiach etnograficznych moŝemy rekonstruować nadziemne części budynków jako róŝnego rodzaju szałasy lub bardziej trwałe budowle. K. Moszyński podaje, Ŝe Poleszucy budowali szałasy stanowiące formę przejściową pomiędzy ostrołukowym i stoŝkowatym, a w przypadku, gdy zamierzali korzystać z niego dłuŝej, jego dno wkopywali na niewielką głębokość w ziemię (Moszyński 1967, s. 482; Poniatowski s. 230). Za poświadczoną źródłowo moŝna przyjąć konstrukcję plecionkową dzięki XII wiecznej Chronica Slavorum Helmolda, który stwierdza jej uŝytkowanie wśród Słowian Połabskich (SSS I s. 180). 36

37 Ryc. 10. Szałas cylindryczny pasterski na Polesiu Wołyńskim, fot. E. Ruhle, za S. Poniatowski rys. 97; Ryc. 11. Szałas i pasterze strzegący owiec fragmenty miniatury ze scena zwiastowania pasterzom w Ewangeliarzu Kruszwickim, 2 poł. XII wieku. 37

38 Dobrą wskazówką mogącą pomóc wnioskować o konstrukcji szałasowej jest źródło ikonograficzne pochodzące z połowy XII wieku; jest to ilustracja zamieszczona w Ewangeliarzu Kruszwickim, na której przedstawiono szałas dwuspadkowy (Ryc. 11). Zagłębienia mogły być równieŝ wyłoŝone słomą lub innego typu materiałami, po czym przykryte dranicami. Taka sytuacja miała miejsce w wypełnisku obiektu 4 na stanowisku 2a w Szeligach, gdzie odkryto źdźbła trawy przywarte do noŝyc (Szymański 1967, s. 247). W wypełnisku obiektów zagłębionych, w Mietlicy nad Gopłem, równieŝ stwierdzono obecność słomy, jednak badaczka tego stanowiska S. Jernigan-Maloney przypuszcza, Ŝe jest to pozostałość pokrycia dachów (Jernigan-Maloney 1988, s. 247). Brak urządzeń grzewczych poddaje w wątpliwość mieszkalny charakter obiektów 83 i 106. Jednak bogaty materiał ceramiczny świadczy dobitnie o intensywnym jego uŝytkowaniu. Widoczne jest celowe i przemyślane rozlokowanie obiektów: palenisko, być moŝe ze względu na uciąŝliwości zwiazane z jego uŝytkowaniem, znajdowało się w pewnym oddaleniu w kierunku południowym od pozostałych reliktów osadnictwa wczesnośredniowiecznego. Skrajnie na północ ulokowane było śmietnisko(?), a w centrum zostały ulokowane dwie budowle: obiekty 83 i 106. Ceramika. W trakcie badań pozyskano łącznie 354 fragmenty ceramiki, o róŝnym stopniu zachowania. F o r m o w a n i e n a c z y ń. Analiza składu masy garncarskiej polegała na obserwacji rodzaju, granulacji i ilości domieszki jaką zastosowano do jej schudzenia. Stosowano do tego zabiegu zarówno piasek (40,96%), tłuczeń kamienny o ziarnach nieprzekraczających 1 mm średnicy (85%). Sporadycznie tylko wykorzystywano tłuczeń grubszy o ziarnach powyŝej 1 mm (2,5%). 38

39 Naczynia pozyskane w trakcie prac formowano przy uŝyciu koła garncarskiego z taśm i wałków, po czym zagładzano powierzchnię naczyń obtaczając je na kole, o czym świadczą długie ślady po dłoniach na powierzchni ceramiki. Wykonywano w ten sposób ścianki naczyń o grubości do 5 mm 9,2%, średniej grubości 5 10 mm 59% oraz naczynia grubościenne powyŝej 10 mm 31,8%. Przy takim układzie procentowym widoczna jest dominacja form średniościennych. Z łącznej liczby 8 fragmentów den naczyń, ślady po głębokim odcisku koła widoczne były w 2 przypadkach (Tabl. 36 1, 2). Wszystkie dna naczyń były płaskie, w 2 przypadkach oddzielone podcięciem od przyległej partii brzuśca (Tabl. 35 1; 36 1). Upowszechnienie się płaskich den łączyć moŝna z młodszymi fazami wczesnego średniowiecza (Dzieduszycki 1982, tab. 24; Rzeźnik 1998, s. 143). Nie stwierdzono Ŝadnych znaków garncarskich na dnie, niewidoczne były takŝe pozostałości po posypce. W y p a ł. O charakterze wypału moŝemy wnosić z barwy powierzchni oraz przełomu. Dominującą pozycję miał przełom dwubarwny 94 %, przełomy jednobarwne (3,5%) oraz trójbarwne(2,5%) występowały sporadycznie. Dominujący przełom dwubarwny i duŝy udział trójbarwnego moŝe świadczyć o tym, Ŝe atmosfera panująca podczas wypału miała mieszany redukcyjno-utleniający charakter z przewaga redukcji. Dochodzi wówczas do tzw. niedopalenia ceramiki i wnętrze ścianek maja nieco inna barwę od reszty ścianki (Poliński 1996, s. 192). 39

40 O r n a m e n t y k a. Zdobienia naczyń umieszczano na szyjce, czasem tuŝ poniŝej wylewu. Zdobiono takŝe miejsca załomu brzuśca lub ponad nim. Wśród ceramiki witkowskiej dominującym motywem zdobniczym na załomie brzuśca były pojedyncze lub zwielokrotnione linie dookolne (Tabl. 35 6; 36 2). Stosowano takŝe w tym miejscu dookolny ornament w postaci zwielokrotnionych krótkich i płytkich bruzd, wykonanych pionowo w stosunku do osi naczynia, ułoŝonych na tyle blisko od siebie, Ŝe sprawiały wraŝenie jednej linii. (Tabl. 35 1, 2, 3; 36 1). Najczęściej występującym motywem zdobniczym była linia falista wykonana potrójnym lub pojedynczym rylcem. Motyw ten występował pojedynczo (Tabl. 35 1, 3, 5) lub powtórzonym ponad pierwszym (Tabl. 35 6). Innymi motywami zdobniczymi, wykorzysywanymi sporadycznie były dwie grupy linii dookolnych, wykonane rylcem o zwielokrotnionej liczbie zębów, powtórzone ponad pierwszą linią i przecięte prawie prostopadłymi liniami rytymi. Wykorzystano takŝe krótkie ryte linie wykonane potrójnym rylcem wykonywane w segmentach o układzie pionowym o zwielokrotnione dookoła osi naczynia. Linie faliste występowały w dwu odmianach, w zaleŝności od odległości pomiędzy dolnymi i górnymi szczytami ( płaskie - Tabl. 34 9; 35 6; faliste Tabl. 35 1, 2, 3, 5). Pojawiały się teŝ zwielokrotnione poziome bruzdy o znacznej głębokości umieszczone na załomie brzuśca oraz na dole i górze od niego (Tabl. 35 7; 37 1). F o r m y n a c z y ń. Uzyskany materiał ceramiczny pozwołił na analizę makromorfologiczną. Przylegające do siebie ułamki ceramiki pozwoliły na odtworzenie form. 40

41 Przy określeniu typów naczyń posłuŝono się typologią stworzoną dla wczesnośredniowiecznego Szczecina przez W. Łosińskiego i R. Rogosza (Łosiński, Rogosz 1983 s ). Wszystkie ułamki naczyń o chronologii wczesnośredniowiecznej mieszczą się w I i II grupie technicznej, czyli były to naczynia lepione ręcznie oraz przykrawędnie obtaczane. Grupa II nie jest jednolita technologicznie, gdyŝ obok garnków ze śladami słabego obtaczania moŝna spotkać elementy bardziej zaawansowane, czyli formowane na kole ścianki naczyń, ukształtowanie wylewów lub zdobienie powierzchni (Łosiński, Rogosz 1983 s. 202). Rekonstruując naczynia ze zbioru materiału wczesnośredniowiecznego w Witkowie, nie natrafiono na pełną gamę typów wyróŝnioną prze W. Łosińskiego i R. Rogosza. Wśród ceramiki witkowskiej reprezentowane były typy A-B, C, D oraz G. Rodzina typów A-B poniewaŝ w wielu przypadkach nie jest moŝliwe określenie techniki wykonania naczynia, czy było ono lepione ręcznie (typ A), czy teŝ stosowano słabe obtaczanie górnych partii (typ B), stworzono wspólną jednostkę A-B. Zasadność tego podziału usprawiedliwia dodatkowo fakt występowania wspólnych form. Ta rodzina typów nawiązuje do grupy Sukow stworzonej przez E. Schuldta, bądź do naczyń typu Dziedzice na Pomorzu Zachodnim (Łosiński, Rogosz 1983 s. 203, tam literatura;). Na stanowisku w Witkowie tego typu naczynia wystąpiły w obiekcie 82 - forma nawiązująca do typu A-B odmiany V, z ornamentem podwójnych dookolnych linii, przerywanych pionowo rytymi liniami (Tabl. 34 4). W tym obiekcie równieŝ natrafiono na inne relikty naczynia typu A-B. Rodzina typów C nie jest to grupa jednolita, poniewaŝ z jednej strony obejmuje naczynia częściowo obtaczane na kole garncarskim, z drugiej istnieje cała grupa naczyń silnie formująco obtaczanych (grupa techniczna II 1 ); 41

42 Ta rodzina typów nawiązuje do meklemburskich naczyń typu Feldberg lub zachodniopomorskich typu Kędrzyno Bardy. Z obiektu 82 pochodzi fragment naczynia typu C odmiany Ia bądź IIIa, z ornamentem potrójnych pionowych, krótkich linii rytych, zwielokrotnionych w układzie pionowym, jedne pod drugimi, powtarzające się wokół naczynia (Tabl. 34 3). Obiekt 83 dostarczył naczynie nawiązujące do odmiany IIIa, zdobione dwiema potrójnymi liniami falistymi (Tabl. 36 6). Rodzina typów D obejmuje głównie naczynia o prostej technologii, jedynie częściowo obtaczane na kole garncarskim w partii wylewu lub do załomu brzuśca, czasem tylko niŝej. Zabieg silnego obtaczania stosowany był niezwykle rzadko.ten typ ceramiki przez E. Schuldta zaliczony został do grupy Menkendorf (Łosiński, Rogosz 1983 s. 205, tam literatura;). Ta rodzina naczyń na stanowisku była reprezentowana najliczniej. Obiekt 83 - naczynie odmiany V, z brzegiem typu 2:a, noszącym ślady obtaczania do załomu brzuśca, z ornamentem dwóch potrójnych linii falistych biegnących dookolnie (motyw X); - naczynie nawiązujące do odmiany XVII, noszące silne ślady obtaczania na zewnętrznej powierzchni naczynia. Na załomie brzuśca pojawiło się zdobienie utworzone przez zwielokrotnione, pionowe nakłucia pojedynczym rylcem, biegnące w dookolnie; ponad nim znajdował się kolejny motyw zdobniczy linie faliste umiejscowione w górnej partii szyi. (Tabl. 35 1); - garnek odmiany V lub VI, brzeg 1:b, ornament dookolnej linii na załomie brzuśca i powyŝej dwie pojedyncze linie faliste (Tabl. 35 3); - fragment wylewu odmiany 2:a, ornament zwielokrotnionych linii ułoŝonych pionowo (Tabl ); 42