Samoocena sprawności fizycznej i witalności a aktywność fizyczna młodzieży szkolnej

Zawadzka Probl Hig Epidemiol D i wsp. Samoocena 2015, 96(1): sprawności 149-156fizycznej i witalności a aktywność fizyczna młodzieży szkolnej 149 Samoocena sprawności fizycznej i witalności a aktywność fizyczna młodzieży szkolnej Self-assessment of physical fitness and vitality versus physical activity in schoolchildren Dorota Zawadzka 1,2/, Joanna Mazur 2/, Anna Oblacińska 2/ 1/ Zakład Psychologii Klinicznej Dzieci i Młodzieży, Instytut Psychologii Stosowanej, Akademia Pedagogiki Specjalnej w Warszawie 2/ Zakład Zdrowia Dzieci i Młodzieży, Instytut Matki i Dziecka w Warszawie Wprowadzenie. Aktywność fizyczna, sprawność fizyczna oraz witalność są ze sobą ściśle powiązane. Wysoki poziom aktywności fizycznej znajduje bezpośrednie przełożenie na sprawność fizyczną oraz zwiększenie energii życiowej, motywując do dalszej aktywności. Cel badań. Przedstawienie poziomu sprawności fizycznej i witalności polskiej młodzieży oraz związku tych cech z aktywnością fizyczną. Materiał i metody. Ogólnopolskie badania ankietowe przeprowadzono w roku szkolnym 2013/14. Do analiz zakwalifikowano 2919 uczniów ze 140 losowo wybranych klas szkolnych, od I klasy gimnazjum do I klasy szkoły ponadgimnazjalnej. Narzędziem badawczym był anonimowy kwestionariusz, zawierający m.in. pytanie o MVPA (moderate-to-vigorous physical activity), samoocenę sprawności fizycznej i chęć jej poprawy oraz skróconą skalę witalności wg koncepcji Ryana i Frederick. Uwarunkowania MVPA badano przy pomocy regresji logistycznej. Wyniki. W badanej grupie kryterium MVPA=7 dni spełniło 18,3% ankietowanych. Sprawność fizyczna oraz witalność wykazywały identyczne tendencje zmian, jak wskaźnik MVPA, którego wartość zmniejszała się z wiekiem, a także była mniejsza u dziewcząt niż u chłopców. Postrzeganie poprawy sprawności fizycznej jako bardzo ważnej okazało się głównym czynnikiem zwiększającym szansę spełniania przez nastolatków kryterium rekomendowanej aktywności fizycznej MVPA (IS=3,08; 95% PU(IS)=1,96 4,84). Czynnik ten miał większe znaczenie u chłopców niż u dziewcząt. Z kolei u dziewcząt aktywność fizyczna w większym stopniu zależała od wieku i poziomu witalności. Wniosek. Skrócona polska wersja skali witalności wydaje się być godnym polecenia narzędziem do wykorzystania w badaniach nad zdrowiem i zachowaniami zdrowotnymi młodzieży szkolnej. W badaniach nad uwarunkowaniami aktywności fizycznej warto także brać pod uwagę, jako czynnik modyfikujący, ocenę i postawy względem własnej sprawności fizycznej. Introduction. Physical activity, physical fitness and vitality are closely interconnected. A high level of physical activity increases life force and motivates to further activity. Aim. To present the level of fitness and vitality in Polish adolescents and the relationship of these parameters with physical activity. Material & methods. The survey was conducted in 2013/14 among a nationwide sample of 2919 pupils from 140 randomly selected grades at four levels: from 1st grade of lower secondary to 1st grade of upper secondary school. An anonymous questionnaire was applied containing: question about moderate-to-vigorous physical activity (MVPA), self-rated physical fitness and willingness to improve it as well as the scale of vitality according to Ryan and Frederick. The MVPA determinants were examined using logistic regression. Results. The criteria of MVPA=7 days were fulfilled by 18.3% of the respondents. Changes in the physical fitness and vitality showed the same tendencies as MVPA, i.e. deteriorating with age and among the girls in comparison with the boys. The perception of the improvement of physical activity as very important turned out to be the main factor increasing the chance of achieving the recommended MVPA (IS=3.08; 95%PU=1.96 4.84). This factor had higher importance among the boys. Among the girls, physical activity was determined more by age and the level of vitality. Conclusions. The Polish short version of the vitality scale could be recommended for other surveys on adolescent health and health behaviours. The research on determinants of physical activity should also focus on the attitude towards physical fitness and its self-assessment as a modifying factor. Key words: physical fitness, vitality, physical activity Słowa kluczowe: sprawność fizyczna, witalność, aktywność fizyczna Probl Hig Epidemiol 2015, 96(1): 149-156 www.phie.pl Nadesłano: 06.02.2015 Zakwalifikowano do druku: 08.02.2014 Adres do korespondencji / Address for correspondence dr n. hum. Dorota Zawadzka Instytut Psychologii Stosowanej, Zakład Psychologii Klinicznej Dzieci i Młodzieży, Akademia Pedagogiki Specjalnej w Warszawie ul. Szczęśliwicka 40, 02-353 Warszawa tel. 22 589 36 09, e-mail: dzawadzka@aps.edu.pl Wykaz skrótów MVPA wskaźnik aktywności fizycznej umiarkowanej do intensywnej (moderate-to-vigorous physical actvity) HBSC badania ankietowe nad zachowaniami zdrowymi młodzieży szkolnej (Health Behaviour in School-aged Children) MSiT Ministerstwo Sportu i Turystyki

150 Probl Hig Epidemiol 2015, 96(1): 149-156 IS iloraz szans PU(IS) przedział ufności dla ilorazu szans Wstęp Aktywność fizyczną można uznać za ważny czynnik warunkujący jakość życia i podlegający modyfikacji poprzez świadome prozdrowotne działanie jednostki [1-3]. We współczesnych społeczeństwach, zwłaszcza w krajach wysokorozwiniętych, coraz większą wagę przywiązuje się do zdrowego trybu życia, koncentrując się na sprawności fizycznej, zdrowej diecie i zapewnieniu odpowiednich warunków do aktywnego wypoczynku, co ułatwione jest coraz powszechniejszym dostępem do infrastruktury rekreacyjno sportowej. Z zestawienia sześciu krajów (Finlandia, Hiszpania, Niemcy, Polska, Rosja i Węgry), uzyskanego w programie Bridging East-West Health Gap wynika, że poziom aktywności fizycznej polskiego społeczeństwa budzi wiele zastrzeżeń [4]. Podobne wnioski płyną z programu WOBASZ [5]. Tymczasem aktywność fizyczna jest integralną komponentą zdrowia i dobrego samopoczucia, a jej hamujący wpływ na rozwój wielu chorób cywilizacyjnych został wielokrotnie potwierdzony [6-8]. Według badań prowadzonych w USA, co dziesiąty przedwczesny zgon można tłumaczyć brakiem aktywności fizycznej [9, 10]. Biorąc pod uwagę postęp wiedzy medycznej i systematyczne starzenie się społeczeństw, promowanie zdrowego stylu życia jest wiodącym kierunkiem rozwoju zdrowia publicznego. Można zaryzykować twierdzenie, że promocja aktywności fizycznej jest najprostszą i najtańszą metodą profilaktyki wielu chorób. Niski poziom aktywności fizycznej dzieci i młodzieży oraz przewaga siedzącego trybu życia są przyczyną coraz częściej występujących problemów zdrowotnych także w tej populacji. Można tu wspomnieć narastającą epidemię otyłości oraz występowanie cukrzycy typu 2 u coraz młodszych osób, jak również inne stany zwiększające w dalszej perspektywie podatność na choroby układu sercowo-naczyniowego. Unikatowych danych pozwalających na monitorowanie aktywności fizycznej uczniów dostarczają badania ankietowe nad zachowaniami zdrowymi młodzieży szkolnej HBSC (Health Behaviour in School-aged Children), realizowane od 30 lat w stale rosnącej liczbie krajów [11, 12]. W opracowaniu Woynarowskiej i wsp. przedstawiono, w świetle danych HBSC, 20-letni trend aktywności fizycznej polskich 15-latków (1990 2010). Zwrócono uwagę na notowane w ostatnich latach pogorszenie wskaźników aktywności fizycznej intensywnej, związanej z zajęciami pozaszkolnymi [13], co potwierdzają niepublikowane jeszcze wyniki najnowszych badań HBSC 2014. Kolejne serie badań HBSC wskazują na stałą tendencję do pogarszania się aktywności fizycznej u starszej młodzieży oraz jej związek z płcią ankietowanych (gorsza aktywność dziewcząt). Koniecznością są wszelkie działania zachęcające dzieci i młodzież do podejmowania aktywności fizycznej w celu zapewnienia jej harmonijnego rozwoju psychofizycznego i motorycznego. Za zalecaną dawkę uważa się 60 minut dziennie ćwiczeń o intensywności dużej i umiarkowanej, w formie dostosowanej do etapu rozwoju młodego człowieka [14, 15]. Nie ulega wątpliwości, że aktywność fizyczna, sprawność fizyczna oraz witalność są ze sobą ściśle powiązane, choć rzadko badana jest siła tego związku. Sprawność fizyczna nie została tak jednoznacznie zdefiniowana jak aktywność fizyczna. Może być rozumiana jako zespół umiejętności sportowych i ruchowych, będących bezpośrednim odzwierciedleniem fizycznego stanu organizmu. Według Szopy i wsp. sprawność fizyczna to wszelkie zdolności i umiejętności prezentowane przez daną jednostkę, które umożliwiają jej efektywną realizację zadań ruchowych [16]. Podobnie Przewęda, utożsamia sprawność fizyczną z możliwością realizacji zróżnicowanych zadań (form ruchu), zależną od indywidualnych cech jednostki [17]. Część definicji utożsamia sprawność fizyczną bardziej z cechami osobowymi jednostki niż z jej umiejętnościami, w kontekście podejmowania aktywności ruchowej [18]. Witalność z kolei jest rozpatrywana jako tzw. siła życiowa, energia i entuzjazm, które wpływają na ogólne poczucie dobrostanu psychicznego i fizycznego. Rozpatrując witalność jako miernik pozytywnego nastawienia do życia, łatwo zrozumieć zależność pomiędzy treningiem fizycznym, prowadzącym do uwolnienia szeregu hormonów, regulujących stan psychiczny (np. endorfiny), a energią życiową [19]. Można przyjąć założenie, że wyzwolona pod wpływem ćwiczeń energia życiowa i satysfakcja z poprawy samopoczucia, będą motywować do kontynuowania aktywności fizycznej. W badaniach ankietowych trudno jest stosować w pełni obiektywne mierniki aktywności fizycznej. Niemniej jednak, w literaturze przedmiotu występuje szereg klasycznych już metod pomiaru, jak używany w cytowanych badaniach HBSC wskaźnik MVPA moderate-to-vigorous physical actvity [20]. Zaletą pytań i skal wdrażanych w dużych badaniach populacyjnych młodzieży szkolnej jest fakt, że były one wcześniej walidowane metodami obiektywnymi, na przykład pomiarem aktywności przy pomocy akcelerometrów [21]. Pytania odnośnie do samooceny sprawności fizycznej jak również witalności osoby badanej coraz częściej stosowane są w badaniach populacyjnych, choć nie ma tak ścisłych rekomendacji co do zasad ich formułowania. Częściej wiąże się je z ogólną oceną

Zawadzka D i wsp. Samoocena sprawności fizycznej i witalności a aktywność fizyczna młodzieży szkolnej 151 zdrowia i dobrostanu niż ze stylem życia i zachowaniami zdrowotnymi. Przykładem oceny dobrostanu przez pryzmat witalności jest krótki indeks KID- SCREEN-10, czy też bardziej złożone skale zdrowia pozytywnego [22]. Przykładem złożonej skali witalności jest instrument opracowany przez Ryana i Frederick, którego skróconą polską wersję zaprezentowano w niniejszym artykule [19]. Jest to narzędzie mało spopularyzowane w Polsce i w świetle dostępnej nam wiedzy nie testowane dotąd w grupie dzieci i młodzieży w wieku szkolnym. Cel badań Przedstawienie poziomu sprawności fizycznej i witalności polskiej młodzieży oraz związku tych parametrów z aktywnością fizyczną. Pytania badawcze: 1. Ustalenie, czy po uwzględnieniu wpływu czynników demograficznych, sprawność i witalność są istotnymi predyktorami aktywności fizycznej i jaka jest siła badanego związku. 2. Ustalenie, czy samoocena sprawności fizycznej i witalność mogą częściowo tłumaczyć różnice w aktywności fizycznej chłopców i dziewcząt oraz zmiany aktywności fizycznej związane z wiekiem. 3. Ocena, czy skala witalności jest godnym polecenia narzędziem badawczym w odniesieniu do młodzieży w wieku szkolnym. Metoda Anonimowe, audytoryjne badania ankietowe przeprowadzono we wszystkich województwach w Polsce w roku szkolnym 2013/14 w ramach projektu Aktywność fizyczna młodzieży szkolnej w wieku 9-17 lat, realizowanego w Instytucie Matki i Dziecka na zlecenie Ministerstwa Sportu i Turystyki. Za organizację badań w szkołach odpowiedzialni byli przeszkoleni ankieterzy, posługujący się instrukcją zgodną z protokołem badań HBSC [11]. Uczniowie i rodzice zostali poinformowani o celu i przebiegu badania. Kwestionariusz i procedura badania uzyskały pozytywną opinię Komisji Bioetycznej działającej przy Instytucie Matki i Dziecka. Badana próba Do analiz zakwalifikowano 2919 uczniów ze 140 losowo wybranych klas szkolnych z czterech kolejnych roczników, od I klasy gimnazjum do I klasy szkół ponadgimnazjalnych (różnych typów). Wypełnili oni anonimowy kwestionariusz, zawierający między innymi skalę witalności oraz pytanie o stosunek do poprawy swojej sprawności fizycznej. W badanej próbie było 47,4% chłopców, a mieszkańcy miast stanowili 67,5% ankietowanych. Dane analizowano w dwóch przedziałach wieku: młodszych i starszych uczniów (odpowiednio 13-14 lat; n=1531 oraz 15-17 lat; n=1388). Młodsza grupa odpowiada początkom nauki w gimnazjum, starsza okresowi przejścia do szkoły ponadgimnazjalnej. Pytania i skale Za główną zmienną zależną przyjęto wskaźnik MVPA (moderate-to-vigorous physical activity), oznaczający aktywność fizyczną umiarkowaną do intensywnej, uwzględniającą też lekcje wychowania fizycznego w szkole [20]. Pozwala on określić liczbę dni w ostatnich siedmiu dniach, w których młodzież przeznaczała na aktywność fizyczną łącznie, co najmniej 60 minut dziennie. Za rekomendowany poziom aktywności fizycznej przyjmuje się obecnie MVPA=7 dni. W kwestionariuszu wytłumaczono, co jest rozumiane przez aktywność fizyczną. Jako zmienne niezależne (poza cechami demograficznymi) uwzględniono sprawność fizyczną i witalność. Można uznać, że omówione dalej pytania reprezentują zasoby indywidualne, w naturalny sposób zwiększające predyspozycje do aktywności fizycznej (brak ograniczeń funkcjonalnych, korzystna podstawa względem konieczności jej poprawy, ogólna chęć do podejmowania wszelkich działań). W pierwszym pytaniu młodzież miała za zadanie ocenić swoją obecną sprawność fizyczną w porównaniu z rówieśnikami tej samej płci. Wyróżniono cztery kategorie odpowiedzi: bardzo dobra, dobra, przeciętna, poniżej przeciętnej. W drugim pytaniu młodzież oceniała na skali czterostopniowej, czy jest dla niej ważne systematyczne poprawianie sprawności fizycznej. W części zestawień połączono w obu pytaniach skrajne odpowiedzi, ze względu na bardzo niski odsetek oceny skrajnie negatywnej. Skala witalności zawierała trzy stwierdzenia: Jestem pełen energii, Czekam z niecierpliwością na każdy nowy dzień, Prawie zawsze czuję się gotowy do działania. Wyłonione zostały one w badaniu pilotażowym z siedmiu pytań pochodzących z kwestionariusza Ryana i Frederick [19]. Osoba ankietowana miała za zadanie ocenić na skali pięciostopniowej, jak bardzo się z tymi stwierdzeniami zgadza. Skala ta ma dobre własności psychometryczne, oceniane rzetelnością (współczynniki Cronbacha 0,755) i strukturą czynnikową (jeden czynnik wyjaśniający 67,3% zmienności). Zbudowano indeks sumaryczny przyjmujący zakres 0-12 punktów, który umownie podzielono na trzy przedziały, identyfikujące osoby o małej, przeciętnej i dużej witalności. W grupach odpowiadających punktacji: 0-6; 7-9; 10-12 znalazło się odpowiednio 27,4%; 47,6% i 25,0% ankietowanych.

152 Probl Hig Epidemiol 2015, 96(1): 149-156 Analiza statystyczna W prostych zestawieniach tabel krzyżowych analizowano odsetki młodzieży spełniającej kryteria MVPA=7 według trzech zmiennych niezależnych, ogółem i w grupach wyróżnionych według płci i wieku. Istotność różnic badano za pomocą testu χ 2, podając też jako miarę siły związku współczynnik V Cramera, dla którego wartości poniżej 0,3 są uznawane za zależność słabą, a powyżej 0,5 za silną. Oszacowano wielowymiarowe modele regresji logistycznej, oceniające niezależne predyktory spełnienia kryterium MVPA, w grupie ogółem oraz u obu płci. Zastosowano krokową metodę doboru zmiennych z kryterium Walda, traktując wszystkie zmienne niezależne jako skategoryzowane na 2-3 przedziały. Siłę związku porównywano wskaźnikiem ilorazu szans IS, podając też 95% przedział ufności PU(IS). Analizy wykonano przy pomocy pakietu statystycznego SPSS v.17. Wyniki Podstawowe rozkłady badanych zmiennych zależnych i niezależnych według płci i wieku zawiera tabela I. W badanej grupie kryterium MVPA=7 dni spełniło 18,3% ankietowanych. Odsetek ten jest istotnie większy u chłopców niż u dziewcząt (25,4% wobec 11,8%) oraz większy w młodszej grupie wieku niż w starszej (21,7% wobec 14,5%). Podobne tendencje występują w odniesieniu do trzech pozostałych zmiennych związanych z postrzeganiem sprawności fizycznej i własnej energii życiowej. Należy zwrócić uwagę, że wskaźniki witalności i sprawności fizycznej są ze sobą powiązane. Średni indeks witalności kształtował się w badanej próbie na poziomie 7,78 (SD=2,57). Był on o około 0,5 pkt większy u chłopców niż u dziewcząt (8,03 wobec 7,55; p<0,001). Nieznacznie większą różnicę notowano, porównując młodszych i starszych uczniów (8,08 wobec 7,45; p<0,001). Przy porównaniu nastolatków o bardzo złej i bardzo dobrej sprawności, wartości średnie indeksu witalności miały rozpiętość od 5,90 do 8,75, zaś przy porównaniu uczniów uważających poprawę sprawności fizycznej za nieważną i bardzo ważną od 6,06 do 8,65. Wyraźny trend jest widoczny zarówno u chłopców, jak i u dziewcząt. Zależne od płci różnice w poziomie witalności pogłębiają się przy pozytywnej ocenie sprawności fizycznej i znaczenia jej poprawy (ryc. 1 i 2). W tabeli II przedstawiono odsetki nastolatków spełniających kryteria zalecanej aktywności fizycznej (MVPA=7 dni) w zależności od trzech zmiennych objaśniających, skategoryzowanych na trzy przedziały. Uzyskano dla wszystkich pięciu grup (ogółem, chłopcy, dziewczęta, młodsi, starsi) wynik istotny statystycznie. Poprzez analizę współczynnika V Cramera można ocenić siłę badanego związku. Jest ona wyraźnie mniejsza u dziewcząt niż u chłopców. Tylko dla chłopców zanotowano wartości współczynnika V powyżej 0,3, dla siły związku aktywności fizycznej z poprawą i samooceną sprawności fizycznej. Jak wspomniano ogólny odsetek spełniających kryterium MVPA=7 dni wyniósł w badanej grupie 18,3%. Odsetek ten zwiększa się prawie dwukrotnie u młodzieży uważającej się za bardzo sprawną, uznającej poprawę sprawności Tabela I. Poziom aktywności fizycznej, sprawności fizycznej i witalności młodzieży szkolnej wg płci i wieku (%) Table I. Level of physical activity, physical fitness and vitality in school children according to gender and age (%) Aktywność fizyczna wg MVPA niska (0-4) przeciętna (5-6) wysoka (7) n 1708 640 525 Ogółem 59,4 22,3 18,3 Płeć Wiek Chłopcy Dziewczęta 13-14 lat 15-17 lat test chi-kwadrat χ 2 =116,2; df=2; p<0,001 χ 2 =56,7; df=2; p<0,001 Witalność niska (0-6) przeciętna (7-9) wysoka (1-12) 775 1345 708 27,4 47,6 25,0 test chi-kwadrat χ 2 =22,1; df=2; p<0,001 χ 2 =36,7; df=2; p<0,001 Sprawność fizyczna poniżej przeciętnej przeciętna dobra bardzo dobra 116 560 1091 1098 4,0 19,6 38,1 38,3 test chi-kwadrat χ 2 =25,1; df=3; p<0,001 χ 2 =41,2; df=3; p<0,001 Poprawa sprawności fizycznej nieważna niezbyt ważna ważna bardzo ważna 71 363 1307 1120 2,5 12,7 45,7 39,1 test chi-kwadrat χ 2 =34,8; df=3; p<0,001 χ 2 =21,6; df=3; p<0,001 50,1 24,5 25,4 24,9 46,2 28,9 4,3 17,3 35,6 42,8 3,0 10,9 41,8 44,3 67,9 20,3 11,8 29,7 48,8 21,5 3,8 21,6 40,3 34,3 2,0 14,3 49,2 34,5 52,9 25,4 21,7 23,0 48,6 28,4 3,5 16,1 37,2 43,2 2,0 10,4 45,8 41,8 66,6 18,9 14,5 32,2 46,4 21,4 4,7 23,3 39,0 33,0 3,0 15,1 45,6 36,3

Zawadzka D i wsp. Samoocena sprawności fizycznej i witalności a aktywność fizyczna młodzieży szkolnej 153 indeks witalności 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 chłopcy dziewczęta 0 poniżej przeciętnej przeciętna dobra bardzo dobra sprawność fizyczna Ryc. 1. Średni indeks witalności w zależności od płci i samooceny sprawności fizycznej Fig. 1. Average index of vitality depending on gender and self-rated physical fitness indeks witalności 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 chłopcy dziewczęta 0 nieważna niezbyt ważna ważna bardzo ważna poprawa sprawności fizycznej Ryc. 2. Średni indeks witalności w zależności od płci i postrzeganej ważności poprawy sprawności fizycznej Fig. 2. Average index of vitality depending on gender and perceived importance of improvement in physical fitness Tabela II. Spełnianie kryteriów aktywności fizycznej MVPA = 7 dni (%) wg poziomu witalności, samooceny sprawności fizycznej, płci i wieku Table II. Fulfilling MVPA=7 days criterion, according to level of vitality, self-rated physical fitness, gender and age Zmienne niezależne Witalność niska przeciętna wysoka test chi-kwadrat (df=2) Sprawność fizyczna przeciętna/poniżej dobra bardzo dobra test chi-kwadrat (df=2) Poprawa sprawności fizycznej nieważna/niezbyt ważna ważna bardzo ważna test chi-kwadrat (df=2) Ogółem 9,4 14,9 35,0 χ 2 =34,8 p<0,001; V=0,254 5,3 13,7 30,9 χ 2 =205,9 p<0,001; V=0,270 6,1 10,1 32,5 χ 2 =243,3 p<0,001; V=0,294 *df stopnie swobody; V współczynnik Cramera Płeć Wiek Chłopcy Dziewczęta 13-14 lat 15-17 lat 14,9 19,3 45,0 χ 2 =107,8 p<0,001; V=0,286 7,3 17,0 41,4 χ 2 =143,9 p<0,001; V=0,328 6,4 13,3 42,8 χ 2 =172,6 p<0,001; V=0,360 5,3 11,2 22,9 χ 2 =54,9 p<0,001; V=0,193 3,7 11,0 19,2 χ 2 =50,3 p<0,001; V=0,184 5,8 8,2 20,5 χ 2 =53,6 p<0,001; V=0,190 11,4 17,2 38,9 χ 2 =99,2 p<0,001; V=0,262 7,4 16,3 33,5 χ 2 =94,3 p<0,001; V=0,254 8,4 12,7 36,4 χ 2 =126,1 p<0,001; V=0,295 7,8 12,3 29,4 χ 2 =69,1 p<0,001; V=0,227 3,7 11,0 27,3 χ 2 =101,3 p<0,001; V=0,273 4,4 8,0 27,6 χ 2 =110,7 p<0,001; V=0,284 fizycznej za bardzo ważną oraz posiadającej wysoki poziom energii życiowej (witalności). W grupie 323 osób (11,1% ankietowanych) mających najkorzystniejszy poziom wszystkich trzech parametrów sprawności i witalności, odsetek ten wyniósł 48,1%. Grupa młodzieży, u której uzyskano najmniej korzystny poziom tych trzech parametrów obejmowała tylko 17 osób, co utrudnia wnioskowanie o jej dalszych charakterystykach (11,8% spełniających kryteria MVPA). W tabeli III przedstawiono wyniki estymacji wielowymiarowego modelu regresji logistycznej w całej badanej próbie. Zmienne niezależne podane zostały według hierarchii ważności, czyli kolejności wprowadzania ich do modelu. Przy kategorii referencyjnej podano jako wartość ilorazu szans IS=1. Wyróżniono wyniki istotne statystycznie. Postrzeganie poprawy sprawności fizycznej jako bardzo ważnej okazało się głównym czynnikiem zwiększającym szansę spełniania przez nastolatków kryterium rekomendowanej aktywności fizycznej. Szansa ta wzrasta trzykrotnie w porównaniu z grupą osób uważających, że poprawa sprawności fizycznej jest niezbyt ważna lub nieważna. Należy jednak zwrócić uwagę na zmieniającą się istotność ilorazu szans. Umiarkowanie pozytywne nastawienie do poprawy sprawności fizycznej (odpowiedź: ważna) nie wpływa na istotne zwiększenie szansy spełniania kryterium MVPA=7 dni; istotność statystyczna pojawia się dopiero przy skrajnie pozytywnej odpowiedzi. Drugim co do ważności czynnikiem okazała się samoocena sprawności fizycznej, gdzie istotne są wskaźniki IS przy dwóch kategoriach. Nastolatki

154 Probl Hig Epidemiol 2015, 96(1): 149-156 Tabela III. Wielowymiarowy model logistyczny określający szansę spełnianie kryterium MVPA=7 dni Table III. Multivariate logistic model describing the chance of fulfilling MVPA=7 days criterion Zmienne niezależne B SE(B) Wald p IS Poprawa sprawności nieważna/niezbyt ważna ważna bardzo ważna Ocena sprawności przeciętna/ poniżej dobra bardzo dobra 0,104 1,125 0,799 1,323 0,235 0,230 0,209 0,207 0,19 23,88 14,59 41,04 0,659 0,000 0,000 0,000 Płeć żeńska męska 0,786 0,110 50,70 0,000 Witalność niska przeciętna wysoka 0,198 0,840 0,158 0,164 1,57 26,08 0,210 0,000 Wiek 15-17 lat 13-14 lat 0,350 0,111 10,03 0,002 1,11 3,08 2,22 3,76 95% PU(IS) 0,70-1,76 1,96-4,84 1,48-3,35 2,51-5,63 2,20 1,77-2,73 1,22 2,32 0,89-1,66 1,68-3,20 1,42 1,14-1,76 B współczynnik regresji; SE(B) błąd standardowy B; IS iloraz szans; 95% PU(IS) 95% przedział ufności dla IS Tabela IV. Iloraz szans spełnianie kryterium MVPA=7 dni w modelach swoistych dla chłopców i dziewcząt Table IV. Odds ratio of fulfilling MVPA=7 days criterion in models specific for boys and girls Zmienna niezależna Poprawa sprawności fizycznej Samoocena sprawności fizycznej Porównywane kategorie bardzo ważna/ niezbyt ważna lub nieważna bardzo dobra/ przeciętna lub poniżej chłopcy dziewczęta IS 95%PU(IS) IS 95%PU(IS) 4,95 2,61-9,48 1,82 0,96-3,45 4,13 2,45-6,97 3,18 1,67-6,06 Witalność wysoka/niska 2,02 1,34-3,07 2,85 1,67-4,89 Wiek 15-17/13-14 lat 1,12 0,85-1,50 2,09 1,47-2,97 oceniające swoją sprawność jako dobrą i bardzo dobrą mają odpowiednio 2,2 oraz 3,8 razy większą szansę bycia aktywnymi, w porównaniu z osobami o sprawności przeciętnej lub gorszej niż przeciętna. Ocena witalności dopiero w czwartym kroku zakwalifikowana została do końcowego modelu, a tym razem czynnikiem istotnie sprzyjającym dużej aktywności fizycznej jest tylko wysoki poziom energii życiowej (IS=2,3). Przejście z grupy o niskiej i przeciętnej witalności nie wiąże się z poprawą aktywności fizycznej. Obie zmienne demograficzne (płeć i wiek) zakwalifikowały się do końcowego modelu na trzecim i piątym (ostatnim) miejscu. Szanse spełniania kryterium MVPA wzrastają 2,2 razy u chłopców w porównaniu z dziewczętami oraz 1,4 razy w grupie młodszych w porównaniu ze starszą młodzieżą. Warto dodać, że wpływ witalności na aktywność fizyczną młodzieży szkolnej został w powyższym modelu skorygowany ze względu na sprawność fizyczną i stosunek do jej systematycznej poprawy (a więc zmienne, które są z witalnością skorelowane). Gdyby oszacować model oceniający tylko wpływ witalności, odpowiedni iloraz szans byłby dwukrotnie większy (IS=4,67; 95% PU(IS)=3,48-6,26). Do ciekawych wniosków prowadzi porównanie modeli swoistych dla dziewcząt i chłopców (tab. IV). Wpływ oceny ważności poprawy sprawności fizycznej jest szczególnie dobrze widoczny w populacji męskiej, podczas gdy u dziewcząt nie uzyskano tu nawet wyniku istotnego statystycznie. Wpływ samooceny sprawności fizycznej zaznacza się u obu płci, a u dziewcząt jest to czynnik dominujący. Po skorygowaniu na inne analizowane czynniki, energia życiowa silniej wpływa na aktywność fizyczną dziewcząt niż chłopców. Również tylko u dziewcząt istotny okazał się wpływ wieku. Dyskusja W niniejszej analizie posłużono się badaniem ankietowym, dla oceny rzeczywistej aktywności fizycznej młodzieży szkolnej i wybranych jej uwarunkowań. Uzyskane wyniki korelowano z subiektywnym poczuciem sprawności fizycznej oraz siły witalnej. Podjęto próbę oceny wpływu sprawności fizycznej i witalności na poziom aktywności fizycznej młodzieży szkolnej, choć należy podkreślić obustronny kierunek tej zależności oraz występowanie tzw. mechanizmu samonapędzającego się. Wysoki poziom aktywności fizycznej znajduje bezpośrednie przełożenie na sprawność fizyczną oraz zwiększenie energii życiowej, motywując do dalszej aktywności. Badając samoocenę sprawności, widać wyraźnie, iż większość badanych uważa się za osoby sprawne fizycznie. Ponad 75 % badanych oceniło swoją sprawność jako dobrą lub bardzo dobrą. Jest to duży odsetek. Może on być wynikiem subiektywnej oceny ankietowanych, z których część mogła zawyżać samoocenę [23]. Z drugiej strony, badania przeprowadzone w grupie polskich gimnazjalistów (w tym z nadwagą i otyłością) [24] pozwalają wnioskować, że samoocena sprawności fizycznej wydaje się być w miarę wiarygodnym wskaźnikiem w przypadku ocen bardzo dobrych i dobrych (65% zgodności z wynikami testu sprawności fizycznej wobec 34% zgodności przy sprawności ocenianej jako zła). W badanej grupie kryterium MVPA=7 dni spełniło 18,3% ankietowanych nastolatków. Odsetek ten jest istotnie większy u chłopców niż u dziewcząt (25,4% wobec 11,8%) oraz większy w młodszej grupie wieku niż w starszej (21,7% wobec 14,5%). Większość ankietowanych w Polsce nastolatków nie osiąga wymaganego poziomu aktywności fizycznej (MVPA=7), co zgadza się z wynikami innych badaczy. W wielu

Zawadzka D i wsp. Samoocena sprawności fizycznej i witalności a aktywność fizyczna młodzieży szkolnej 155 opracowaniach podkreślano, że zainteresowanie aktywnością fizyczną zmniejsza się w okresie dojrzewania i dotyczy obu płci [11, 15, 23]. Obserwacje te znajdują odzwierciedlenie w przedstawionym przez nas stosunku młodzieży do aktywności fizycznej. Podczas gdy w młodszej grupie poprawa sprawności fizycznej była uznawana za bardzo ważną przez 42% ankietowanych, to u starszych nastolatków odsetek ten zmniejsza się o około 6%. Analiza kierunków zmian witalności związanych z płcią i wiekiem pokryła się dokładnie z obserwacjami dotyczącymi sprawności fizycznej. Wyższy poziom siły witalnej deklarowali chłopcy oraz osoby w młodszym wieku. Stanowi to potwierdzenie obserwacji, że witalność jest nieodłączną częścią aktywnego trybu życia, a podejmowanie systematycznych treningów fizycznych prowadzi do wzrostu sił witalnych. Także zdecydowanie lepsza samoocena sprawności fizycznej wskazywana była przez chłopców oraz w młodszej grupie wieku. Wyniki te są zgodne z licznymi analizami, w których wykazano, że silniej w aktywność fizyczną angażuje się młodzież płci męskiej, a z wiekiem następuje spadek ilości czasu poświęcanego na zajęcia ruchowe, co może powodować pogorszenie sprawności. Przykładowo, według raportów z kolejnych serii badań HBSC, dziewczęta w wieku szkolnym znacznie mniej czasu poświęcają na zajęcia ruchowe niż chłopcy, znacznie zaś bardziej angażują się w zajęcia związane z nauką i kontakty z rówieśnikami przy pomocy mediów [23]. Podobne wyniki uzyskano w grupie serbskich uczniów. Tu również chłopcy reprezentowali wyższą sprawność i aktywność fizyczną, aniżeli dziewczęta [25]. Zgodnie z oczekiwaniami, witalność i subiektywna ocena własnej sprawności fizycznej były silnie skorelowane z aktywnością fizyczną ankietowanych. U osób, które nisko oceniały zarówno swoją siłę witalną, jak i sprawność fizyczną, zaangażowanie w umiarkowaną do intensywnej aktywność fizyczną (MVPA) była istotnie mniejsze niż wśród osób deklarujących wysoką sprawność i witalność. W przypadku bardzo wysokiej oceny witalności i sprawności oraz postrzegania sprawności fizycznej jako bardzo ważnej, odsetek uczniów osiągających rekomendowany poziom MVPA wzrasta do 48,1%. Można ten wynik uznać za bardzo pozytywny, jednak ciągle ponad połowa młodzieży mającej bardzo dobre predyspozycje do ćwiczeń (silni, sprawni, pełni entuzjazmu), nie spełnia kryteriów zalecanej aktywności fizycznej. W modelu wielowymiarowym postrzeganie poprawy sprawności fizycznej jako bardzo ważnej okazało się głównym czynnikiem zwiększającym szansę spełniania przez nastolatków kryterium rekomendowanej aktywności fizycznej. Analizy związków przeprowadzone w ramach niniejszego badania wyraźnie wskazują, że im bardziej dana osoba skupia się na poprawie sprawności fizycznej, tym lepsze są jej wskaźniki aktywności fizycznej oraz witalności. Analiza modeli swoistych dla obu płci wskazała na odmienny dla dziewcząt i chłopców wpływ różnych czynników na poziom aktywności fizycznej (u dziewcząt wiek, u chłopców właśnie uznanie poprawy sprawności fizycznej jako bardzo ważnej). Pewnym ograniczeniem prezentowanej analizy jest fakt, że uwzględniono jedynie wybrane czynniki potencjalnie wpływające na aktywność fizyczną, sprawność oraz witalność. Zmienność opisywanych parametrów jest uwarunkowana wieloczynnikowo i należy uwzględnić także inne determinanty nie opisane w niniejszej pracy. Złożoność uwarunkowań aktywności fizycznej młodzieży może być też przedstawiana na podstawie analizy barier w jej podejmowaniu opisanych na podstawie tego samego materiału empirycznego [26]. Podkreślić warto różnice w postrzeganiu barier w aktywności fizycznej w zależności od płci nastolatków. W odniesieniu do dziewcząt najsilniejszymi predyktorami małej aktywności fizycznej jest brak umiejętności i energii (którą można utożsamiać z witalnością), podczas gdy u chłopców brak czasu i umiejętności (co można utożsamiać z ograniczoną sprawnością). W wielowymiarowym modelu regresji liniowej zawartym w raporcie opracowanym dla Ministerstwa Sportu i Turystyki oceniono wpływ kilkudziesięciu czynników na złożony indeks aktywności fizycznej. Warto podkreślić, że wpływ witalności i sprawności fizycznej był w tym modelu istotny po skorygowaniu na inne czynniki. Jak zaznaczono na wstępie, jednym z celów pracy było przetestowanie zaadaptowanej do warunków polskich skali witalności Ryana i Frederick. Skrócona polska wersja skali witalności wydaje się być godnym polecenia narzędziem do wykorzystania w badaniach nad zdrowiem i zachowaniami zdrowotnymi młodzieży szkolnej. Jest ona zrozumiała dla młodzieży i wykazuje dobre własności psychometryczne. W omawianej pracy wykazano silny związek witalności z samooceną sprawności fizycznej oraz postrzeganiem konieczności jej poprawy, jak również z bardziej obiektywnie mierzoną aktywnością fizyczną według MVPA. Witalność mierzona przy pomocy tej skali okazała się szczególnie ważnym predyktorem aktywności fizycznej dziewcząt. W opracowaniu Ryana i Frederick [19] przedstawiono przegląd sześciu badań, w których wykazano silny związek subiektywnej oceny witalności z szeregiem wskaźników dotyczących zdrowia i zasobów wewnętrznych wzmacniających zdrowie (np. poczucie własnej wartości, samorealizacja). Zaletą zastosowanej przez nas skali jest fakt, że odnosi się ona do pozytywnych aspektów zdrowia, a nie preferowanych przez wielu autorów wskaźników negatywnych. Wykazuje więc związek z dynamicznie rozwijającym się nurtem psychologii pozytywnej [27].

156 Probl Hig Epidemiol 2015, 96(1): 149-156 Wnioski 1. W wieku dorastania sprawność fizyczna i poziom energii życiowej (witalności) są mniejsze u dziewcząt niż u chłopców i systematycznie pogarszają się z wiekiem. 2. Bardzo dobra samoocena sprawności fizycznej sprzyja wysokiej aktywności fizycznej chłopców i dziewcząt, jednak u znacznej części młodzieży o bardzo dobrych predyspozycjach do ćwiczeń występują deficyty aktywności fizycznej. 3. Postrzeganie poprawy sprawności fizycznej jako bardzo ważnej jest najważniejszym predyktorem spełniania rekomendowanego poziomu aktywności fizycznej u chłopców, natomiast poziom witalności silniej koreluje z aktywnością fizyczną dziewcząt. 4. Skrócona polska wersja skali witalności wydaje się być godnym polecenia narzędziem do wykorzystania w badaniach nad zdrowiem i zachowaniami zdrowotnymi młodzieży, jako wskaźnik zdrowia pozytywnego. Piśmiennictwo / References 1. Sobczyk W, Gugała M, Rola R. Rozwój badań nad jakością życia w chorobach przewlekłych. Post Psychiatr Neurol 2008, 17(4): 353-356. 2. Copenhagen Card Glossary, Copenhagen 1989. 3. Blick RN, Saad AE, Goreczny AJ, et al. Effects of declared levels of physical activity on quality of life of individuals with intellectual disabilities. Res Dev Disabil 2014, 37C: 223-229. 4. Drygas W, Bielicki W, Pekka P. Ocena aktywności mieszkańców sześciu krajów europejskich. Projekt Bridging East-West Health Gap. Med Sport 2002, 18(5): 169-174. 5. Drygas W, Kwaśniewska M, Szcześniewska D i wsp. Ocena poziomu aktywności fizycznej dorosłej populacji Polski. Wyniki programu WOBASZ. Kardiol Pol 2005, 63(supl.4): 636-640. 6. Sliwa SA, Sharma S, Dietz WH, et al. Healthy Kids Out of School: Using Mixed Methods to Develop Principles for Promoting Healthy Eating and Physical Activity in Out-of- School Settings in the United States. Prev Chronic Dis 2014, 11: E227. 7. Lakka TA, Bouchard C. Physical activity, obesity and cardiovascular diseases. Handb Exp Pharmacol. 2005, 170: 137-63. 8. Story M, Nanney MS, Schwartz MB. Schools and obesity prevention: creating school environments and policies to promote healthy eating and physical activity. Milbank Q 2009, 87(1): 71-100. 9. Macauley D. The Potential Benefits of Physical Activity in older people. Med Sport 2001, 5(4): 230-234. 10. Chakravarthy MV, Joyner MJ, Booth FW. An obligation for primary care physicians to prescribe physical activity to sedentary patients to reduce the risk of chronic health conditions. Mayo Clinic Proceedings 2002, 77: 165-173. 11. Mazur J, Małkowska-Szkutnik A. Wyniki badań HBSC 2010. Raport techniczny. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2011. 12. Currie C, Nic Gabhainn S, Godeau E. International HBSC Network Coordinating Committee. The Health Behaviour in School-aged Children: WHO Collaborative Cross-National (HBSC) study: origins, concept, history and development 1982-2008. Int J Public Health 2009, 54(Suppl 2): 131-9. 13. Woynarowska B, Mazur J, Małkowska-Szkutnik A, Dzielska A, Kowalewska A. Zachowania uczniów w wieku 15-lat w Polsce i tendencje zmian w latach 1990-2010. Ruch Pedag 2014, 1: 59-72. 14. Strong WB, et al. Evidence based physical activity for schoolage youth. J Pediatr 2005, 146: 732-737. 15. Wojtyła A, Kapka-Skrzypczak L, Paprzycki P. Zachowania zdrowotne młodzieży. Raport 2011. IMW, Lublin 2011: 1 208. 16. Szopa J. Uwarunkowania, przejawy i struktura motoryczności. [w:] Podstawy antropomotoryki. Szopa J, Mleczko E, Żak S (red). PWN, Warszawa 1996: 46. 17. Przewęda R. Rozwój somatyczny i motoryczny. WSiP, Warszawa 1981. 18. Caspersen CJ, Powell KE, Christenson GM. Physical activity, exercise, and physical fitness: definitions and distinctions for health-related research. Public Health Rep 1985, 100(2): 126 131. 19. Ryan RM, Frederick C. On energy, personality and health: Subjective vitality as a dynamic reflection of well-being. J Personal 1997, 65(3): 529-65. 20. Prochaska J, Sallis J, Long B. A physical activity screening measure for use with adolescents in primary care. Arch Pediatr Adolesc Med 2001, 155: 554-559. 21. Archer T, Josefsson T, Lindwall M. Effects of Physical Exercise on Depressive Symptoms and Biomarkers in Depression. CNS Neurol Disord Drug Targets 2014, 13(10): 1640-53. 22. Krawczyńska J, Karakiewicz B, Zięba E i wsp. Ocena stanu zdrowia młodzieży w świetle wybranych wskaźników zdrowia. Med Og Nauk Zdr 2013, 19(2): 193-199. 23. Woynarowska B, Mazur J, Kołoło H, Małkowska A. Zdrowie, zachowania zdrowotne i środowisko społeczne młodzieży w krajach Unii Europejskiej. Wydz Pedagogiczny UW, IMiD, Warszawa 2005. 24. Oblacińska A, Jodkowska M, Tabak I, Ostręga W. Samoocena zdrowia i sprawności fizycznej polskich gimnazjalistów z nadwagą i otyłością. [w:] Anksjologia a promocja zdrowia. T 4. Jopkiewicz A (red). PAN, o. Kraków. Kieleckie Towarzystwo Naukowe, Kielce 2007: 69-80. 25. Pašić M, Milanović I, Radisavljević Janić S, et al. Physical activity levels and energy expenditure in urban Serbian adolescents a preliminary study. Nutr Hosp 2014, 30(5): 1044-53. 26. Jodkowska M, Mazur J, Oblacińska A. Perceived barriers to physical activity among Polish adolescents. Prz Epidemiol 2015 /przyjęte do druku/. 27. Seligman MEP. Psychologia pozytywna. [w:] Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach człowieka. Czapiński J (red). Wyd Nauk PWN, Warszawa 2004, 18-32.