UNIWERSYTET MARII CURIE-SKŁODOWSKIEJ W LUBLINIE Wydział Ekonomiczny Studia podyplomowe: Mechanizmy funkcjonowania strefy euro Jacek Grzechnik nr albumu: 9355143 Wpływ przyjęcia wspólnej waluty na konkurencyjność gospodarczą wnioski dla Polski Praca dyplomowa napisana pod kierunkiem prof. dr hab. Bogumiły Muchy-Leszko Lublin rok 2015
SPIS TREŚCI Wstęp...3 1. Pojęcie i czynniki konkurencyjności...5 2. Konkurencyjność cenowa, kosztowa i pozacenowa...10 3. Ocena konkurencyjności krajów Unii Europejskiej...13 4. Wnioski dla Polski...25 Zakończenie...28 Bibliografia...29 1
2
Wstęp Przystępując do Unii Europejskiej, Polska zobowiązała się jednocześnie do przyjęcia wspólnej waluty europejskiej w przyszłości. W związku z tym nasuwa się pytanie na temat kosztów i korzyści wynikających z akcesji do strefy euro. Wśród możliwych kosztów średniookresowych wyróżnia się często ryzyko utraty konkurencyjności w wymianie międzynarodowej. Głównym celem pracy jest przedstawienie zmian w kategorii międzynarodowej konkurencyjności gospodarek strefy euro po przystąpieniu do obszaru wspólnej waluty. W tym celu przedstawiona została istota międzynarodowej konkurencyjności gospodarki narodowej oraz czynniki wpływające na jej kształtowanie. Rozróżniono przy tym dwa wymiary konkurencyjności: cenowo-kosztową oraz pozacenową. Następnie, w oparciu o dane międzynarodowych organizacji, przeprowadzona została analiza zmian konkurencyjności gospodarek Unii Europejskiej. Na podstawie wniosków płynących z ww. analizy zostały przedstawione implikacje dla Polski. 3
4
1. Pojęcie i czynniki konkurencyjności W literaturze przedmiotu z zakresu międzynarodowych stosunków gospodarczych znaczna część uwagi skierowana jest na badania dotyczące konkurencyjności. Nie ma przy tym jednoznacznie określonej definicji powyższego pojęcia. Zdefiniowanie konkurencyjności w znacznym stopniu zależy od jej wymiaru. I o ile nie ma znaczących różnic w istniejących opisach konkurencyjności przedsiębiorstw (w skali mikroekonomicznej), to istnieją takowe w przypadku konkurencyjności gospodarek (na szczeblu makroekonomicznym). Niektórzy ekonomiści, jak np. M.E. Porter oraz P. Krugman twierdzą wręcz, że badania nad konkurencyjnością gospodarek jako całości są bezzasadne. Według M.E. Portera próby definiowania konkurencyjności na poziomie narodowym nie odzwierciadlałyby stanu faktycznego i są z góry skazane na niepowodzenie, natomiast konkurencyjność powinna być definiowana na poziomie konkretnych sektorów lub segmentów gospodarki, ponieważ tylko poszczególne segmenty i sektory mogą być konkurencyjne i decydować o sile ekonomicznej kraju. 1 Z kolei P. Krugman twierdzi, że analizowanie konkurencyjności międzynarodowej powinno się ograniczać wyłącznie do przedsiębiorstw, gdyż istnieją znaczące różnice pomiędzy poszczególnymi gospodarkami narodowymi i działającymi na ich terenie przedsiębiorstwami. 2 Główną różnicą jest to, że w przypadku problemów poszczególne przedsiębiorstwo może wycofać się z danego rynku, natomiast gospodarka narodowa nie ma takiej możliwości. Bez wątpienia, przedsiębiorstwa są uczestnikami konkurencji międzynarodowej, jednak należy wskazać, że nie działają one w próżni i są zależne od otoczenia, które w znacznym stopniu warunkowane jest działaniami politycznymi i systemowymi wpływającymi na ich konkurencyjność. Dlatego też twierdzenie Krugmana wydaję się być nie do końca 1 M.E. Porter, Porter o konkurencji, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2001, s. 196-201. 2 J. Misala, Ewolucja międzynarodowej konkurencyjności gospodarki Niemiec oraz implikacje dla rozwoju powiązań gospodarczych z Polską, [w:] M.A. Weresa (red.), Międzynarodowa konkurencyjność Niemiec w rozszerzonej Unii Europejskiej, Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, Warszawa 2006, s. 21. 5
prawdziwe. Jego poglądy były jednak znaczące dla teorii konkurencyjności, gdyż wywołały wiele polemik, na podstawie których dokonano rozróżnienia pomiędzy konkurencyjnością gospodarek i konkurencyjnością przedsiębiorstw, przy czym w odniesieniu do gospodarek narodowych stwierdzono, że: 3 podstawą konkurencyjności gospodarek narodowych jest produktywność, nie konkurują one bezpośrednio na rynkach dóbr i usług, konkurują one na rynkach czynników produkcji. Najprostsze definicje międzynarodowej konkurencyjności gospodarki sprowadzają się do twierdzenia, że jest to zdolność do sprzedaży towarów wyprodukowanych w danym kraju na rynkach międzynarodowych. Nieco rozszerzoną definicje zaprezentowała w 1994 roku Rada ds. Polityki Konkurencji USA określając konkurencyjność jako zdolność do sprzedaży produktów na rynku międzynarodowym przy zachowaniu stabilnego wzrostu oraz dochodów ze sprzedaży na rynku wewnętrznym. 4 Z kolei Komisja Europejska określa konkurencyjność jako zdolność gospodarki do podwyższania i utrzymywania wysokiego poziomu życia narodu, przy jednoczesnym utrzymaniu jak najniższej stopy bezrobocia. 5 Natomiast w rozumieniu Światowego Forum Ekonomicznego konkurencyjność to zestaw czynników, polityk i instytucji, które określają poziom produktywności w danym kraju i powodują, że jego gospodarka narodowa jest w stanie rozwijać się względnie szybko w ujęciu średnio- i długookresowym. 6 Według Organizacji Rozwoju i Współpracy Międzynarodowej (OECD) głównym wskaźnikiem konkurencyjności jest utrzymanie oraz podnoszenie standardu życia obywateli i obejmuje ona trzy aspekty: 7 1. zdolność do tworzenia i utrzymywania wysokich dochodów przez wzrost produktywności czynników produkcji, 3 B. Brocka-Palacz, Uwagi o międzynarodowej konkurencyjności gospoodarek pojęcie, czynniki konkurencyjności, mierzenie zjawiska, [w:] W. Bieńkowski (red.) Czynniki i miary międzynarodowej konkurencyjności gospodarek w kontekście globalizacji - wstępne wyniki badań, "Prace i Materiały Instytutu Gospodarki Światowej SGH", nr 284, Warszawa 2008, s. 35. 4 J. Misala, Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki narodowej, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2011, s. 64. 5 European Competitiveness Report 2003, Commission Staff Working Document, Brussels 2003, s. 6. 6 J. Misala, Międzynarodowa konkurencyjność, op. cit., s. 66. 7 B. Brocka-Palacz, Uwagi o..., op. cit., s. 35. 6
2. zdolność do wzrostu zatrudnienia, 3. otwarcie na konkurencję międzynarodową. Warto zwrócić uwagę na podkreślenie w trzech ostatnich definicjach społecznego aspektu konkurencyjności, jakim jest dążenie do poprawy poziomu życia obywateli. Na podstawie definicji przedstawionej przez Komisję Europejską można nawet określić dobrobyt społeczny jako cel nadrzędny, natomiast kategorie ściśle ekonomiczne są tylko środkiem osiągnięcia tego celu. Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki uważana jest przez wielu ekonomistów jako pojęcie kompleksowe, które zawiera w sobie kilka innych, a mianowicie trzy: międzynarodową zdolność konkurencyjną, międzynarodową konkurencyjność sensu stricto oraz międzynarodową pozycję konkurencyjną. 8 Międzynarodowa zdolność konkurencyjna według J. Misali jest to "swego rodzaju wypadkowa zdolność gospodarki do reakcji na to, co dzieje się w międzynarodowym podziale pracy, a zarazem (...) do oddziaływania na odpowiednie zmiany włącznie z wpływaniem na charakter konkurencji międzynarodowej" 9. Międzynarodowa pozycja konkurencyjna rozumiana jest natomiast jako stan i zmiany udziałów danego kraju w szeroko rozumianych obrotach międzynarodowych (międzynarodowym handlu towarami i usługami oraz międzynarodowych przepływach czynników wytwórczych), a także ewolucję struktury tych obrotów z odpowiednimi przemianami jakościowymi włącznie. 10 Od międzynarodowej zdolności konkurencyjnej i międzynarodowej pozycji konkurencyjnej należy odróżnić międzynarodową konkurencyjność sensu stricto, która jest również nazywana bieżącą konkurencyjnością międzynarodową. Określa ona "aktualny stan i kierunki zmian realnego i instytucjonalnego komponentu międzynarodowej zdolności konkurencyjnej danego kraju w walce o korzyści z uczestnictwa w międzynarodowym podziale pracy". 11 Międzynarodowa zdolność konkurencyjna (konkurencyjność dynamiczna) jest pojęciem najszerszym wśród wymienionych, jest to potencjał gospodarki 8 J. Misala, Międzynarodowa konkurencyjność, op. cit., s. 77. 9 Ibidem. 10 J. Misala, P. Misztal, I. Młynarzewska, E. Siek, Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki Polski. Teoria i praktyka, Politechnika Radomska, Katedra MSGiIR, Radom 2007, s. 119. 11 J. Misala, Międzynarodowa konkurencyjność, op. cit., s. 79. 7
warunkujący uzyskanie przewagi konkurencyjnej, a w efekcie osiągnięcie określonej międzynarodowej pozycji konkurencyjnej (konkurencyjność statyczna). Niemniej jednak osiągnięta pozycja konkurencyjna również ma wpływ na zdolność konkurencyjną i międzynarodową konkurencyjność sensu stricto. Zatem te trzy kategorie konkurencyjności są współzależne i wzajemnie się determinują. Z uwagi na zróżnicowanie w kwestii definicji międzynarodowej konkurencyjności gospodarki nie ma również jednolitego powszechnie akceptowanego zestawu czynników determinujących konkurencyjność danego kraju. Chociaż międzynarodowa zdolność konkurencyjna i międzynarodowa pozycja konkurencyjna są od siebie zależne i odnoszą się do tego samego przedmiotu badań, to jednak kładą naciska na różne jego aspekty. 12 Analiza zdolności konkurencyjnej obejmuje czynniki pozycji konkurencyjnej, ale jest pojęciem szerszym i koncentruje się przede wszystkim na potencjale rozwojowym gospodarki danego kraju. 13 Badanie międzynarodowej zdolności konkurencyjnej gospodarki musi uwzględniać takie czynniki jak: 14 wielkość oraz struktura zasobów produkcyjnych, jakie dany kraj posiada; efektywność wykorzystania ww. zasobów; system społeczno-gospodarczy; polityka ekonomiczna rządu; otoczenie międzynarodowe. Nieco szersze, bardziej kompleksowe podejście do czynników międzynarodowej konkurencyjności gospodarki narodowej prezentowane jest przez Światowe Forum Ekonomiczne. W przygotowywanych przez tą instytucję raportach konkurencyjności (The Global Competitiveness Report) uwzględnia się 12 filarów konkurencyjności: 15 12 Cz. Pilarska, Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki polskiej na tle innych państw europy środkowo-wschodniej nowo przyjętych do unii europejskiej, [w:] Z. Dach (red.), Polska wobec procesów globalizacji. Aspekty społeczno-ekonomiczne, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Kraków 2010, s. 106-107. 13 Ibidem, s. 108. 14 Ibidem. 15 Na podstawie: The Global Competitiveness Report 2014 2015, World Economic Forum, Geneva 2014, s. 4-9. 8
Instytucje ramy prawne i administracyjne, w których działają podmioty gospodarcze, postawa państwa wobec rynku, wolności oraz efektywność jego działania; Infrastruktura transportowa (sieć dróg, portów, linii kolejowych, transportu lotniczego), energetyczna (bez zakłóceniowa dostawa energii), komunikacyjna (sieci telekomunikacyjne); Środowisko makroekonomiczne stabilne otoczenie makroekonomiczne, stan finansów publicznych, poziom inflacji i bezrobocia, cykle koniunkturalne; Zdrowie i edukacja podstawowa efektywność działania i dostęp do opieki zdrowotnej, poziom i efektywność podstawowej edukacji; Edukacja wyższa i szkolenia poziom szkolnictwa wyższego, jakość kwalifikacji zawodowych pracowników, systemy wspierania doskonalenia zawodowego; Efektywność rynku towarów zdolność dostosowywania do wymagań konsumentów oraz zdrowa konkurencja na rynku krajowym, która wpływa na poprawę produktywności przedsiębiorstw; Efektywność rynku pracy elastyczność płac, dostosowanie do zmian na rynku pracy, przekwalifikowanie pracowników, zwalczanie nepotyzmu; Rozwój rynku finansowego przejrzyste zasady pozyskiwania kapitału, alokacja środków do jak najbardziej produktywnych zastosowań; Gotowość technologiczna sprawność adaptowania istniejących technologii oraz wykorzystania ich do produkcji; Wielkość rynku duże rynki pozwalają na wykorzystanie przez firmy efektu skali, a tym samym na wzrost produktywności i poprawę konkurencyjności; Środowisko biznesowe jakość powiązań pomiędzy przedsiębiorstwami w danym kraju, rodzaj i jakość strategii poszczególnych przedsiębiorstw; Innowacyjność zdolność do tworzenia i rozwijania najnowocześniejszych produktów i procesów produkcyjnych; wielkość nakładów na działalność badawczo-rozwojową. 9
Przedstawiony powyżej zestaw czynników jest bardzo szeroki i nie każdy z nich wpływa jednakowo na konkurencyjność gospodarki. Jedne z nich są kluczowe, natomiast inne mają mniejsze znaczenie. Ponadto w zależności od poziomu rozwoju gospodarczego kraju zmienia się również waga poszczególnych czynników. Oprócz wyżej przedstawionego podziału na międzynarodową zdolność konkurencyjną i międzynarodową pozycję konkurencyjną w ocenie konkurencyjności kraju powszechnie używany jest podział na czynniki determinujące konkurencyjność cenowo-kosztową oraz konkurencyjność pozacenową. Klasyfikacja taka jest szczególnie użyteczna w ocenie konkurencyjności handlowej oraz tak jak w niniejszym przypadku w badaniu wpływu przyjęcia wspólnej waluty na międzynarodową konkurencyjność gospodarki. 2. Konkurencyjność cenowa, kosztowa i pozacenowa W warunkach globalnej konkurencji i rozwoju integracji regionalnej konkurencyjność kraju zależy od konkurencyjności cenowo-kosztowej oraz konkurencyjności pozacenowej, nazywanej również konkurencyjnością strukturalną. 16 Te dwie grupy czynników określają konkurencyjność produkcji danego kraju na rynku międzynarodowym. Na konkurencyjność cenowokosztową, jak sama nazwa wskazuje mają wpływ czynniki związane z cenami oferowanych dóbr i usług, kosztami oraz wydajnością pracy w danej gospodarce. Oceny konkurencyjności kosztowej dokonuje się na podstawie wskaźnika jednostkowych kosztów pracy, który uwzględnia zarówno wysokość kosztów pracy, jak i wydajność pracy. Analiza zmian jednostkowych kosztów pracy w danym kraju w porównaniu z innymi gospodarkami pozwala ocenić, który kraj jest bardziej konkurencyjny. Zmniejszenie jednostkowych kosztów pracy może z jednej strony świadczyć o spadku wynagrodzeń, a z drugiej o wzroście produktywności. Jeżeli wydajność pracy rośnie szybciej niż płace, to również 16 J.W. Bossak, Konkurencja i współpraca międzynarodowa, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2013, s. 241. 10
następuje spadek jednostkowych kosztów pracy. Kraj, w którym jednostkowe koszty pracy zmniejszają się szybciej lub znacznie wolniej rosną względem innych państw jest bardziej konkurencyjny i jest w stanie osiągać większe korzyści z wymiany międzynarodowej. Konkurencyjność cenowa jest natomiast określana przez realny efektywny kurs walutowy (REER) oparty o szeroką miarę cen. 17 W warunkach rynkowo kształtowanych kursów walutowym konkurencyjność cenowa warunkowana jest również przez nominalny kurs walutowy. Wskutek zmian kursów walutowych zmniejsza się lub zwiększa opłacalność eksportu lub importu, zmniejszając tym samym zależność od kosztów produkcji, zmian po stronie popytu, czy warunków konkurencji. 18 Z uwagi na często wysokie wahania nominalnego kursu walutowego ma to znaczący wpływ na ceny. W warunkach płynnych kursów walutowych i związanej z tym suwerennej polityki pieniężnej decydenci mają do dyspozycji narzędzia mogące wpływać na poziom nominalnego kursu walutowego w reakcji na zmieniające się uwarunkowania w handlu światowym. Deprecjacja nominalnego kursu walutowego w takim przypadku wpływa na utrzymanie lub poprawę konkurencyjności. Eliminacja ryzyka kursowego oraz kosztów towarzyszących wymianie walut jest możliwa w unii walutowej, niemniej jednak brak instrumentu dostosowawczego, jakim jest kurs walutowy znacząco zmienia warunki wymiany. 19 Po przyjęciu wspólnej waluty, wiążącej się z rezygnacją z niezależnej polityki pieniężnej dostosowanie cen i kosztów, wymagające deprecjacji realnego efektywnego kursu walutowego względem euro może dokonać się tylko kanałem wewnętrznej dewaluacji, czyli spadku płac, kosztów wytwarzania oraz relatywnych cen. 20 Jednakże w sytuacji przystąpienia do obszaru wspólnej waluty istnieje ryzyko wzrostu cen i kosztów pracy w krajach, które charakteryzują się niższym poziomem konwergencji realnej. 17 T. Białowąs, Zróżnicowanie konkurencyjności a pozycja eksportowa krajów członkowskich Unii Europejskiej w handlu międzynarodowym w latach 1995-2011, [w:] P. Misztal, W. Rakowski (red.), Przyszłość Unii Europejskiej. Uwarunkowania rozwoju gospodarczego Unii Europejskiej, Wydawnictwo CeDeWu, Warszawa 2012, s. 127. 18 J.W. Bossak, Konkurencja i..., op. cit., s. 231. 19 B. Mucha-Leszko, M. Kąkol, Przyczyny i skutki zróżnicowania konkurencyjności w strefie euro, [w:] J. Próchniak, M. Chmielewski (red.), Dylematy kreowania wartości przedsiębiorstw w okresie wychodzenia z kryzysu, "Prace i Materiały Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Gdańskiego", Nr 4/2 2010, Sopot 2010, s. 361. 20 NBP, Ekonomiczne wyzwania integracji Polski ze strefą euro, Narodowy Bank Polski, Warszawa 2014, s. 127. 11
Większe możliwości dostępu do taniego kredytu powodują wzrost zadłużenia podmiotów gospodarczych oraz ludności, co stymuluje wzrost gospodarczy oraz wzrost cen i jednostkowych kosztów produkcji w stosunku do tych krajów, w których inflacja i stopa procentowa przed przystąpieniem do obszaru wspólnej waluty były niższe. 21 Wzrost cen oraz kosztów produkcji w szybszym tempie niż w innych krajach prowadzić będzie do aprecjacji realnego efektywnego kursu walutowego, co w efekcie doprowadzi do pogorszenia konkurencyjności cenowokosztowej. Zatem w przypadku wstąpienia do unii walutowej dla zachowania ogólnej konkurencyjności gospodarki coraz większego znaczenia nabierają czynniki związane z konkurencyjnością pozacenową. Konkurencyjność pozacenowa wpływa na jakość oraz różnorodność oferty eksportowej kraju. 22 Czynniki determinujące konkurencyjność pozacenową można podzielić na dwie podstawowe grupy: 1) wpływające na innowacyjność gospodarki oraz poziom zaawansowania technologicznego produktów, 2) tworzące prawno-instytucjonalne oraz logistyczne i infrastrukturalne warunki dla rozwoju przedsiębiorczości. 23 Innowacyjność oraz poziom zaawansowania technologicznego produkcji są szczególnie ważne w przypadku braku możliwości konkurowania cenami. Innowacje w gospodarce powadzą do tworzenia nowych produktów, co pozwala na oferowanie nowoczesnych, zaawansowanych technologicznie dóbr, które charakteryzują się zazwyczaj niższą elastycznością cenową. Ponadto innowacje sprzyjają ulepszaniu technologii, zwiększaniu efektywności i tym samym poprawie konkurencyjności gospodarki. 24 Znaczące dla innowacyjności gospodarki są czynniki takie jak jakość kapitału ludzkiego, zdolność do dyfuzji wiedzy, a także aktywność badawczo-rozwojowa. Obfitość dobrze wykształconych ludzi idzie w parze z wysokim poziomem produktywności, a ponadto wysoko wykwalifikowani pracownicy dają większe możliwości absorpcji 21 B. Mucha-Leszko, M. Kąkol, Przyczyny i szkutki..., op. cit., s. 361. 22 NBP, Ekonomiczne wyzwania..., op. cit., s. 126. 23 T. Białowąs, Zróżnicowanie konkurencyjności..., op.cit., s. 127. 24 M. Piekut, Innowacyjność krajów Unii Europejskiej, [w:] "Kwartalnik Nauk o Przedsiębiorstwie", Nr 3/2013, s. 73. 12
zaawansowanych technologii. 25 Do oceny innowacyjności gospodarki używane są wskaźniki takie jak wysokość nakładów na działalność badawczo-rozwojową, poziom wykształcenia społeczeństwa, a także syntetyczny wskaźnik innowacyjności publikowany przez Komisję Europejską. Oprócz czynników związanych z innowacyjnością poziom konkurencyjności pozacenowej zależy od otoczenia prawno-instytucjonalnego oraz stopnia rozwoju infrastruktury. Ten aspekt konkurencyjności pozacenowej oceniony może być na podstawie rankingu wolności gospodarczej opracowywanym przez ekspertów The Heritage Foundation. 3. Ocena konkurencyjności krajów Unii Europejskiej Ocena konkurencyjności cenowo-kosztowej gospodarki powinna opierać się na analizie realnych efektywnych kursów walutowych, jednostkowych kosztów pracy oraz wydajności pracy. W tabeli 1. została przedstawiona zmiana realnych efektywnych kursów walutowych dla państw Unii Europejskiej w stosunku do grupy 37 partnerów handlowych. Analiza została podzielona na trzy okresy: 1) lata 1994 1999 okres przed wprowadzeniem euro; 2) lata 1999 2008 okres od wprowadzenia euro w 12 krajach strefy euro do kryzysu finansowego; 3) lata 2008 2014 okres kryzysu oraz pokryzysowy. W okresie przed wprowadzeniem wspólnej waluty, wśród krajów rozwiniętych konkurencyjność mierzoną zmianami realnego efektywnego kursu walutowego najbardziej poprawiły Niemcy, Irlandia, Austria, Belgia oraz Francja. Poprawa konkurencyjności nastąpiła również w Luksemburgu, Holandii, Szwecji, Finlandii, Hiszpanii oraz we Włoszech. Aprecjacja realnego efektywnego kursu walutowego, a tym samym spadek konkurencyjności wystąpiły w największym stopniu w Wielkiej Brytanii oraz Grecji. Ponadto, pogorszyła się konkurencyjność cenowo-kosztowa Portugalii oraz Danii. 25 T. Białowąs, Zmiany pozacenowej konkurencyjności gospodarki Polski w latach 1995-2012, [w:] Finanse, rynki finansowe, ubezpieczenia, "Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego", Nr 756/2013, s. 23. 13
Tabela 1. Realny efektywny kurs walutowy państw Unii Europejskiej w stosunku do 37 partnerów handlowych w latach 1999, 2008 i 2014. 1999 (1994=100) 2008 (1999=100) 2014 (2008=100) UE-28 98,34 128,09 95,64 Belgia 93,06 107,85 101,73 Niemcy 90,75 89,57 104,25 Irlandia 91,09 142,26 78,65 Grecja 114,02 112,90 87,33 Hiszpania 98,03 122,70 87,12 Francja 93,70 108,14 100,45 Włochy 98,66 116,77 101,94 Luksemburg 95,74 119,85 109,00 Holandia 96,84 109,59 101,19 Austria 91,50 97,17 104,17 Portugalia 111,70 109,25 92,08 Finlandia 96,46 104,70 107,11 Szwecja 96,76 101,02 107,71 Wielka Brytania 126,73 96,50 100,07 Dania 102,12 116,60 98,85 Słowenia 110,35 104,84 100,29 Słowacja 81,64 164,47 105,00 Malta 100,12 118,28 105,71 Cypr 92,91 110,71 90,12 Łotwa 119,72 159,31 84,89 Litwa 245,32 134,13 92,71 Estonia 150,81 161,06 100,10 Węgry 98,30 149,97 84,72 Polska 118,35 120,07 82,18 Rumunia 110,29 194,55 78,53 Bułgaria 126,28 136,25 128,44 Czechy 129,49 167,44 88,96 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat/home. Od wprowadzenia euro w 1999 roku do 2008 roku swoją konkurencyjność zdołały poprawić tylko Niemcy, Austria i Wielka Brytania, natomiast względnie najwyższego spadku konkurencyjności doświadczyły Irlandia, Hiszpania, Luksemburg, Włochy, Dania oraz Grecja. Aprecjacja REER nastąpiła również w Portugalii, Holandii oraz Belgii, a także w mniejszym stopniu w Finlandii i Szwecji. W okresie pokryzysowym spadek wartości REER świadczący o poprawie cenowej konkurencyjności wystąpił tylko w krajach, które były w największym stopniu dotknięte kryzysem (Irlandia, Grecja, Hiszpania oraz Portugalia) oraz w Danii. Konkurencyjność Francji i Wielkiej Brytanii nie 14
zmieniła się znacząco, natomiast w pozostałych krajach realny efektywny kurs walutowy wzrósł. W grupie krajów rozwijających się wzrost wartość realnego efektywnego kursu walutowego był znacznie wyższy niż w krajach rozwiniętych. Działo się tak ze względu na występujący efekt Balassy-Samuelsona, który polega na wzroście płac i cen w sektorach produkujących dobra podlegające wymianie w odpowiedzi na wzrost wydajności pracy, pociągającym za sobą nie mający podstaw we wzroście produktywności wzrost cen dóbr niepodlegających wymianie. 26 W tej grupie w całym okresie 1994 1999 najwyższa aprecjacja REER nastąpiła na Litwie, w Estonii, Czechach oraz Bułgarii. Spadku konkurencyjności pod tym względem doświadczyły również Łotwa, Polska, Słowenia oraz Rumunia. Deprecjacja REER oraz poprawa konkurencyjności miała miejsce w największym stopniu na Słowacji, w nieco mniejszym natomiast na Cyprze i Węgrzech. Sytuacja Malty nie zmieniła się znacząco. W latach 1999 2008 we wszystkich krajach rozwijających się konkurencyjność mierzona REER pogorszyła się, w tym w największym stopniu w Rumunii, Czechach, Estonii, Łotwie oraz na Słowacji. Względnie najmniej pogorszyła się konkurencyjność Słowenii. W roku 2007 do strefy euro przystąpiła Słowenia, w 2008 roku Cypr oraz Malta, natomiast w 2009 roku Słowacja. Warto zwrócić uwagę, że w latach 2008 2014 Malta, Słowacja i Słowenia jako jedyne obok Estonii i Bułgarii charakteryzowały się wzrostem wartości REER i spadkiem konkurencyjności, podczas gdy reszta państw poprawiła swoją konkurencyjność. Kolejnym wskaźnikiem, którym może być mierzona konkurencyjność jest wydajność pracy. W tabeli 2. zestawiono zmiany w wydajności pracy na zatrudnionego w rozwiniętych krajach Unii Europejskiej. W okresie przed wprowadzeniem wspólnej waluty, we wszystkich krajach rozwiniętych Unii Europejskiej, z wyjątkiem Włoch następował wzrost wydajności pracy na zatrudnionego. W latach 1995 1999 najwyższym średnim rocznym tempem wzrostu wydajności pracy na zatrudnionego charakteryzowały się Holandia (4,14%), Szwecja (3,32%), Finlandia (2,76%), Hiszpania (2,65%) oraz Portugalia (2,6%). Spadek wydajności pracy nastąpił tylko we Włoszech ( 0,6%). 26 T. Białowąs, Zróżnicowanie..., op. cit., s. 130. 15
Tabela 2. Wydajność pracy na zatrudnionego w latach 1995 2014 w rozwiniętych krajach UE (średni roczny wzrost w %) 1995-1999 2000-2007 2008-2014 Belgia 1,40 1,16-0,01 Niemcy 1,20 1,26-0,07 Irlandia 0,82 1,50 1,33 Grecja 1,30 2,56-1,31 Hiszpania 2,65 0,03 1,54 Francja 1,22 1,10 0,32 Włochy -0,60-0,19-0,77 Luksemburg 1,10 0,44-1,65 Holandia 4,14 1,04 0,16 Austria 1,92 1,27-0,40 Portugalia 2,60 1,14 0,56 Finlandia 2,76 1,90-0,63 Strefa euro 1,70 1,10-0,05 Szwecja 3,32 2,30 0,19 Wlk. Brytania 2,20 1,91-0,09 Dania 1,66 0,86 0,10 Średnia dla 3 ww. 2,39 1,69 0,07 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat/home. Po ustanowieniu strefy euro, w latach 2000 2007 tylko trzy państwa zdołały podwyższyć średnie roczne tempo wzrostu produktywności na pracownika w stosunku do okresu poprzedniego. Były to Irlandia, Grecja oraz Niemcy. Grecja charakteryzowała się najwyższym średnim rocznym tempem wzrostu produktywności w okresie 2000 2007. W pozostałych krajach, oprócz Włoch wydajność pracy rosła w wolniejszym tempie niż przed wprowadzeniem euro. Spadek dynamiki wzrostu produktywności następował jednak nie tylko w państwach, które przystąpiły do strefy euro, ale także w Danii, Wielkiej Brytanii i Szwecji, które nie przyjęły wspólnej waluty. Ponadto, o ile średnia wzrostu wydajności pracy dla wszystkich państw strefy euro była w okresie 1995 1999 istotnie niż średnia dla trzech rozwiniętych państw UE, które nie przyjęły euro, to w kolejnym okresie różnica ta nieco zmalała, a od kryzysu obydwie średnie są już znacznie bardziej zbliżone. 16
Tabela 3. Wydajność pracy na zatrudnionego w latach 2001 2014 w rozwijających się krajach UE (średni roczny wzrost w %) 2001-2007 2008-2014 Słowenia 3,40 0,16 Słowacja 5,20 1,56 Cypr 0,91 0,39 Malta 1,30-0,31 Estonia 6,26 0,56 Łotwa 7,20 2,06 Litwa 8,30 2,00 Węgry 3,80 0,14 Polska 3,49 2,60 Rumunia 8,46 2,29 Bułgaria 3,54 2,11 Czechy 3,87 0,33 Średnia 4,42 1,04 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat/home. W rozwijających się krajach Unii Europejskiej w okresie 2001 2007 następował dynamiczny wzrost produktywności, znacznie wyższy niż w krajach rozwiniętych (tabela 3.). W tym okresie najwyższym średnim rocznym wzrostem produktywności, wyższym od średniej dla tej grupy krajów charakteryzowały się Rumunia, Litwa, Łotwa, Estonia oraz Słowacja. Wydajność pracy najwolniej rosła na Cyprze oraz Malcie. Pozostałe kraje, w tym Polska poprawiały swoją produktywność 3,5% rocznie. Dynamika wzrostu produktywności znacznie spadła w okresie 2008 2014. Na Malcie średnie tempo wzrostu wskazywało nawet na niewielkie zmniejszenie produktywności. Najwyższym średnim rocznym wzrostem wydajności pracy charakteryzowała się Polska, w której tempo wzrostu spadło w porównaniu z okresem poprzednim w najmniejszym stopniu. Słowenia, Słowacja, Cypr oraz Malta, które w latach 2007 2009 przyjęły wspólną walutę nie wykazywały istotnie większego spowolnienia tempa wzrostu produktywności niż kraje, które do strefy euro nie przystąpiły. Zmiany w produktywności mają znaczący wpływ na kształtowanie się jednostkowych kosztów pracy. W tabeli 4. zamieszczone zostały dane dotyczące zmian jednostkowych kosztów pracy w rozwiniętych krajach UE. 17
Tabela 4. Jednostkowe koszty pracy w rozwiniętych krajach UE w latach 1995 2014 (średnia roczna zmiana w %) 1995-1999 2000-2007 2008-2014 Austria -0,17 0,79 2,52 Belgia 0,70 1,60 2,35 Finlandia 0,71 1,05 3,34 Francja 0,49 1,84 1,78 Niemcy 0,47-0,18 2,22 Grecja 6,32 3,24 0,02 Irlandia 1,43 4,05-0,18 Włochy 1,89 2,61 1,79 Luksemburg 0,56 3,13 3,98 Holandia 1,72 1,86 1,93 Portugalia 3,69 2,55 0,10 Hiszpania 2,34 3,21 0,13 Średnia strefy euro 1,67 2,14 1,63 Szwecja 0,66 1,86 2,53 Wielka Brytania 2,77 2,71 1,91 Dania 1,96 2,43 2,19 Średnia 3 ww. 1,79 2,33 2,21 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych OECD, https://data.oecd.org/. Badając zmiany jednostkowych kosztów pracy w okresie 1995 1999 swoją konkurencyjność cenowo-kosztową pogarszały w największym stopniu Grecja, Portugalia, Wielka Brytania, Hiszpania oraz Włochy, gdzie średni roczny wzrost jednostkowych kosztów pracy był najwyższy. Niewielkim spadkiem jednostkowych kosztów pracy mogła poszczycić się tylko Austria. Ponadto, niską dynamiką wzrostu jednostkowych kosztów pracy charakteryzowały się Niemcy, Francja, Szwecja oraz Luksemburg. W okresie od wprowadzenia wspólnej waluty do 2007 roku wysokie tempo wzrostu kosztów pracy występowało nadal w Grecji, Włoszech, Hiszpanii, Portugalii i Wielkiej Brytanii, a ponadto istotnie wzrosło także w Irlandii, Luksemburgu oraz Danii. W tym czasie tylko w Niemczech następował niewielki spadek jednostkowych kosztów pracy. Kryzys finansowy przyniósł znaczące zmiany pod względem kształtowania się kosztów pracy. O ile w krajach, które wcześniej charakteryzował spadek bądź względnie niski wzrost średnich rocznych jednostkowych kosztów pracy po kryzysie nastąpiło przyspieszenie tempa ich wzrostu, to w Grecji, Hiszpanii, Portugalii oraz we Włoszech średnie roczne tempo wzrostu istotnie się zmniejszyło, a w Irlandii koszty pracy nawet spadały. O ile średnie roczne tempo wzrostu jednostkowych 18
kosztów pracy dla strefy euro ogółem było niższe niż w krajach, które nie przyjęły wspólnej waluty, to należy wziąć pod uwagę fakt, że w wielu krajach strefy koszty pracy rosły istotnie szybciej. Wśród krajów rozwijających się w latach 2001 2007 jednostkowe koszty pracy rosły najszybciej na Łotwie, w Rumunii oraz Estonii (tabela 5). Natomiast Polska jako jedyna charakteryzowała się średnim rocznym spadkiem jednostkowych kosztów pracy. W pozostałych krajach jednostkowe koszty pracy rosły w tempie umiarkowanym. Tabela 5. Jednostkowe koszty pracy w krajach rozwijających się UE w latach 2001 2014 (średnia roczna zmiana w %) 2001-2007 2008-2014 Słowenia 1,60 0,17 Słowacja 1,48-0,04 Cypr 1,32-1,76 Malta 1,04 1,17 Estonia 6,12 1,59 Łotwa 12,10-0,40 Litwa 3,20-0,61 Węgry 3,14 0,40 Polska -1,56 0,30 Rumunia 10,28 1,71 Czechy 0,84-0,44 Bułgaria 2,94 4,46 Średnia 3,54 0,55 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat/home. W okresie od 2008 roku tempo wzrostu jednostkowych kosztów pracy wzrosło tylko w trzech krajach: Bułgarii, Polsce oraz nieznacznie na Malcie. W pozostałych krajach dynamika wzrostu kosztów pracy spowolniła lub zaczęły one maleć. W krajach, które w latach 2007 2009 przystąpiły do strefy euro, oprócz Malty tj. Słowacja, Słowenia i Cypr zmiany jednostkowych kosztów pracy nie odbiegały istotnie od zmian w pozostałych krajach, które pozostawały poza strefą euro. Na podstawie powyższej analizy wskaźników determinujących konkurencyjność cenowo-kosztową można wysnuć wniosek, że po przyjęciu wspólnej waluty w niektórych krajach istotnie zmniejszyła się konkurencyjność 19
mierzona realnym efektywnym kursem walutowym. Było to skutkiem procyklicznej polityki monetarnej, co doprowadziło do powstania szoków asymetrycznych m.in. w Grecji, Hiszpanii, Portugalii, Irlandii oraz we Włoszech. Ponadto, pomimo tego, że w krajach rozwiniętych, które przystąpiły do strefy euro wzrost wydajności pracy był względnie niższy niż w krajach które zaniechały przyjęcia wspólnej waluty, to różnica ta zmniejszała się. W krajach z grupy rozwijających się, które do strefy euro przystąpiły w latach kolejnych nie wystąpiły istotne różnice pod względem zmian produktywności w stosunku do reszty krajów z tej grupy pozostających poza obszarem wspólnej waluty. Analiza jednostkowych kosztów pracy w rozwiniętych krajach UE pozwala na stwierdzenie, że po wprowadzeniu wspólnej waluty koszty pracy rosły znacznie szybciej w Grecji, Hiszpanii, Portugalii, Irlandii oraz we Włoszech niż w pozostałych państwach, które przyjęły euro. Natomiast, w przypadku krajów rozwijających się tempo wzrostu jednostkowych kosztów pracy od w okresie 2008 2014 było znacznie niższe niż w okresie 2001 2007. Ponadto w krajach, które przystąpiły do strefy euro w latach 2007 2009, z wyjątkiem Malty tempo wzrostu jednostkowych kosztów pracy było niższe od średniej dla całej grupy. Jednak w kilku krajach rozwijających się, które euro nie przyjęły widoczne były podobne zależności. Uzupełnieniem oceny konkurencyjności gospodarki jest analiza konkurencyjności pozacenowej. Przeprowadzone przez ekspertów Komisji Europejskiej badania handlu zagranicznego krajów Unii Europejskiej wykazały, że pozacenowe czynniki miały o wiele większy wpływ na wzrost eksportu niż czynniki cenowo-kosztowe oraz popyt zagraniczny. 27 W celu oceny konkurencyjności pozacenowej badaniu poddany zostanie syntetyczny wskaźnik innowacyjności publikowany przez Komisję Europejską oraz wskaźnik wielkości nakładów na działalność badawczo-rozwojową w stosunku do PKB. Ponadto, porównanie otoczenia instytucjonalnego zostanie dokonane na podstawie rankingów wolności gospodarczej The Heritage Foundation. Syntetyczny wskaźnik innowacyjności obliczany jest na podstawie średniej z oceny 25 równoważnych wskaźników. Następnie na jego podstawie 27 T. Białowąs, Zróżnicowanie..., op. cit., s. 133. 20
gospodarki zostają podporządkowane do jednej z czterech grup: liderzy innowacji, naśladowcy innowacji, umiarkowani innowatorzy lub skromni innowatorzy. Wykres 1. Wartość Summary Innovation Index dla krajów Unii Europejskiej w 2014 roku. Źródło: European Commission, Innovation Union Scoreboard 2015, European Union 2015, s. 5. W 2014 roku do grupy liderów innowacyjności, czyli gospodarek najbardziej innowacyjnych należały Szwecja, Dania, Finlandia oraz Niemcy. Wśród naśladowców innowacji znalazły się Holandia, Luksemburg, Wielka Brytania, Irlandia, Belgia, Francja, Austria oraz Słowenia. Najmniej innowacyjnymi gospodarkami w Unii Europejskiej w 2014 roku były Rumunia, Bułgaria oraz Łotwa. Natomiast pozostałe gospodarki zostały zakwalifikowane do grupy umiarkowanych innowatorów, a do najgorszych w tej grupie należał Litwa, Polska oraz Chorwacja. Warto zauważyć, że gospodarki rozwinięte UE, takie jak Grecja, Hiszpania, Portugalia oraz Włochy według powyższej klasyfikacji są mniej innowacyjne niż Czechy czy Estonia, czyli kraje rozwijające się. Niepokojący jest niski wynik Polski, która jest najmniej innowacyjnym krajem wśród krajów Grupy Wyszehradzkiej. Drugim wskaźnikiem oceny innowacyjności gospodarki oraz poziomu zaawansowania technologicznego produktów jest wielkość nakładów na 21
Finlandia Szwecja Dania Niemcy Austria Słowenia Belgia Francja Strefa euro Holandia Czechy Estonia Wlk. Brytania Irlandia Węgry Portugalia Włochy Hiszpania Luksemburg Litwa Polska Malta Słowacja Grecja Bułgaria Łotwa Cypr Rumunia działalność badawczo-rozwojową w stosunku do PKB. W 2013 roku najwięcej w stosunku do PKB na B+R wydawały Finlandia, Szwecja, Dania oraz Niemcy, a więc te kraje, które były również najbardziej innowacyjne według syntetycznego wskaźnika innowacyjności. Wykres 2. Wielkość nakładów na działalność badawczo-rozwojową w stosunku do PKB (GERD) w latach 1999 oraz 2013 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 1999 2013 Źródło: Baza danych Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat/home. Wydatki Finlandii, Szwecji i Danii przekraczały 3% PKB. Należy podkreślić, że Szwecja oraz Finlandia przekazywały ponad 3% swojego PKB na badania i rozwój już w 1999 roku, podczas gdy pozostałe kraje w tym czasie wydawały mniej niż 2,5 %. Nieco mniej niż Niemcy na B+R w 2013 przeznaczały Austria oraz Słowenia. Najmniej środków na działalność badawczo-rozwojową, poniżej 1% PKB wydawały Rumunia, Cypr, Łotwa, Bułgaria, Grecja, Słowacja, Malta, Polska oraz Litwa. Wydatki pozostałych krajów oscylowały w granicach 1 2,5%. Znaczącym wzrostem wydatków w stosunku do roku 1999 charakteryzowały się Dania, Austria, Słowenia, Czechy oraz Estonia. Znaczny wpływ na konkurencyjność pozacenową mają także warunki prawno-instytucjonalne w jakich funkcjonują podmioty gospodarcze. Oceny środowiska prawno-instytucjonalnego w poszczególnych gospodarkach dokonują w rankingach wolności gospodarczej eksperci The Heritage Foundation. 22
Wykres 3. Ranking wolności gospodarczej The Heritage Foundation w latach 1996 oraz 2012. Źródło: T. Białowąs, Zróżnicowanie..., op. cit., s. 137. Najbardziej konkurencyjnymi gospodarkami pod względem warunków do prowadzenia działalności gospodarczej w 2012 roku były Irlandia, Dania, Luksemburg, Wielka Brytania, Holandia, Estonia oraz Finlandia. Najmniej natomiast Grecja, Włochy, Słowenia, Portugalia, Francja, Polska, Rumunia, Bułgaria oraz Łotwa. Znaczącej poprawy względem roku 1996 doznały Litwa, Węgry, Bułgaria oraz Rumunia i Słowenia. Spadek pozycji względem roku 1996 nastąpił natomiast dla Wielkiej Brytanii, która była wówczas najbardziej przyjazna dla biznesu oraz dla Francji, Portugalii, Włoch i Grecji. Na podstawie powyższej analizy czynników konkurencyjności cenowokosztowej oraz pozacenowej ukazano pewne zależności jakie charakteryzowały kształtowanie się międzynarodowej konkurencyjności gospodarek na tle wprowadzania wspólnej europejskiej waluty. Mając jednak na uwadze, że przewaga konkurencyjna zarówno pod względem konkurencyjności kosztowocenowej, jak i pozacenowej znajduje swoje odzwierciedlenie we wzroście udziału w światowym eksporcie, poniżej zostały przedstawione dane dotyczące zmian udziału poszczególnych państw w eksporcie światowym w latach 1995 2014. 23
Tabela 6. Skumulowana zmiana udziału w światowej wartości eksportu krajów UE w latach 1995 2014. Austria -16,21% Belgia-Luksemburg -25,26% Bułgaria 49,32% Cypr -60,08% Czechy 122,34% Estonia 137,92% Finlandia -50,07% Francja -47,15% Niemcy -21,22% Grecja -11,22% Węgry 134,95% Irlandia -28,28% Włochy -38,27% Łotwa 203,16% Litwa 226,77% Malta -60,00% Holandia -9,68% Polska 158,28% Portugalia -23,32% Rumunia 140,56% Słowacja 175,18% Słowenia 18,52% Hiszpania -9,98% Dania -40,52% Szwecja -44,14% Wielka Brytania -41,87% Źródło: obliczenia własne na podstawie danych WTO, http://stat.wto.org/. Najwyższym ponad dwukrotnym wzrostem udziału w światowym eksporcie charakteryzowały się gospodarki Litwy oraz Łotwy. Niewiele mniejszy wzrost udziału wystąpił na Słowacji, w Polsce, Rumunii, Estonii, Czechach oraz na Węgrzech. Tak wysoki wzrost udziału w światowym eksporcie był w tych krajach determinowany przede wszystkim transformacją ustrojową oraz otwieraniem się gospodarek, a także wstąpieniem do Unii Europejskiej w 2004 roku. Najwyższy skumulowany spadek udziału w eksporcie odnotowały Cypr oraz Malta, natomiast wśród rozwiniętych gospodarek były to Finlandia, Francja, Szwecja, Wielka Brytania, Dania oraz Włochy. W pozostałych rozwiniętych gospodarkach również nastąpił spadek udziału, jednak podyktowane to było 24
wzrostem udziału krajów rozwijających się UE oraz ekspansją eksportową krajów azjatyckich, charakteryzujących się bardzo niskimi kosztami produkcji. Należy podkreślić, że w krajach strefy euro, które charakteryzowały się względnie większym spadkiem konkurencyjności cenowo-kosztowej i niskim poziomem konkurencyjności pozacenowej (Hiszpania, Grecja, Włochy, Portugalia), spadek eksportu był znacznie niższy niż w krajach, które nie przyjęły wspólnej waluty (Wielka Brytania, Dania, Szwecja). Na podstawie przeprowadzonej analizy można wysnuć wniosek, że pomimo tego, iż polityka monetarna Europejskiego Banku Centralnego okazała się procykliczna dla wielu krajów, co skutkowało relatywnie wysokim spadkiem konkurencyjności cenowo-kosztowej, to przyjecie wspólnej waluty pozwalało na znacznie bardziej dynamiczny rozwój eksportu, w porównaniu z krajami, które zaniechały wstąpienia do strefy euro. Za źródło takiego stanu rzeczy upatruje się zniesienie kosztów wymiany walut i ryzyka kursowego. 28 Zatem, w odniesieniu do wymiany handlowej przyjęcie wspólnej waluty wydaję się być korzystnym posunięciem. 4. Wnioski dla Polski Przystąpienie do unii walutowej wiąże się ze zmianą warunków funkcjonowania, co może implikować zarówno koszty, jak i korzyści dla gospodarki. Do bezspornych korzyści wynikających z przyjęcia wspólnej waluty należy z pewnością eliminacja kosztów wymiany walut oraz ryzyka kursowego. Korzyści będące rezultatem eliminacji wymiany walut wyniosły średnio 0,69% PKB w krajach, które przystąpiły do strefy euro. 29 W badań wynika, że w przypadku wprowadzenia euro w Polsce korzyści te mogłyby byś jeszcze wyższe i sięgać 1 1,5% PKB. 30 Z punktu widzenia gospodarki, jako całości korzyści te nie wyglądają może imponująco, jednak dla pojedynczych podmiotów rynkowych 28 M. Mucha, Warunki konkurencyjności polskiej gospodarki po przystąpieniu do strefy euro, "Ekonomista", Nr 1/2009, Wydawnictwo Key Text, Warszawa 2009, s. 128. 29 P. Gajewski, Korzyści i szanse związane z przyjęciem euro, [w:] P. Kowalewski, G. Tchorek, J. Górski (red.), Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, Narodowy Bank Polski, Warszawa 2014, s. 194. 30 Ibidem. 25
mogą mieć istotne znaczenie. Ponadto, na skutek wprowadzenia jednolitej waluty, dzięki większej przejrzystości cen znacząco ograniczona może być dyskryminacja cenowa. Analiza zmian udziału w światowym eksporcie wskazuje również, że przystąpienie do strefy euro wiąże się ze zdynamizowaniem wymiany handlowej. W krajach, które przystąpiły do unii walutowej, nawet w tych, dla których polityka pieniężna EBC okazała się procykliczna spadek udziału w światowej wartości eksportu był znacznie wolniejszy niż w przypadku Danii, Wielkiej Brytanii oraz Szwecji. Wśród kosztów wynikających z akcesji do obszaru wspólnej waluty na pierwszym miejscu często wymienia się zagrożenia związane z utratą autonomicznej polityki pieniężnej i przekazanie kompetencji z tym związanych w ręce Europejskiego Banku Centralnego. Polityka monetarna EBC prowadzona jest dla gospodarki strefy euro jako ogółu, może zatem okazać się nieadekwatna w stosunku do poszczególnych gospodarek narodowych. Ryzyko takie istnieje szczególnie w krajach, które przed akcesją charakteryzowały się stosunkowo wysokimi stopami procentowymi. Po przyjęciu przez taki kraj wspólnej waluty dynamiczny wzrost podaży pieniądza implikuje przegrzanie gospodarki i następujące po nim spowolnienie gospodarcze. Zagrożenie procyklicznością polityki monetarnej EBC bierze się stąd, że towarzyszące ekspansji gospodarczej wyższe niż w pozostałych krajach unii walutowej tempo wzrostu jednostkowych kosztów pracy i inflacji prowadzi do wzrostu realnego efektywnego kursu walutowego i pogorszenia konkurencyjności danego kraju. 31 W przypadku, gdy dynamika wzrostu produktywności nie jest wystarczająco wysoka, a rynek pracy jest niedostatecznie zliberalizowany aby doprowadzić do obniżenia jednostkowych kosztów pracy to okres spowolnienia gospodarczego może być długotrwały. Przeprowadzona w pracy analiza wskazuje na nieadekwatność polityki pieniężnej EBC w stosunku do gospodarek Grecji, Portugalii, Hiszpanii, Włoch oraz Irlandii. W krajach tych konkurencyjność cenowo-kosztowa pogarszała się na skutek dynamicznego wzrostu jednostkowych kosztów pracy. Czy zatem istnieje ryzyko, iż w przypadku przystąpienia Polski do strefy euro polityka monetarna EBC okaże sie nieadekwatna? 31 M. Mucha, Warunki..., op. cit., s. 114. 26
Czynnikiem, który w przypadku Polski mógłby zmniejszać ryzyko procyklicznego wpływu wspólnej polityki monetarnej jest to, że poziom inflacji i stóp procentowych w Polsce jest zbliżony do ich wysokości w strefie euro. 32 Ponadto, biorąc pod uwagę, że Polska charakteryzowała się względnie wysokim tempem wzrostu wydajności pracy, to można wnioskować, że w przypadku przegrzania gospodarki i spowolnienia gospodarczego Polska byłaby w stanie szybciej przywrócić swoją konkurencyjność cenowo-kosztową. 33 Dla potwierdzenia tej tezy można powołać się na przykład Słowacji, która przystąpiła do strefy euro w 2009 roku. Relatywnie dynamiczny wzrost wydajności pracy determinował niski wzrost jednostkowych kosztów pracy, dzięki czemu gospodarka Słowacji nie doznała znacznego pogorszenia konkurencyjności mierzonej realnym efektywnym kursem walutowym. Zagrożenie wzrostem cen wiąże się nie tylko z nieadekwatnością polityki monetarnej EBC, ale także z problemem zaokrąglania cen do atrakcyjnych poziomów. Atrakcyjne ceny to takie, z których łatwo wydać resztę lub kończą się cyfrą 5 lub 9. Po wstąpieniu do unii walutowej i konwersji cen po obowiązującym kursie występuje ryzyko, że ceny zostaną podniesione do najbliższego atrakcyjnego poziomu. 34 W związku z tym ważną implikacją dla Polski może być doświadczenie Słowacji, która dzięki długotrwałemu obowiązkowi podawania cen w obydwu walutach w znacznym stopniu uniknęła zawyżania cen. 35 Ryzyko pogorszenia międzynarodowej konkurencyjności gospodarki związane z przyjęciem euro wiąże się głównie z jej cenowo-kosztowym wymiarem. Dlatego, w ramach funkcjonowania w unii walutowej coraz większego znaczenia dla poprawy ogólnej konkurencyjności nabierają czynniki konkurencyjności pozacenowej. Na tle krajów Unii Europejskiej Polska jest krajem charakteryzującym się niską konkurencyjnością pozacenową. Według syntetycznego indeksu innowacyjności Polska zalicza się do grupy 32 A. Sławiński, Znaczenie czynników ryzyka towarzyszących wchodzeniu Polski do ERM2, "Ekonomista", Nr 1/2008, Wydawnictwo Key Text, Warszawa 2009, s. 38. 33 Ibidem. 34 M. Mucha, Warunki..., op. cit., s. 130. 35 J. Adamiec, Wpływ wprowadzenia euro na wskaźniki gospodarcze i sytuację konsumentów na przykładzie Irlandii i Słowacji. Wnioski dla Polski, "Analizy Biura Analiz Sejmowych" Nr 13/38, Warszawa 2010, s. 12. 27
umiarkowanych innowatorów, a w całej UE gorszą innowacyjnością gospodarki niż Polska charakteryzują się tylko Litwa, Łotwa, Rumunia oraz Bułgaria. Ponadto, nakłady na działalność badawczo-rozwojową kształtują się na znacznie niższym poziomie niż średnia dla Unii Europejskiej. Niski poziom konkurencyjności pozacenowej może zatem w przypadku istotnego pogorszenia konkurencyjności cenowo-kosztowej prowadzić do narastania większych nierównowag. W związku z tym, aby po przystąpieniu do strefy euro skorzystać z szansy szybszego wzrostu gospodarczego i uniknąć narastania nierównowagi zewnętrznej należy zadbać o poprawę konkurencyjności strukturalnej. 36 Zakończenie Przyjęcie wspólnej waluty niewątpliwie wiążę się z ryzykiem utraty konkurencyjności w międzynarodowej wymianie handlowej. Na skutek rezygnacji z suwerennej polityki pieniężnej i przekazania jej w kompetencje Europejskiego Banku Centralnego istnieje ryzyko, że okaże się ona nieadekwatna wobec poszczególnych gospodarek. Ponadto, w państwach, które przed przyjęciem wspólnej waluty charakteryzowały się niższym poziomem cen w gospodarce istnieje ryzyko znacznego wzrostu płac i cen. W przypadku, gdy wydajność pracy nie rośnie wystarczająco szybko, aby zahamować wzrost jednostkowych kosztów pracy dochodzi do istotnego pogorszenia konkurencyjności cenowo-kosztowej Sytuacja taka miała miejsce m.in. w Portugalii, Hiszpanii, Grecji, Włoszech oraz Irlandii. W przypadku Polski ryzyko aprecjacji REER i pogorszenia konkurencyjności cenowo-kosztowej jest nieco niższe z uwagi na stosunkowo wysokie tempo wzrostu wydajności pracy. Ponadto poziom stóp procentowych oraz inflacji zbliżone są do ich poziomu w strefie euro. Niepokojący jest natomiast niski poziom konkurencyjności pozacenowej Polski, która jest pod tym względem jedną z najmniej konkurencyjnych gospodarek UE. Dla zminimalizowania ryzyka pogorszenia ogólnej konkurencyjności polskiej gospodarki po przystąpieniu do strefy euro istotne jest zatem, aby dążyć do poprawy innowacyjności gospodarki. 36 NBP, Ekonomiczne wyzwania integracji Polski ze strefą euro, Warszawa 2014, s. 131. 28
Bibliografia 1. A. Sławiński, Znaczenie czynników ryzyka towarzyszących wchodzeniu Polski do ERM2, "Ekonomista", Nr 1/2008, Wydawnictwo Key Text, Warszawa 2009. 2. B. Brocka-Palacz, Uwagi o międzynarodowej konkurencyjności gospoodarek pojęcie, czynniki konkurencyjności, mierzenie zjawiska, [w:] W. Bieńkowski (red.) Czynniki i miary międzynarodowej konkurencyjności gospodarek w kontekście globalizacji - wstępne wyniki badań, "Prace i Materiały Instytutu Gospodarki Światowej SGH", nr 284, Warszawa 2008. 3. B. Mucha-Leszko, M. Kąkol, Przyczyny i skutki zróżnicowania konkurencyjności w strefie euro, [w:] J. Próchniak, M. Chmielewski (red.), Dylematy kreowania wartości przedsiębiorstw w okresie wychodzenia z kryzysu, "Prace i Materiały Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Gdańskiego", Nr 4/2 2010, Sopot 2010. 4. Cz. Pilarska, Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki polskiej na tle innych państw europy środkowo-wschodniej nowo przyjętych do unii europejskiej, [w:] Z. Dach (red.), Polska wobec procesów globalizacji. Aspekty społeczno-ekonomiczne, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Kraków 2010. 5. European Competitiveness Report 2003, Commission Staff Working Document, Brussels 2003. 6. J. Adamiec, Wpływ wprowadzenia euro na wskaźniki gospodarcze i sytuację konsumentów na przykładzie Irlandii i Słowacji. Wnioski dla Polski, "Analizy Biura Analiz Sejmowych" Nr 13/38, Warszawa 2010. 7. J. Misala, Ewolucja międzynarodowej konkurencyjności gospodarki Niemiec oraz implikacje dla rozwoju powiązań gospodarczych z Polską, [w:] M.A. Weresa (red.), Międzynarodowa konkurencyjność Niemiec w rozszerzonej Unii Europejskiej, Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, Warszawa 2006. 29