Skąd się wzięli Polacy? Plemiona słowiańskie w IX wieku. Pierwsze informacje o ziemiach polskich 1. Cele lekcji a) Wiadomości Uczeń: - wymienia źródła zawierające informacje o plemionach słowiańskich: Geograf Bawarski, Żywot świętego Metodego, Powieść doroczna Nestora, - umiejscawia w czasie pojawienie się plemion polskich nad Wisłą i Wartą (VIII wiek), - wymienia najważniejsze plemiona zamieszkujące ziemie polskie: Polanie, Wiślanie, Ślężanie, Pomorzanie, Lędzianie, Dziadoszanie, Mazowszanie, - definiuje pojęcie opole, - wymienia kronikarzy, którzy przedstawiali legendarne początki państwa polskiego Jan Długosz, Gall Anonim. b) Umiejętności Uczeń: - wskazuje na mapie siedziby plemion polskich, - rozróżnia legendarne i naukowe przekazy o pochodzeniu Polaków, - formułuje przyczyny, dla których tworzono legendy o pochodzeniu Polaków, - odnajduje w tekstach źródłowych nazwy i siedziby plemion Polskich, - wyjaśnia, dlaczego najstarsze informacje o ziemiach polskich pochodzą tylko z tekstów niepolskich, - opisuje, jak wyglądała organizacja państw plemiennych. 2. Metoda i forma pracy Metoda główna metoda problemowa. Metody pomocnicze praca pod kierunkiem, rozmowa nauczająca. Formy pracy praca z mapą, praca z tekstem źródłowym. 3. Środki dydaktyczne - Mapa Plemiona polskie w IX wieku atlas, - mapa ścienna Ziemie polskie w IX wieku, - karty pracy ucznia. 4. Przebieg lekcji a) Faza przygotowawcza Nauczyciel sprawdza obecność. Rekapitulacja wtórna (7-10 minut). Nauczyciel prosi jednego z uczniów o przeczytanie pracy domowej i ocenia ją. Nauczyciel zadaje pytania, uczniowie odpowiadają:
- Gdzie w Europie ukształtowały się państwa po upadku Rzymu i kto je stworzył? (Odpowiedź: terytorium Francji państwo Franków, Państwo Wielkomorawskie Morawianie, Państwo Samona terytorium Węgier). - Jak dzielimy plemiona Słowiańskie i jakie tereny one zajmowały? (Odpowiedź: wschodni na wschód od Wisły, zachodni na zachód od Wisły, południowi Bałkany). - Kim byli święty Cyryl i Metody i gdzie działali? (Odpowiedź: byli apostołami Słowian, działali w państwie Wielkomorawskim). Nauczyciel ocenia odpowiedzi uczniów. b) Faza realizacyjna 1. Nauczyciel podaje temat nowej lekcji, wyjaśnia jej cele oraz wprowadza uczniów w nowe zagadnienia. Następnie rozdaje uczniom fragmenty Kroniki Jana Długosza (załącznik 2.1) i prosi o jego przeczytanie. Nauczyciel pyta uczniów, jak oceniają wiarygodność tego przekazu o pochodzeniu Polaków. (Powinny paść odpowiedzi, że jest to przekaz legendarny, łączący w sobie elementy biblijne i podania o początkach państwa. Nie jest to wiarygodne źródło do badania genezy Polaków). 2. Nauczyciel formułuje problem: Skąd się wzięli Polacy? Jakie były początki narodu Polskiego? Nauczyciel wyjaśnia uczniom zasady pracy. Uczniowie otrzymują teksty źródłowe najstarsze przekazy o mieszkańcach ziem polskich (załącznik 2) oraz zadania. Pracują indywidualnie lub ewentualnie w grupach dwuosobowych. Na wykonanie zadań mają około 10 minut. Zadania, które mają wykonać uczniowie: Określ czas, z którego pochodzą przekazy. (Odpowiedź: od IX do XI wieku). Czy w którymkolwiek tekście pada wprost nazwa Polacy? (Odpowiedź: nie). Jakie nazwy zostały użyte na określenie mieszkańców ziem polskich? Wymień przynajmniej 5. (Lechici, Polanie, Wiślanie, Opolanie, Ślężanie, Mazowszanie, Pomorzanie itd.). Czego dotyczą te nazwy? (Odpowiedź: są to nazwy plemion zamieszkujących ziemie polskie). Z czym kojarzy Ci się większość tych nazw? (Odpowiedź: z obecnymi nazwami geograficznymi). Który z tekstów różni się od pozostałych pod względem poglądów na pochodzenie Polaków? (Odpowiedź: przekaz al Masudiego wyprowadza pochodzenie Słowian od Jafeta, syna Noego). Do jakiej grupy ludów zaliczali autorzy przodków Polaków? (Odpowiedź: do Słowian). Dlaczego teksty dotyczące najdawniejszych mieszkańców ziem polskich pochodzą od zagranicznych autorów? (Odpowiedź: na ziemiach polskich w tym czasie nieznane było pismo, plemiona je zamieszkujące prezentowały niższy stopień rozwoju niż to było w Europie zachodniej czy u Arabów). 3. Uczniowie w ciągu 10 minut powinni znaleźć odpowiedzi na powyższe pytania. Po upływie tego czasu nauczyciel zadaje uczniom pytania dotyczące tekstów (jak wyżej). Wyznaczeni uczniowie odpowiadają na pytania: Które przekazy (legendarne czy opisy rozmieszczenia ludności) wydają się wam bardziej wiarygodne i dlaczego? (Uczniowie powinni wskazywać, że bardziej wiarygodne są przekazy autorów opisujących rozmieszczenie plemion, ponieważ służyły one konkretnym celom realnym: handel, opis szlaków, poznanie świata).
W jakim celu powstawały opisy wywodzące pochodzenie Polaków od postaci biblijnych? (Uczniowie odpowiadają, że chodziło o uprawomocnienie zajmowanych terenów. Powinni wskazać, że powstawały one już w późniejszym czasie (Długosz XV w.) w celu pokazania wielkości i odwieczności danego narodu). Nauczyciel wyjaśnia uczniom, że przekazy o legendarnych początkach narodów pojawiają się praktycznie we wszystkich państwach europejskich. 4. Nauczyciel prosi uczniów, aby zastanowili się, w jakich częściach Polski umieściliby następujące plemiona: Polanie, Opolanie, Ślężanie, Mazowszanie, Pomorzanie, Wiślanie, Dziadoszanie, Lędzianie i wskazanie tych terenów na mapie ściennej. (Uczniowie nie powinni zaglądać do atlasów. Uczniowie nie powinni mieć większych problemów ze znalezieniem siedzib Polan, Opolan, Ślężan, Mazowszan i Pomorzan.) Uczniowie mogą na wzajem krytykować swoje propozycje i przedstawiać własne. Następnie nauczyciel prosi uczniów o otwarcie atlasów i sprawdzenie swoich przypuszczeń. Jeden z uczniów zostaje wywołany do mapy i otrzymuje zadanie pokazania na niej siedzib wszystkich plemion. 5. Nauczyciel zadaje pytania: O którym z plemion dowiedzieliście się z tekstów najwięcej? (Odpowiedź: Wiślanie). Jakie informacje podaje Żywot świętego Metodego? (Uczniowie odpowiadają: istniało państwo plemienne, posiadali własnego księcia, istniało ono w początkach IX wieku okres działalności świętego Metodego). Nauczyciel wyjaśnia, że prawdopodobnie państwo Wiślan było jednym z większych pastw plemiennych i być może jego władca przyjął chrzest na długo przed Mieszkiem (Należy podkreślić, że są to jedynie hipotezy). c) Faza podsumowująca Nauczyciel zadaje uczniom pytania: - Skąd się wzięli Polacy? (Uczniowie powinni odpowiedzieć, że wywodzą się oni od plemion słowiańskich, które w VIII/IX wieku zamieszkiwały ziemie dzisiejszej Polski). - Skąd czerpiemy wiadomości o tych czasach? (Uczniowie odpowiadają: że źródeł pisanych, pochodzenia zachodnioeuropejskiego lub arabskiego oraz z wykopalisk archeologicznych). Nauczyciel prosi uczniów o uzupełnienie schematu (załącznik 1) przedstawiającego pochodzenie Polaków. (w wolnych miejscach powinny się znaleźć wpisy: plemiona słowiańskie oraz nazwy plemion zamieszkujących ziemie polskie). Nauczyciel ocenia pracę uczniów na lekcji oraz ich odpowiedzi, a następnie zadaje pracę domową. 5. Bibliografia 1. Atlas historii Polski, Demart, Warszawa 2006. 2. Burda B., Halczak B., Józefiak R. M., Szymczak M., Historia 1. Podręcznik dla liceum ogólnokształcącego, Część II. Średniowiecze. Zakres rozszerzony, Operon, Gdynia 2004. 3. Długosz J., Kroniki, czyli Roczniki sławnego Królestwa Polskiego, PWN, Warszawa 1962. 4. Materiały źródłowe do historii Polski epoki feudalnej, red. M. Małowist, PWN, Warszawa 1954. 5. Trawkowski S., Jak powstała Polska, Wiedza Powszechna, Warszawa 1969.
6. Wyrozumski J. L., Historia Polski, PWN, Warszawa 1979. 6. Załączniki a) Karta pracy ucznia załącznik 1 Schemat. Skąd się wzięli Polacy Polacy
ludy euro-azjatyckie b) Teksty źródłowe załącznik 2 Teksty źródłowe. Skąd się wzięli Polacy 1. Długosz J., Kroniki, czyli Roczniki sławnego Królestwa Polskiego, PWN, Warszawa 1962 (fragment pochodzi z rozdziału Dzieje bajeczne) Noego pokolenie ( ) rozeszło się w poszukiwaniu nowych siedzib. ( ) Synowie Jafeta [syn Noego] całą Europę objęli w wieczne posiadanie ( ) Dwaj przeto synowie Jana, potomka Jafeta, Lech i Czech ( ), pragnąc uniknąć niesnasek postanowili porzuciwszy pierwotną ojczyznę wyszukać nowe siedziby i zaludnić je. ( ) Lech zatem pożegnawszy brata swojego Czecha, odjechał od niego dalej z poddanymi, krewnymi i taborami i całym mieniem, po czym przybywszy góry i lasy dzielące Polskę od Czech zwane Hercyńskimi, znalazłszy sobie kraj bardzo rozległy i obfity ( ) w nim osiadł i kraj ten dziedzictwem i posiadłością dla siebie i potomstwa swojego jako pierwszy ustanowił. ( )
Chociaż bowiem nazwane zostały od pierwszego władcy i osadziciela Lecha. Kraj Lechitą, naród zaś Lechitami, ponieważ w wielu miejscach płaszczyzny pól ( ) Lechici ci, co na polach mieszkali w powszechnej mowie zaczęli być nazywani Polanami. ( ) Po niejakim czasie Lech, wódz Lechitów, za nowym krajem rozglądając się i krążąc ( ), zastanawiał się, jakie miejsce byłoby najlepsze do zamieszkania ( ) Znalazłszy równinne płaszczyzny, odznaczające się urodzajnością gleby i łagodnością klimatu ( ) Lech tutaj obozowisko swe rozbił i tak z postanowienia księcia, jak też i starszych, miejsce to zostało przeznaczone na pierwszą siedzibę królestwa, stolicę i miasto. Lech zaś obmyślił i nadał mu imię lechickie, czyli polskie Gniezno. Tam bowiem po raz pierwszy rodzic i książę Polaków Lech ( ) postanowił, że tu gniazdo jego będzie dla niego i starszyzny ( ) Tutaj także znalazł na wysokich drzewach orle gniazdo. Tekst źródłowy na podstawie J. Długosz, Kroniki czyli Roczniki sławnego Królestwa Polskiego, Warszawa 1962 Wszystkie pozostałe teksty źródłowe na podstawie: Materiały źródłowe do historii Polski epoki feudalnej, red. M. Małowist, PWN, Warszawa 1954. 2. Geograf Bawarski, I połowa IX wieku (opis grodów i terytoriów północnej strony Dunaju) To są plemiona, które obok nich (Morawian) siedzą: Pyrzyczanie mają 70 grodów, Wolinianie 70 grodów, ( ) Wiślanie, Ślężanie mają 15 grodów, Dziadoszanie 20 grodów ( ) Opolanie 20 grodów, Golęszyce 5 grodów. 3. Króla Alfreda opis Germanii i Słowiańszczyzny A ci Morawianie mają na zachód od siebie Turynów i Czechów i część Bawarów, a na południe od nich po drugiej stronie rzeki Dunaj jest Karyntia. ( ) Potem na wschód od Karyntii z tamtej strony puszczy jest kraj Bułgarów, a stamtąd na wschód jest Grecja. A na wschód od Moraw jest kraj Wiślan, a na wschód stamtąd Tracja. 4. al Masudi, Wzmianka o Słowianach, I połowa X wieku (Autor był arabskim kupcem, odbywał podróże po Europie w celach handlowych). Wzmianka o Słowianach: Słowianie należą do potomków Madaja, syna Jafeta, syna Noego i od niego wywodzą się wszystkie narody słowiańskie i do niego schodzą się ich genealogie. 5. Powieść doroczna Nestora o Słowianach, XI/XII wiek Słowianie owi przyszli nad Wisłę i przezwali się Lęchami a od tych Lęchów przezwali się jedni Polanami, drudzy Łutyczami, inni Mazowszanami, inni Pomorzanami.
6. Żywot świętego Metodego o księciu Wiślan IX/X wiek Miał też Metody dar proroczy i wiele spełniło się z jego przepowiedni, z których tylko dwie tu wymienimy. Pogański książę bardzo potężny siedząc w Wiśle urągał chrześcijanom i szkody im wielkie wyrządzał. Posławszy więc do niego kazał mu powiedzieć: Dobrze by było synu, abyś dał się ochrzcić na swojej ziemi, bo inaczej będziesz w niewolę wzięty i zmuszony przyjąć chrzest z ziemi cudzej. Wspomnisz moje słowo! Tak też się stało. c) Zadanie domowe Korzystając z dostępnych Ci źródeł wiedzy, opisz organizację plemion polskich. 7. Czas trwania lekcji 45 minut 8. Uwagi do scenariusza brak