70. rocznica Powstania Warszawskiego. Teka drużynowego HARCERKI I HARCERZE W POWSTANIU WARSZAWSKIM

70. rocznica Powstania Warszawskiego Teka drużynowego HARCERKI I HARCERZE W POWSTANIU WARSZAWSKIM

Teka drużynowego HARCERKI I HARCERZE W POWSTANIU WARSZAWSKIM

1 Teka drużynowego HARCERKI I HARCERZE W POWSTANIU WARSZAWSKIM

Teka drużynowego. Harcerki i harcerze w Powstaniu Warszawskim Redakcja: Agnieszka Kazek Autorzy scenariuszy zajęć: Agnieszka Kazek, Emilia Kulczyk-Prus, Agnieszka Rytel, Marek Skrzydlewski Współpraca: Gracja Bober ( Koralikowa Polska Walcząca ) Projekt i opracowanie graficzne: Agnieszka Kazek Fotografie, reprodukowane dokumenty i pamiątki pochodzą ze zbiorów: Izby Historycznej Hufca ZHP Warszawa-Mokotów im. Szarych Szeregów (HWM), Muzeum Harcerstwa w Warszawie (MH), Muzeum Powstania Warszawskiego (MPW), Narodowego Archiwum Cyfrowego (NAC) oraz kolekcji prywatnych. Autorzy zdjęć współczesnych: Gracja Bober, Kaja Drąg, Agnieszka Rytel, Piotr Saulewicz, Marek Skrzydlewski, Magdalena Suchan Przygotowanie:Wydawnictwo MARRON Główna Kwatera Związku Harcerstwa Polskiego 00-491 Warszawa, ul. M. Konopnickiej 6 www.zhp.pl Warszawa 2014

SPIS TREŚCI 3 BROSZURA CYKL SPRAWNOŚCIOWY ZAWISZAK...5 Zbiórka 1. Młode oddziały... 6 Zbiórka 2. Konspiracja... 8 Zbiórka 3. Cechy zawiszaka... 9 Zbiórka 4. Powstanie Warszawskie...11 Zbiórka 5. Zawiszackie pojutrze...12 Załącznik 1. W służbach Mafekingu w Powstaniu Warszawskim...13 Załącznik 2. Historia znaku Polski Walczącej...13 CYKL SPRAWNOŚCIOWY MAŁY POWSTANIEC...15 Zbiórka 1. Na zegarach godzina W...15 Zbiórka 2. Młodzi łącznicy...17 Zbiórka 3. W powstańczym szpitalu...18 Zbiórka 4. Moja miejscowość...19 Zbiórka 5. W harcerskich batalionach...19 ZRZUT. GRA DLA DRUŻYNY... 20 NASI RÓWIEŚNICY ZAWISZACY...23 Załącznik 1. Zagadka o listonoszach...25 Załącznik 2. Wspomnienia z zawiszackiej służby...26 Załącznik 3. Mam szczerą wolę...27 ROZNOSICIELE RADOŚCI. GRA TERENOWA...28 Załącznik 1. Instrukcja Służby Pomocniczej Mafeking...31 Załącznik 2. Historie o listonoszach...32 Załącznik 3. Harcerska Poczta Polowa...34 Załącznik 4. Historia Banana...35 Załącznik 5. Zawiszackie przyrzeczenie...36 Załącznik 6. Piosenki na zawiszacki kominek...37 PROJEKTY STARSZOHARCERSKIE...38 Załącznik 1. Historia mówiona...41 POWSTAŃCZYM SZLAKIEM. GRA...42 WĘDROWNICZE DZIAŁANIE...52 Znak służby pamięci...52 Inspiracje...52 Załącznik 1. Wojenne strofy harcerek i harcerzy...53 Załącznik 2. Materiały do dyskusji...58 Załącznik 3. Przykładowe formy debaty...59 POWSTAŃCZA AKCJA. NOCNA GRA TERENOWA...60 WARTO PRZECZYTAĆ...64 KARTY Harcerskie bataliony Armii Krajowej: Zośka i Parasol w Powstaniu Warszawskim...Karta 1 Harcerki-sanitariuszki w Powstaniu Warszawskim...Karta 2 Harcerskie oddziały w walczącej Warszawie...Karta 3 Harcerska Poczta Polowa...Karty 4 5 Zawiszacy. Listonosze i łącznicy...karta 6 Harcerki w powstańczej służbie...karta 7 Koralikowa Polska Walcząca....Karta 8

4 Harcerska Poczta Polowa...Karta 9 Torba zawiszaka gra typu kim.... Karta 10 Torba sanitariuszki gra typu kim... Karta 11 Powstańcza Warszawa...Karty 12 13 W powstańczej drukarni... Karta 14 Powstańczym szlakiem. Portrety...Karty 15 18 Gra memory Pasieka....Karty 19 20 Gra tabu.... Karta 21 Powstańcza prasa i jej kolporterzy... Karta 22 Powstańcze losy: Maria Więckowska Marysia i Jan Więckowski Drogosław...Karty 23 24

5PROPOZYCJE DLA ZUCHÓW CYKL SPRAWNOŚCIOWY ZAWISZAK CELE Zuchy, które zdobędą sprawność zawiszaka : potrafią krótko wyjaśnić, co oznaczają kryptonimy Szare Szeregi i Zawisza, umieją wymienić kilka form działania zawiszaków, potrafią wymienić cechy potrzebne zawiszakom, starają się postępować w codziennym życiu tak, jak zawiszacy, wiedzą, jak współczesne zuchy mogą służyć Ojczyźnie. SPRAWNOŚĆ ZESPOŁOWA ZAWISZAK 1. Wstąpiliśmy do zawiszaków. 2. Poznaliśmy pseudonimy kilku harcerzy z Szarych Szeregów, przyjęliśmy własne pseudonimy. 3. Przeszliśmy podstawowe szkolenie wojskowe i sanitarne. Znamy elementy musztry, systematycznie ćwiczymy. 4. Zorganizowaliśmy harcerską pocztę polową. 5. Pomagaliśmy w szpitalu polowym. 6. Braliśmy udział w akcji zawiszaków. 7. Śpiewaliśmy szaroszeregowe piosenki. 8. Odwiedziliśmy miejsce związane z Szarymi Szeregami lub inne miejsce pamięci narodowej. UWAGI DO REALIZACJI SPRAWNOŚCI Zdobywanie sprawności zawiszaka służy wychowaniu patriotycznemu, kształtowaniu postawy ofiarności oraz wyrabianiu obowiązkowości i punktualności. Drużynowy powinien wytłumaczyć zuchom, kim byli zawiszacy, jakie działania podejmowali i jak widzieli swoją przyszłość warto obrazowo nawiązać do kryptonimu Dziś, jutro, pojutrze. Sprawność zawiszaka daje możliwość zbudowania bardzo ciekawej obrzędowości możemy wprowadzić tajne hasła i znaki, wymyślić własny szyfr, przyjąć pseudonimy. Warto też nauczyć zuchy szaroszeregowych i powstańczych piosenek. Życie i obowiązki zawiszaków stanowią ciekawy temat zabaw dla zuchów. Najmłodsi powstańcy, sierpień 1944, NAC Przystępując do realizacji cyklu sprawnościowego, drużynowy powinien poszerzyć swoją wiedzę historyczną na temat Szarych Szeregów, szczególnie ich najmłodszego pionu Zawiszy oraz udziału zawiszaków w Powstaniu Warszawskim (może przy tym skorzystać m.in. z załącznika 1 zamieszczonego na s. 13 oraz lektur przywołanych na końcu broszury).

6 Zbiórka 1. Młode oddziały ZUCHOWE ZNAKI, ZWYCZAJE, OBRZĘDY I TAJEMNICE Obrzędowe rozpoczęcie zbiórki zgodnie z tradycją gromady. GAWĘDA Opowiadamy zuchom o zawiszakach: Niemieccy okupanci zabronili organizowania zbiórek zuchów i harcerzy, chodzenia w zuchowych i harcerskich mundurach. Związek Harcerstwa Polskiego działał więc tajnie, pod nazwą Szare Szeregi. W podziemnej organizacji utworzono drużyny Zawiszy najmłodszych harcerzy, chłopców w wieku 12 15 lat. Dlaczego najmłodsi harcerze w czasie wojny przyjęli za patrona Zawiszę Czarnego? Postać słynnego rycerza służyła kształtowaniu charakterów. Prawość, szlachetność, prawdomówność, odwaga i siła były cechami, które najbardziej imponowały zawiszakom. Podczas zbiórek zawiszacy uczyli się samarytanki, terenoznawstwa, obozownictwa. Ćwiczyli spostrzegawczość i sprawność fizyczną. Poznawali zasady konspiracji, aby nie dać się złapać Niemcom. Zorganizowani w zastępy i drużyny, zdobywali harcerską wiedzę i umiejętności, w tajemnicy przed Niemcami urządzali nawet obozy harcerskie. Odbywali również szkolenie przygotowujące do udziału w powstaniu przeciwko okupantowi. Wyjaśniamy zuchom, jakie zadania realizowali zawiszacy: na dziś (służba w swojej tajnej drużynie, dobra nauka), na jutro (przewidywany czas jawnego oporu, czyli zbrojne powstanie praca w służbach pomocniczych, m.in. przenoszenie meldunków), na pojutrze (praca dla odbudowy kraju po wojnie). Wszystkie swoje zadania zawiszacy starali się wypełniać jak najlepiej. Ich podstawowym, codziennym obowiązkiem była nauka. W Warszawie Niemcy pozwolili dzieciom uczyć się w szkołach powszechnych (podstawowych), ale polską literaturę, historię i geografię Polski mogły one poznawać tylko na tajnych kompletach. Zeszyty zawiszacy nosili w teczkach, które nazywali knypami. Co to jest knypa, wyjaśnił w swojej książce dawny zawiszak Jerzy Kasprzak Albatros : W drodze na konspiracyjne lekcje zawiszacy, żeby mieć wolne ręce, chowali książki i zeszyty pod bluzę czyli za pazuchę. Najlepiej w sztywnych, tekturowych okładkach związanych sznurkami. Były to tzw. knypy czyli zawiszackie teczki. A czemu nie nosili tych teczek w rękach, przecież były dość niepozorne? Głównie dla tego, że starali się być zawsze gotowi do działania rozbijania szyb u fotografów, którzy wystawiali niemieckie zdjęcia, pomocy innym mieszkańcom, a czasem roznoszenia gazet. J. Kasprzak, J. Błażejczyk, Knypa zawiszaka, Warszawa 2009 Uwaga. Przekazywane wiadomości musimy dostosować do wieku zuchów i posiadanej przez nie wiedzy dotyczącej drugiej wojny światowej i okupacji. Po gawędzie powinniśmy się też upewnić, że zuchy zrozumiały występujące w niej słowa. W razie potrzeby udzielamy dodatkowych wyjaśnień. Świadectwo szkoły powszechnej z lat okupacji niemieckiej, HWM KRĄG RADY Zuchy postanawiają, że chcą stać się takie, jak chłopcy z Zawiszy. Podobnie jak oni, nie będą używać na zbiórkach swoich imion i nazwisk, lecz obiorą sobie pseudonimy. Każdy zuch wymyśla swój pseudonim. GRY I ĆWICZENIA Zuchy ćwiczą swoje zmysły i umiejętności potrzebne zawiszakom. Ćwiczenia najlepiej wykonywać na dworze, ale przy niesprzyjających warunkach atmosferycznych można je przeprowadzić w zuchówce lub na szkolnym korytarzu: Celność. Jeśli wykonujemy ćwiczenie w pomieszczeniu, wystarczy postawić miskę i w odległości kroku od niej narysować kredą na podłodze okrąg (na

dworze okręgi można rysować patykiem na ziemi). W odległości pół kroku od siebie rysujemy następne trzy lub cztery okręgi. Zuchy kolejno rzucają do celu małą piłeczką lub kulką z kolorowego papieru. Po każdym trafieniu zuch oddala się od celu pół kroku. Jeśli zuchy rzucają celnie, można zaproponować im utrudnienia, np. rzucanie do celu z zawiązanymi oczami lub w biegu. Wykonanie knypy. W każdym kawałku tektury należy zrobić symetrycznie umieszczone cztery otwory. Przewlekamy przez nie sznurki, a następnie (połączone sznurkiem z jednej strony) tekturowe okładki nakładamy na siebie i związujemy z drugiej strony. Każdy zuch podpisuje knypę swoim pseudonimem, może także wykonać na okładkach rysunek lub przyozdobić je naklejką. Ostrożność. Zawiszacy muszą umieć działać niepostrzeżenie dlatego ćwiczą ciche podchodzenie drużynowego, który stoi na środku z zawiązanymi oczami. Jeśli kogoś usłyszy, wskazuje ręką w jego kierunku. Wskazany zuch wraca na miejsce, z którego rozpoczynał podchodzenie. MAJSTERKA Zuchy wykonują zawiszacką teczkę, czyli knypę, do której będą chować materiały otrzymywane na zbiórkach. Jeśli to możliwe, warto pokazać zuchom publikację pt. Knypa zawiszaka. Przy okazji można polecić starszym zuchom jej lekturę i rozwiązywanie zawartych tam zadań i łamigłówek. Do wykonania knypy potrzebne są dwa kawałki tektury formatu B5 oraz dwa kawałki sznurka po ok. 80 cm (zuchy otrzymują potrzebne materiały na zbiórce lub przygotowują je w domu w ramach zadania międzyzbiórkowego). PIOSENKI I PLĄSY Zuchy uczą się Hymnu Szarych Szeregów. Drużynowy wyjaśnia jego treść, ponieważ niektóre wyrazy mogą być dla zuchów niezrozumiałe. Zuchy otrzymują kartki z tekstem piosenki do knypy. Tekst może być ilustrowany, np. niektóre słowa można w nim zastąpić rysunkami. Do nauki wybieramy tylko fragment pieśni (dla zuchów najbardziej zrozumiała będzie pewnie pierwsza i ostatnia zwrotka). HYMN SZARYCH SZEREGÓW słowa i muzyka: Tomasz Jaźwiński My iść będziemy w Polskę Szarymi Szeregami I będzie Bóg nad nami, i będzie Naród z nami. I będziem szli jak hymny, przez wsie, wskroś miast, polami I będziem równać w prawo Szarymi Szeregami. Gdy rzucą nam wyzwanie z zachodu czy ze wschodu, Ruszymy do pochodu, Zawisza miecz nam poda. Zatętni ziemia stalą gąsienic pod czołgami, Gdy iść będziemy w ogień Szarymi Szeregami. Rozniosą się fanfary echami rozgłośnymi, Hen, po piastowskiej ziemi, szumami husarskimi. Za nami pójdzie naród, z orłem, ze sztandarami, Powiedziem go szpalerem Szarymi Szeregami. Tomasz Jaźwiński (1925 1943), instruktor Zawiszy w Chorągwi Warszawskiej i Chorągwi Mazowieckiej, twórca popularnych w Szarych Szeregach piosenek 7PROPOZYCJE DLA ZUCHÓW I będziem gmach budować w harcerskim, twardym znoju, Otworzym wszerz podwoje dla prawdy i pokoju. I będzie Polska nowa, my będziem Polakami I stanie straż przed gmachem Szarymi Szeregami. Na straży polskich granic będziemy wiernie stać Szarymi Szeregami, szara harcerska brać. I będziem trwać, kamienie wzdłuż dróg drogowskazami, I wieść będziemy młodych Szarymi Szeregami. KRĄG RADY Podsumowanie zadań, które zuchy wykonały na zbiórce. Drużynowy podkreśla, że bardzo liczy się staranność i zaangażowanie w to, co się robi. ZUCHOWE ZNAKI, ZWYCZAJE, OBRZĘDY I TAJEMNICE Obrzędowe zakończenie zbiórki.

8 Zbiórka 2. Konspiracja Konspiracyjne przyrzeczenie zawiszaków z Roju Ziemie Zachodnie w lasach pod Warszawą, 1943, MH ZUCHOWE ZNAKI, ZWYCZAJE, OBRZĘDY I TAJEMNICE Obrzędowe rozpoczęcie zbiórki. GAWĘDA Wyjaśniamy zuchom znaczenie słowa konspiracja. Podajemy przykłady konspiracyjnych zachowań w odniesieniu do działalności zawiszaków i przedstawiamy tzw. katalog konspiratora opracowany na potrzeby tajnych organizacji: Nie pytaj o podany adres dozorcy ani innych mieszkańców. Nie rób awantur na schodach. Na miejsce spotkania idź szybko, ale spokojnie. Przygotuj skrytkę w domu. Adresy i ważne informacje szyfruj. Nie odróżniaj się od otoczenia. Miej oczy i uszy otwarte. Bądź czujny, nie daj się zaskoczyć. Planuj wszystko dokładnie. J. Kasprzak, J. Błażejczyk, Knypa zawiszaka, s. 9 10. Omawiamy z zuchami znaczenie poszczególnych punktów tego katalogu. ĆWICZENIA A B C D E F G H I J K L 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Ł M N O P R S T U W Y Z 16 17 18 19 20 21 22 23 24 1 2 3 PIOSENKI I PLĄSY Zuchy uczą się fragmentu piosenki. Objaśniamy dzieciom jej treść, zwracamy uwagę na jej żartobliwy charakter. KONSPIRACJA Jest słowo konspiracja, co znaczy, nie wie nikt, Nieziemska to atrakcja, duchowy raczej wikt. Iluzja i złudzenie, powietrze, eter, mgła, Lecz w życiu to znaczenie fenomenalne ma. Przeciętny konspirator wygląda z grubsza tak: Uprzejmy, miły, grzeczny, szczególnych znaków brak. Gdy ma powiedzieć słowo, ostrożny jest ten gość, Pod szafę wchodzi z głową, czy tam nie siedzi ktoś. Jest miły, grzeczny, ach, wielki Boże, Nie mówi nigdy brzydkich słów, Ach, skądże znowu, tak być nie może, Ach, skądże znowu, skądże znów. Mały słownik konspiratora. Zuchy dopasowują wyrazy do objaśnienia ich znaczenia, np.: szkop Niemiec, chlebak jak sama nazwa wskazuje, służy do noszenia granatów, filipinki granaty wyrabiane w tajnych warsztatach, gadzinówka gazeta wydawana przez Niemców, gnat pistolet, pestki pociski, rozpylacz pistolet automatyczny, sidolki granaty produkowane przez konspiratorów z puszek po proszku Sidol napełnianych materiałem wybuchowym, szczekaczka megafon nadający niemieckie komunikaty. Zdobywamy szyfr. Zuchy uczą się szyfru cyfrowego, ale najpierw muszą wytrenować swoją spostrzegawczość i odnaleźć ukryte w miejscu zbiórki 24 litery i 24 liczby. Następnie wspólnie przypisują literom dowolne liczby, najlepiej w taki sposób, by nietrudno było zapamiętać zasadę, np. zaczynając od litery w jak wojna. Zaszyfrowany wyraz zuch : 3, 24, 6, 11. Zuchy szyfrują różne informacje. Może to być zarówno zadanie indywidualne, jak i dla szóstek. Możemy poprosić szóstki o zaszyfrowanie poszczególnych punktów katalogu konspiratora. GAWĘDA (ciąg dalszy) Wyjaśniamy zuchom, czym jest znak Polski Walczącej, co oznaczał i jak ważny był dla Polaków, gdy pojawiał się na murach (wiadomości na ten temat można znaleźć w załączniku 2 na s. 13 14). Zwracamy uwagę na to, gdzie znak kotwicy występował w czasie okupacji i w jaki sposób używany jest dzisiaj. Podkreślamy, że jest to symbol pamięci o bohaterstwie naszych rodaków (zuchy mogą go zobaczyć podczas uroczystości patriotycznych, na tablicach w miejscach pamięci narodowej czy pamiątkowych znaczkach). MAJSTERKA Zuchy rysują lub malują na kartonach znak Polski Walczącej (mogą to zrobić farbami, kredkami lub inną techniką, np. za pomocą przygotowanego wcześniej szablonu). Kartki z kotwicą wkładają do knypy. KRĄG RADY Zuchy dostają zapisany tekst piosenki oraz katalog konspiratora, chowają kartki do knypy. ZUCHOWE ZNAKI, ZWYCZAJE, OBRZĘDY I TAJEMNICE Obrzędowe zakończenie zbiórki.

Zbiórka 3. Cechy zawiszaka ZUCHOWE ZNAKI, ZWYCZAJE, OBRZĘDY I TAJEMNICE Obrzędowe rozpoczęcie zbiórki. GAWĘDA Czytamy zuchom wybrany tekst lub opowiadamy inspirowaną nim gawędę: W najbliższych godzinach gestapo miało aresztować upatrzonych przez siebie Polaków. Na szczęście udało się zdobyć odpis listy tych osób wraz z ich adresami. Los tych ludzi zależał od zawiszaków i od ich pośpiechu. Trzeba było zagrożone aresztowaniem osoby natychmiast ostrzec przed niebezpieczeństwem. Zawiszacy musieli za wszelką cenę wygrać wyścig z gestapo i nie zwracając na siebie uwagi Niemców, dotrzeć do lokali. Rozbiegli się, aby odszukać domy, w których mieszkali zagrożeni aresztowaniem Polacy. Rzecz jasna, podczas wykonywania tego zadania towarzyszył im strach (czy gestapo nie wpadnie w tej samej chwili pod wskazany adres), musieli przełamywać swoją nieśmiałość (trzeba było przecież zapukać do obcego mieszkania). Jednak zdążyli dotrzeć pod wszystkie otrzymane adresy dziesięć osób uchronili przed represjami okupanta. J. Kasprzak, My z Zawiszy, Warszawa 2004 Widząc osobnika, który nie uchylił nakrycia głowy, Nostradamus śmiało podszedł do niego z ustalonym pytaniem. W odpowiedzi usłyszał stek wściekle wypowiedzianych po niemiecku zdań. Był to jakiś Niemiec, ubrany po cywilnemu. Nie czekając na dalsze skutki, Nostradamus rzucił się do ucieczki w alejki pobliskiego parku. Akcja została chwilowo przerwana. Po odejściu wściekłego szkopa, po pewnym czasie, nowa grupa przystąpiła do wykonywania zadania. Akcja trwała to też była walka. Walka na miarę naszych zawiszackich możliwości. W. Cieśla, Pierwsza zawiszacka, Zielona Góra 1989, s. 21 22 Na koniec gawędy krótko przedstawiamy zuchom sylwetkę wybranego zawiszaka chłopca, który mógłby być ich starszym kolegą (na karcie 6 znajdują się portrety trzech zawiszaków: Michała Czerniaka Longina, Jerzego Darszewskiego Dorsza i Jerzego Kasprzaka Albatrosa ). Wacław Cieśla Wacek drużynowy Drużyny im. Romualda Traugutta z Roju Bałtyk 9PROPOZYCJE DLA ZUCHÓW Na placu Józefa Piłsudskiego w Warszawie od dawien dawna znajduje się Grób Nieznanego Żołnierza. (...) Jest to miejsce szczególnie cenione przez każdego Polaka. Zaobserwowaliśmy, że wiele osób przechodząc koło niego, zapomina zdjąć nakrycie głowy. To wystarczyło! Postanowiliśmy działać. Zadanie postawione na odprawie komendanta roju było proste. Podzieleni na dwójki chłopcy z poszczególnych zastępów spacerowali przed Grobem Nieznanego Żołnierza, zwracając baczną uwagę na zachowania przechodniów. Jeśli spacerujący nie zdjął nakrycia głowy, trzeba było do niego podejść i grzecznie zapytać: Przepraszam, dlaczego pan nie zdjął czapki przed Grobem Nieznanego Żołnierza? To było całe zadanie. Była piękna, wiosenna, pogodna niedziela. Do akcji weszła drużyna im. Traugutta. Chłopcy podzieleni na dwójki zajęli określone miejsca. Spacerowiczów i przechodniów było co niemiara. Wpływ na tę frekwencję miał na pewno przylegający do placu Ogród Saski. Co 15 minut do akcji wchodziły nowe grupy według ustalonego porządku. Niestety, uprzednio poczynione obserwacje się potwierdziły. Wielu przechodniów zapominało o miejscu pamięci narodowej. Właśnie do nich podchodzili śmiało chłopcy i grzecznie zwracali uwagę. Ludzie reagowali natychmiast, czasem peszyli się, ale uśmiechali z sympatią i uchylali nakrycia głowy. Czas biegł, poszczególne grupy spełniały swe zadanie. Wszystko przebiegało pomyślnie, bez pudła. Właśnie do służby weszła grupa Nostradamusa. Żołnierz niemiecki przy posterunku Wehrmachtu w pobliżu Grobu Nieznanego Żołnierza w Warszawie

10 GRY I ĆWICZENIA Aby przygotować się do zawiszackiej akcji, zuchy odbywają terenowe ćwiczenia sprawnościowe: Spostrzegawczość. Zawiszacy wykonują zadania wywiadowcze, więc muszą umieć uważnie obserwować teren i dobrze zapamiętywać to, co zobaczyli. Układamy przed zuchami rozmaite przedmioty (najlepiej takie, które kojarzą się z działalnością zawiszaków, np. biało-czerwoną opaskę z lilijką, kopertę, kartę pocztową, gazetę, bandaż). Zuchy przyglądają się temu, co i jak drużynowy ułożył, a następnie zamykają oczy. W tym czasie drużynowy przekłada przedmioty lub któryś z nich zabiera. Zadaniem zuchów jest odgadnięcie, jaki przedmiot zmienił miejsce lub zniknął. Inną wersję tego ćwiczenia można przeprowadzić, wykorzystując znajdującą się w tece kartę 10. Drużynowy pokazuje zuchom zawartość torby zawiszaka, następnie odwraca lub zakrywa kartę, a dzieci wymieniają znajdujące się na niej przedmioty. Ćwiczenie może być zarazem okazją do wyjaśnienia zuchom, do czego służyły w konspiracji lub w powstaniu prezentowane rzeczy. Podchody. Drużynowy stoi z zawiązanymi oczami. W odległości ok. 60 cm od niego leżą różne drobne przedmioty: klucze, chusteczki, monety, rękawiczki itp. Wyznaczone zuchy (np. po pięć osób równocześnie) na sygnał (w absolutnej ciszy) skradają się w kierunku drużynowego. Jeśli usłyszy on jakieś odgłosy, wskazuje miejsce, z którego pochodził dźwięk i woła stój. Jeśli wskazał prawidłowo, skradający się zuch wraca do grupy, a na jego miejsce wchodzi kolejna osoba. Dołącz do nas. Na konspiracyjne spotkania zawiszacy schodzili się pojedynczo, niezauważeni przez otoczenie. Jeden zuch się chowa (w obrębie wyznaczonego terenu), a pozostałe dzieci szukają go. Zuch, który odnajdzie schowanego, kryje się razem z nim. Zabawa trwa do momentu aż wszyscy uczestnicy dołączą do ukrytej osoby. ZWIAD Zuchy poznają najbliższą okolicę, aby jak zawiszacy szybko dotrzeć pod wskazane adresy lub odszukać opisane miejsca. Szóstkami chodzą po wyznaczonym terenie, rysują plany oraz szukają miejsc, w których można się ukryć lub które mogą służyć jako skrzynka kontaktowa. Znalezione miejsca zaznaczają na swoich planach. KRĄG RADY Podsumowujemy z zuchami zwiad, omawiamy poznany teren oraz plany wykonane przez dzieci. Rozmawiamy o cechach, które charakteryzowały zawiszaków (odwaga, odpowiedzialność, zaradność, honor, wiara, patriotyzm, spryt, pomysłowość, sprawność fizyczna, spostrzegawczość). ZUCHOWE ZNAKI, ZWYCZAJE, OBRZĘDY I TAJEMNICE Obrzędowe zakończenie zbiórki. Patrol zawiszaków na ul. Sienkiewicza, sierpień 1944, fot. M. Grabski, MPW

Zbiórka 4. Powstanie Warszawskie 11 ZUCHOWE ZNAKI, ZWYCZAJE, OBRZĘDY I TAJEMNICE Obrzędowe rozpoczęcie zbiórki. GAWĘDA Zuchy spotykają się o umówionej godzinie. Nie ma z nimi drużynowego. Przyboczny wyjaśnia im, że drużynowy uczestniczy w tej chwili w ważnej odprawie, na której odbiera specjalne rozkazy dla gromady. Po chwili zjawia się drużynowy i wydaje zuchom polecenie ustawienia się w szyku apelowym. Zuchy dowiadują się o tym, że 1 sierpnia 1944 roku o godz. 17.00 wybuchło Powstanie Warszawskie, w którym Polacy walczyli z niemieckimi okupantami. Następnie, w kręgu, drużynowy wyjaśnia, na czym polegały zadania zawiszaków podczas Powstania. Opowiada o Harcerskiej Poczcie Polowej poczcie radości i nadziei. Pokazuje archiwalne fotografie harcerskich listonoszy i skrzynek pocztowych. MAJSTERKA Na znak, że przystępują do walki z okupantem i wychodzą z podziemia, zuchy przygotowują sobie biało-czerwone opaski. Wyjaśniamy dzieciom, że na opaskach zawiszaków znajdował się także harcerski symbol lilijka (zob. karta 4 Harcerska Poczta Polowa ). Zuchy wykonują z ziemniaka lub gumki myszki pieczątki poczty polowej (można je także kupić w Muzeum Powstania Warszawskiego), którymi będą stemplować listy. Zuchy, które wcześniej skończą majsterkę, mogą zająć się ćwiczeniem polegającym na łączeniu takich samych stempli (karta 9 Harcerska Poczta Polowa ). Skrzynki. Zuchy wykonują zadanie w szóstkach lub parami. Umieszczają skrzynki w miejscach, które znalazły i zaznaczyły na wykonanych na poprzedniej zbiórce planach (drużynowy lub przyboczny powinien obserwować zuchy podczas tego zadania dla zapewnienia bezpieczeństwa i możliwości późniejszego podsumowania jego wykonania). Przekradanie się. Zuchy niezauważone przez patrolującego nieprzyjaciela umieszczają listy w skrzynkach, a następnie jako listonosze Harcerskiej Poczty Polowej równie niepostrzeżenie zabierają je stamtąd. Adresaci. Zuchy dostarczają listy pod konkretne adresy (w pobliżu miejsca zbiórki), oddają wskazanym, nieznanym sobie osobom (oczywiście umówionym wcześniej przez drużynowego). PIOSENKI I PLĄSY Zuchy uczą się piosenki Poczta polowa ze słowami Krystyny Wodnickiej. KRĄG RADY Podsumowujemy wykonanie zadań, podkreślamy, że zuchy dobrze się z nich wywiązały, co świadczy o tym, że można na nich polegać. ZUCHOWE ZNAKI, ZWYCZAJE, OBRZĘDY I TAJEMNICE Obrzędowe zakończenie zbiórki. GAWĘDA Drużynowy pokazuje otrzymane na odprawie w komendzie skrzynki na listy. Skrzynki można zrobić z kartonowych pudełek po jednej dla każdej szóstki lub pary zuchów (zob. karta 4). Zuchy mają za zadanie umieścić je w punktach znalezionych na poprzedniej zbiórce i zaznaczonych na swoich planach. Drużynowy przynosi również listy (jak wyglądały oryginalne, pokazuje karta 5), które zuchy mają podstemplować pieczątkami Harcerskiej Poczty Polowej i dostarczyć w określone miejsca. Zadania należy wykonać, przestrzegając zasad bezpieczeństwa, kryjąc się przed wrogiem, zachowując ciszę itp. GRY I ĆWICZENIA Uczestnicy zbiórki zakładają opaski i rozpoczynają służbę powstańczych listonoszy: Listonosze Harcerskiej Poczty Polowej: Jan Jeleniewicz Jelonek oraz Wiesław Jeleniewicz Jeleń, sierpień 1944 PROPOZYCJE DLA ZUCHÓW

12 Zbiórka 5. Zawiszackie pojutrze ZUCHOWE ZNAKI, ZWYCZAJE, OBRZĘDY I TAJEMNICE Obrzędowe rozpoczęcie zbiórki. GAWĘDA Opowiadamy zuchom o walkach powstańczych, zakończeniu Powstania Warszawskiego i dalszych losach powstańców. Nawiązujemy do hasła pojutrze, mówiąc o tym, co zawiszacy robili po wojnie. PIOSENKI I PLĄSY Zuchy uczą się fragmentu piosenki: WARSZAWSKIE DZIECI słowa: Stanisław Ryszard Dobrowolski Nie złamie wolnych żadna klęska, Nie strwoży śmiałych żaden trud Pójdziemy razem do zwycięstwa, Gdy ramię w ramię stanie lud. Warszawskie dzieci, pójdziemy w bój, Za każdy kamień Twój, Stolico, damy krew! Warszawskie dzieci, pójdziemy w bój, Gdy padnie rozkaz Twój, poniesiem wrogom gniew! Powiśle, Wola i Mokotów, Ulica każda, każdy dom Gdy padnie pierwszy strzał, bądź gotów, Jak w ręku Boga złoty grom. Warszawskie dzieci, pójdziemy w bój... Drużyna zawiszaków na ul. Sienkiewicza przy Jasnej, Śródmieście Północne, fot. J. Joachimczyk, MPW TEATR SAMORODNY Szóstki prezentują scenki, które pokazują, w jaki sposób zuchy mogą realizować zawiszackie pojutrze, czyli robić coś dobrego dla Polski. Następnie razem z drużynowym krótko omawiają prezentacje. GRY I ĆWICZENIA Kraina prawdy, kraina fałszu. Drużynowy wyznacza w zuchówce dwa miejsca, z których jedno to kraina fałszu, a drugie kraina prawdy. Następnie wymienia różne cechy lub przejawy działania. Zuchy zastanawiają się, czy przywołane słowa rzeczywiście charakteryzowały zawiszaków. Po podjęciu decyzji biegną w odpowiednie miejsce. Przykładowe hasła: spryt, kłótliwość, ambicja, odwaga, postępy w nauce, zaradność, pomoc słabszym, wiara, honor, punktualność, obowiązkowość, spóźnianie się, solidarność, lenistwo, humor, niestaranność, pomysłowość, pracowitość, prawdomówność, roztargnienie, rzetelność, uczciwość, koleżeństwo, patriotyzm, rozmowność. Mapa Polski. Zuchy (w szóstkach) umieszczają na mapie Polski nazwy lub ilustracje przedstawiające różne znane miejsca. Wspólnie sprawdzamy poprawność wykonania. Zuchowe dyktando. Zuchy, które kochają Polskę, powinny doskonale posługiwać się swoim ojczystym językiem. Teraz w szóstkach zapisują wyrazy podawane przez drużynowego (powinny to być słowa związane z zuchowym życiem i zawierające jakąś trudność ortograficzną, np.: zbiórka, druh, druhna, mundur, zuch, gwiazdka). Wspólnie sprawdzamy, czy zuchy potrafią poprawnie zapisać często używane wyrazy. KRĄG RADY Jakie powinny być zuchy, by nie zawieść Polski, o którą walczyli zawiszacy rozmawiamy o tym, jak powinniśmy dzisiaj żyć, by Polska była z nas dumna. Zuchy zastanawiają się, które z cech zawiszaków są ważne dla współczesnych dzieci. Drużynowy podkreśla, że nie wolno zapominać o tych, którzy walczyli za naszą ojczyznę, bo dzięki nim żyjemy w wolnym kraju. Na koniec podsumowuje cykl sprawnościowy. KRĄG PARADY Wręczenie sprawności zawiszaka. ZUCHOWE ZNAKI, ZWYCZAJE, OBRZĘDY I TAJEMNICE Obrzędowe zakończenie zbiórki.

Załącznik 1. W służbach Mafekingu w Powstaniu Warszawskim 13 Zwiadowcy. Jednym z najważniejszych poza Pocztą Polową epizodów zawiszackiego Mafekingu było wystawienie kilku dwuosobowych patroli do przekroczenia linii frontu w celu nawiązania łączności z rejonami partyzanckimi wokół miasta. Patrol skierowany do Lasów Chojnowskich w osobach Jacka i Placka braci bliźniaków Zygmunta i Józefa Przewłockich wykonał brawurowo swoje zadanie, dostarczając ważne informacje wojskowe. Podobnie zakończyła się inna wyprawa przepłynięcie nocą wpław Wisły na Pragę, którą podjął 16-letni komendant zawiszackiego hufca Ziemie Zachodnie, Victor Zygmunt Głuszek. Cała trójka Victor, Jacek i Placek rozkazem płk. Montera odznaczona została Krzyżami Walecznych. Obserwatorzy. Zdobyty w pierwszym dniu Powstania najwyższy w stolicy budynek Prudentialu zwany drapaczem chmur stał się ważnym punktem obserwacyjnym obsługiwanym przez zawiszaków. Z najwyższych pięter gmachu obserwatorzy mogli bezpośrednio wejrzeć w teren i obiekty zajmowane przez Niemców w bliskiej i dalszej okolicy, odnotowywali również miejsca zniszczeń i pożarów po atakach lotniczych i artyleryjskich, a także ruchy operacyjne wroga. Pozyskiwane stąd informacje miały dla powstańczego dowództwa duże znaczenie. Ponieważ drapacz był nieustannie ostrzeliwany przez Niemców, po pewnym czasie ze względu na bezpieczeństwo wycofano zawiszaków z pełnienia tej służby. Podobne punkty obserwacyjne zawiszacy obsługiwali w budynkach Hoża 1 i Koszykowa 35. Spryciarze. Gdy w pierwszej fazie Powstania przeskok przez Aleje Jerozolimskie na skutek silnego obstrzału powodował liczne straty, zawiszacy przeciągnęli przez ulicę linkę, na lince zawiesili pudełko w kształcie małego wagonika i przesuwając linkę, ciągnęli wagonik z pocztą na drugą stronę. Niemcy oddawali do małego wagonika serie strzałów, przeważnie bezskutecznie, a w przeciwległych bramach po dwu stronach Alei stojący w grupkach chłopcy wykonując swą pracę, trzymali się za boki ze śmiechu. Młodzi powstańcy przeciągają na linie kosz przez ostrzeliwaną ulicę (tzw. poczta linowa), początek sierpnia 1944, fot. E. Lokajski, MPW Gazeciarze. Któż, jak nie zawiszacy, mógł najlepiej pełnić rolę powstańczych gazeciarzy? Tylko oni nie zrażali się ciemnościami piwnic i schronów, w których dniami i nocami koczowali ludzie, kryjąc się przed ostrzałem granatników, ryczących krów i pocisków artyleryjskich. Przynosili drukowane słowo, jakże oczekiwane wiadomości czasem dobre, czasem gorsze ale zawsze czytane z największym zainteresowaniem. Strażacy. Wielokrotnie podczas dnia, ale także zrywani nocnymi alarmami biegli zawiszacy do gaszenia pożarów kamienic. Często wręcz organizowali całe akcje ratunkowe, tworząc łańcuch ludzi od parteru aż po strych podających sobie z rąk do rąk wiadra z wodą. Wykazywali wówczas również troskę o starszych, poszkodowanych ludzi, wyprowadzając ich w bezpieczne miejsca, pilnując także ich dobytku. Łącznicy. Oprócz służby listonoszy zawiszacy pełnili bardzo ważną rolę jako gońcy i łącznicy komend harcerskich w tym Pasieki do kontaktów z instytucjami i urzędami cywilnymi, redakcjami czasopism, dowództwami i sztabami powstańczymi. Kilku zawiszaków zostało oddelegowanych do służby gońców w Biurze Delegatury Rządu w Śródmieściu Północnym oraz w radiostacji Błyskawica. Saperzy. W ostatniej fazie powstania zawiszacy ze stanicy Koszykowa zaabsorbowani zostali zadaniem specjalnym. Powstańcy z batalionu Ruczaj postanowili użyć podstępu, aby wykurzyć Niemców z budynku po dawnym poselstwie Czechosłowacji na rogu Koszykowej i Alei Róż. Aby tego dokonać, zdecydowali się wykonać podkop tunel pod ulicą Natolińską i z zaskoczenia zdobyć budynek poselstwa. Zadanie to, otoczone ścisłą tajemnicą, powierzono do wykonania, przy pomocy dorosłych saperów, najmniejszym wzrostem harcerzom, a to dlatego, że tunel miał tylko około metra wysokości. W pracach tych w ostatnich dniach września brało udział kilkunastu zawiszaków, ale przed dniem kapitulacji nie udało się zrealizować całego zamierzenia. J. Kasprzak, J. Błażejczyk, Knypa zawiszaka, Warszawa 2009, s. 29 31 Załącznik 2. Historia znaku Polski Walczącej Symboliczny znak Polski Walczącej słynna kotwica skomponowana z liter P i W, która w pamięci mieszkańców Warszawy po dziś dzień wywołuje wspomnienia wojny i okupacji zjawiła się po raz pierwszy na murach stolicy w dniu 20 marca 1942 r. Pierwszą w polskiej prasie konspiracyjnej wiadomość o tym znaku i jego reprodukcję zamieścił Biuletyn Informacyjny z dnia 16 kwietnia roku 1942. Oto treść notatki zatytułowanej Kotwica : Już od miesiąca na murach Warszawy rysowany jest znak kotwicy. Rysunek kotwicy jest robiony tak, że jego górna część tworzy literę P, zaś część dolna literę W. Pewna ilość napisów objaśnia, że znak kotwicy jest znakiem Polski PROPOZYCJE DLA ZUCHÓW

14 Walczącej. Zapoczątkowany być może przez jakiś zespół znak ten stał się już własnością powszechną. Co dzień ścierany z murów, pojawia się na tych murach na nowo, rysowany przez nieznane tysiące rąk. Są ulice, gdzie znaków jest mniej, ale są i takie gdzie widzi się je na każdym domu, na każdej latarni, na chodnikach... Nie umiemy wytłumaczyć popularności tego znaku. Być może działa tu chęć pokazania wrogowi, że mimo wszystko nie złamał naszego ducha, że jesteśmy, że czekamy tylko na dogodną chwilę. Może na wyobraźnię rysowników działa symbolika kotwicy znaku nadziei oraz niezawodności? A może tylko przekorna chęć zagłuszenia wrogiej swastyki własnym znakiem. Tak czy inaczej znak kotwicy opanował stolicę i jest prawdopodobne, że rozpowszechni się po całym kraju. Niech idzie w świat niech niepokoi wroga, niech świadczy, że Polska Walcząca żyje i czuwa. Anna Smoleńska (1920 1943), studentka historii sztuki na tajnym Uniwersytecie Warszawskim, harcerka, autorka projektu znaku Polski Walczącej, aresztowana przez gestapo w 1942 roku, zginęła w obozie koncentracyjnym Auschwitz, MH Tym zespołem, który na warszawskich murach popularyzował kotwicę, był oczywiście Wawer. (...) O pochodzeniu kotwicy jeszcze w czasie okupacji krążyły legendy. ( ) W moim diariuszu wawerskim zanotowałem jednak znane mi już wówczas okoliczności powstania znaku Polski Walczącej i całą historię jego rozpowszechniania. A oto relacja według zapisków z marca i kwietnia roku 1942. Komisja Propagandy Okręgu Warszawskiego Armii Krajowej (...) jeszcze w styczniu roku 1942, na swym pierwszym, inauguracyjnym zebraniu podjęła myśl, aby ustalić jakiś symboliczny znak Polski Podziemnej, Polski Walczącej. Wszędzie bowiem dominowała swastyka i chodziło o to, aby temu znienawidzonemu symbolowi terroru i narodowej niewoli przeciwstawić symbol walki i wyzwolenia. Ale sprawa nie była łatwa. Jeżeli ów znak Polski Walczącej ma być szeroko popularyzowany, jeżeli na co w dyskusjach kładliśmy szczególny nacisk ma być on rozpowszechniany przez całe społeczeństwo, rysowany na murach nie tylko przez członków Wawra i innych organizacji konspiracyjnych, lecz również przez osoby z konspiracją niemające nic wspólnego musi być bardzo prosty; wykonanie takiego znaku nie może sprawiać najmniejszych trudności nikomu, nawet dziecku. Tylko że prostota to jeszcze nie wszystko. Znak ten musi być również bardzo wymowny, pełen treści. Na jednym z zebrań Komisji wysunąłem propozycję, aby ogłosić konkurs na znak Polski Walczącej, oczywiście konkurs konspiracyjny. Każdy z członków Komisji powie o konkursie kilku zaufanym osobom, one z kolei przekażą wiadomość dalej i w ten sposób dojdzie ona do potencjalnych uczestników naszego konkursu. Tą samą drogą dotrą do Komisji projekty. W dwa miesiące później rzeczywiście mieliśmy sporo projektów, dwadzieścia siedem, ale tylko dwa spełniały podstawowe postulaty. Pierwszy to kotwica, skomponowana z liter P i W, drugi dwa skrzyżowane miecze grunwaldzkie. Kotwicę zaprojektowano w jednym z żeńskich zespołów harcerskich. Autorką pomysłu była podobno Anna Smoleńska, w każdym razie ona przesłała kotwicę na konkurs, o czym zresztą dowiedziałem się dopiero w kilka miesięcy później, kiedy kotwica była już powszechnie znana. Cz. Michalski, Wojna warszawsko-niemiecka, Warszawa 1971, s. 201 204 Znak Polski Walczącej namalowany na Pomniku Lotnika przez Janka Bytnara Rudego, MH Malowanie na murze znaku Polski Walczącej, złożonego z litery P jak Polska i kotwicy, czyli symbolu nadziei na odzyskanie niepodległości kadr z nakręconego w latach okupacji hitlerowskiej dokumentalnego filmu pt. Robota wawerska

CYKL SPRAWNOŚCIOWY MAŁY POWSTANIEC 15 Zuchy, które zdobędą sprawność małego powstańca, będą: wiedziały, kiedy wybuchło Powstanie Warszawskie, jaki był jego cel i kto brał w nim udział, znały nazwy dwóch batalionów Armii Krajowej, w których walczyli harcerze ( Zośka i Parasol ), umiały zaśpiewać powstańczą piosenkę i wiedziały, kto jest jej autorem, umiały wyjaśnić, kim byli zawiszacy. SPRAWNOŚĆ ZESPOŁOWA MAŁY POWSTANIEC 1. Wiemy, kiedy wybuchło Powstanie Warszawskie, spotkaliśmy się z osobą, która opowiedziała nam o nim. 3. Śpiewaliśmy piosenki powstańcze. 4. Poznaliśmy pseudonimy konspiracyjne powstańców i powstańczych batalionów. Wymyśliliśmy swoje pseudonimy, posługiwaliśmy się nimi podczas zbiórek. 5. Wiemy, czym zajmowali się mali powstańcy. Przyłączyliśmy się do powstańców, odgrywaliśmy role łączników i sanitariuszek. 6. Wystawiliśmy przedstawienie w teatrzyku powstańczym. Chwila odpoczynku powstańczych łączników, fot. J. Joachimczyk, MPW Zbiórka 1. Na zegarach godzina W ZUCHOWE ZNAKI, ZWYCZAJE, OBRZĘDY I TAJEMNICE Obrzędowe rozpoczęcie zbiórki. w stroju powstańca, powinien mówić tonem poważnym, ale nie pozbawionym emocji. GAWĘDA Drużynowy przychodzi na zbiórkę z wiadomością, że o godzinie W (kryptonim W oznaczał wybuch lub wystąpienie ) rozpocznie się w Warszawie powstanie. Mówi zuchom, że kiedy przed laty, podczas okupacji niemieckiej (wyjaśnia w miarę potrzeb pojęcia: okupacja, okupant, powstanie, może odwoływać się przy tym np. do znanych zuchom filmów) w Warszawie wybuchło Powstanie, najmłodszych harcerzy z konspiracyjnych drużyn poprosiło o pomoc powstańcze dowództwo. Drużynowy opowiada zuchom, na czym polegała służba zawiszaków: roznoszenie listów, przekazywanie meldunków, pomoc w szpitalach polowych (podawanie wody i posiłków rannym, pomoc przy zmianie opatrunków), pomoc przy budowie barykad. Następnie zuchy opowiadają, czego dowiedziały się o zawiszakach w ramach zadania międzyzbiórkowego. Drużynowy pyta dzieci, czy podjęłyby się pełnienia zawiszackiej służby. Zbiórka gromady może odbywać się w scenerii stylizowanej na odprawę Szarych Szeregów przed wybuchem Powstania Warszawskiego. Drużynowy, MAJSTERKA (część 1) Trwają ostatnie przygotowania do zrywu powstańczego. Zuchy wykonują biało-czerwone opaski. Mogą je uszyć ze starego białego prześcieradła (trzeba je pociąć na paski, które po zszyciu można założyć na ramię). Zuchy podczas zbiórki malują dolną połowę paska czerwoną farbą (zszyją opaskę po wyschnięciu). Opaski można również wykonać z papieru. Należy wyjaśnić zuchom, jaki cel miało noszenie przez powstańców biało-czerwonych opasek. GRY I ĆWICZENIA Aby dobrze wypełniać swoje powstańcze obowiązki, zuchy muszą sprawnie pokonywać przeszkody, bezbłędnie oceniać odległość (szerokość ulicy, wielkość podwórka), współpracować przy budowie barykady. W ramach szkolenia zawiszackiego proponujemy zuchom kilka ćwiczeń: Ocena odległości. Aby bezpiecznie przedostać się do bramy po drugiej stronie ostrzeliwanej ulicy, trzeba wiedzieć, jak szeroka jest ta ulica. PROPOZYCJE DLA ZUCHÓW

16 Zuchy mierzą na ziemi długość swego kroku. Następnie przez chwilę ćwiczą chodzenie równym krokiem, a potem odmierzają krokami długość korytarza, szerokość sali, odległość pomiędzy drzewami lub dwoma wyznaczonymi punktami. Po kilku takich ćwiczeniach prosimy zuchy, by spróbowały wzrokowo ocenić wskazaną odległość. Ćwiczenie słuchu. Zuchy ćwiczą słuch i bezszelestne skradanie się. Wybrany zuch ma zawiązane oczy, wokół panuje absolutna cisza. Z różnych stron podchodzą po kolei inne dzieci. Zuch siedzący z zamkniętymi oczami ma za zadanie wskazać ręką, z której strony docierają odgłosy podchodzących. Budowa barykady. W czasie Powstania Warszawskiego stawiano barykady, za którymi chronili się walczący żołnierze. Barykady osłaniały też cywilów próbujących np. przejść na drugą stronę ostrzeliwanej ulicy. Barykady budowane były z najrozmaitszych materiałów. Drużynowy pokazuje zuchom archiwalne zdjęcia przedstawiające powstańcze barykady, dzieci przyglądają się im, a następnie nazywają materiały i sprzęty, które posłużyły za budulec barykady. W wyznaczonym czasie (przez pięć minut) gromada buduje barykadę na przykład w poprzek korytarza szkolnego. Po pięciu minutach należy ocenić, czy udało się wykonać zadanie jeśli nie, to dlaczego (np. zabrakło budulca, nie udało się wspólnie pracować). Przeszkody nam nie straszne. Jeśli w pobliżu miejsca zbiórki znajduje się plac zabaw lub boisko z ustawionymi przeszkodami, można je wykorzystać w zabawie, jeśli nie należy przygotować dla zuchów tor przeszkód, na którym mogą się znaleźć następujące utrudnienia: przechodzenie górą (przez szkolną ławkę), czołganie się w wąskim kanale (pod krzesełkami), chodzenie po krawędzi (po rozłożonej na podłodze linie), przeciskanie się przez wąską szczelinę (dwie ławki szkolne ustawione na węższym boku) itp. Warto najpierw wykonać z zuchami wspólną rundkę po takim torze, a potem zaproponować zawody na szybkość, dokładność wykonania itp. PIOSENKI I PLĄSY Zuchy chcą nauczyć się powstańczej piosenki Pałacyk Michla autorstwa Józefa Szczepańskiego Ziutka, żołnierza batalionu Parasol. Najpierw jednak muszą zdobyć jej tekst. Dobierają się w pary. W każdej parze jedna osoba jest zwiadowcą, który wybiega poza harcówkę (np. na korytarz), gdzie są rozłożone fragmenty tekstu piosenki (po dwa wersy). Pocztowiec biegnie, znajduje fragment i stara się go jak najlepiej zapamiętać, po czym przybiega do swojego partnera i powtarza tekst, który ten musi zapisać. Gdy wszystkie zuchy zapiszą cały tekst, czytamy i korygujemy go, objaśniamy trudne słowa, uczymy zuchy melodii. PAŁACYK MICHLA słowa: Józef Szczepański Ziutek Pałacyk Michla, Żytnia, Wola, bronią jej chłopcy od Parasola, co na tygrysy mają visy to warszawiaki, fajne urwisy są! Czuwaj, wiaro, i wytężaj słuch, pręż swój młody duch, pracując za dwóch! Czuwaj, wiaro, i wytężaj słuch, pręż swój młody duch jak stal! Każdy chłopaczek chce być ranny, sanitariuszki morowe panny, a gdy cię kula trafi jaka, poprosisz pannę da ci buziaka w nos! Z tyłu za linią dekowniki, intendentura, różne umrzyki gotują zupę, czarną kawę i tym sposobem walczą za sprawę hej! Za to dowództwo jest morowe, bo w pierwszej linii nadstawia głowę, a najmorowszy z przełożonych to jest nasz Miecio w kółko golony hej! Lecz na nic szafa i granaty, za każdym razem dostają baty i co dzień się przybliża chwila, że zwyciężymy! i do cywila hej! MAJSTERKA (część 2) Zszycie (lub sklejenie) opasek. KRĄG RADY Omawiamy z zuchami treść zbiórki, przypominamy im datę wybuchu Powstania Warszawskiego. Patrol sanitarny przechodzący przez barykadę na Starym Mieście, fot. M. Chojnacki, MPW ZUCHOWE ZNAKI, ZWYCZAJE, OBRZĘDY I TAJEMNICE Obrzędowe zakończenie zbiórki.

Zbiórka 2. Młodzi łącznicy 17 ZUCHOWE ZNAKI, ZWYCZAJE, OBRZĘDY I TAJEMNICE Obrzędowe rozpoczęcie zbiórki. GAWĘDA Drużynowy czyta zuchom fragment opowiadania Zwiadowcy powstańczej Warszawy z książki J. Kasprzaka My z Zawiszy lub opowiada o tym, jak młodzi chłopcy przebiegali pod obstrzałem i przedzierali się przez Warszawę idąc piwnicami i kanałami. Ich zadania były niezmiernie ważne, często tylko dzięki nim do żołnierzy docierały rozkazy, dowództwo powstańcze otrzymywało wieści z walczących oddziałów, a rodziny dowiadywały się o losach swoich najbliższych. GRY I ĆWICZENIA Ekwipunek zawiszaka. Zawiszacy podczas swojej służby chodzili w ciemności, poruszali się po terenie zajętym przez wroga itp. Przed zuchami rozrzucone są różne przedmioty. Zadaniem szóstek jest wybranie tych, które zawsze powinien mieć przy sobie zawiszak. Proponowane przedmioty to: latarki, kompasy, zegarki, książki, nożyczki, klucze, sznurki, scyzoryki, telefony, lornetki, opatrunki, długopisy, kartki, plany Warszawy, kromki chleba, kości do gry itp. W innym wariancie tego ćwiczenia można wykorzystać kartę 10 Torba zawiszaka. TEATR SAMORODNY Zuchy w szóstkach przygotowują i prezentują z wykorzystaniem wybranych przedmiotów scenki dotyczące działań zawiszaków w ten sposób mogą udowodnić, że wskazane przez nich rzeczy naprawdę przydawały się w działaniach zawiszackich. Przy okazji drużynowy może wspomnieć, że w powstańczej Warszawie dawał przedstawienia podwórkowy teatrzyk kukiełkowy. PIOSENKI I PLĄSY Zuchy uczą się piosenki Krystyny Krahelskiej, harcerki rannej w pierwszym dniu Powstania Warszawskiego i zmarłej 2 sierpnia 1944 r. HEJ, CHŁOPCY Słowa i muzyka: Krystyna Krahelska Hej, chłopcy, bagnet na broń! Długa droga, daleka, przed nami, Mocne serca, a w ręku karabin, Granaty w dłoniach i bagnet na broni. Patrol zawiszaków na ul. Sienkiewicza, fot. M. Grabski, MPW Jasny świt się roztoczy, wiatr owieje nam oczy I odetchnąć da płucom i rozgorzeć da krwi, I piosenkę jak tęczę nad ziemią roztoczy W równym rytmie marsza: raz, dwa, trzy! Hej, chłopcy, bagnet na broń! Długa droga, daleka, przed nami trud i znój, Po zwycięstwo my młodzi idziemy na bój, Granaty w dłoniach i bagnet na broni! Ciemna noc się nad nami roziskrzyła gwiazdami, Białe wstęgi dróg w pyle, długie noce i dni, Nowa Polska zwycięska jest w nas i przed nami W równym rytmie marsza: raz, dwa, trzy! Hej, chłopcy, bagnet na broń! Bo kto wie, czy to jutro, pojutrze czy dziś, Przyjdzie rozkaz, że już, że już trzeba nam iść, Granaty w dłoniach i bagnet na broni! KRĄG RADY Podsumowujemy zbiórkę, przypominamy zuchom o tym, w jaki sposób najmłodsi powstańcy uczestniczyli w walkach o Warszawę. ZUCHOWE ZNAKI, ZWYCZAJE, OBRZĘDY I TAJEMNICE Obrzędowe zakończenie zbiórki. PROPOZYCJE DLA ZUCHÓW

18 Zbiórka 3. W powstańczym szpitalu Transport rannego chłopca do polowego szpitala przy ulicy Moniuszki, 8 sierpnia 1944, fot. E. Lokajski, MPW ZUCHOWE ZNAKI, ZWYCZAJE, OBRZĘDY I TAJEMNICE Obrzędowe rozpoczęcie zbiórki. GAWĘDA Opowiadamy zuchom o tym, jak organizowano pomoc rannym i jak wyglądały powstańcze szpitale. Szpitale te urządzano w różnych miejscach w kościołach, szkołach i prywatnych mieszkaniach. Pełnili w nich służbę wykwalifikowani lekarze i pielęgniarki, a także przeszkolone na krótkich kursach sanitariuszki. Wiele z nich było harcerkami. Do pomocy przy rannych przydatne były wszystkie ręce, także najmłodszych, którzy przygotowywali opatrunki, podawali rannym leki, wodę i jedzenie. Zadań dla harcerek i harcerzy było mnóstwo. Zuchy starają się przygotować do pracy w powstańczym szpitalu. MAJSTERKA Przygotowanie opatrunków. Zuchy robią bandaże ze starych prześcieradeł, starannie je zwijają. GRY I ĆWICZENIA Zuchy kontynuują przygotowania do służby sanitarnej: Przenoszenie rannych. Zuchy robią z rąk krzesełko i przenoszą rannego na wskazaną odległość. Pierwsza pomoc. Zuchy w szóstkach ćwiczą unieruchomienie kończyny za pomocą chusty trójkątnej (wykorzystują chusty, które noszą na mundurach). Pozycja boczna ustalona. Drużynowy pokazuje zuchom, jak należy ułożyć rannego, następnie wszyscy ćwiczą w parach poprawne układanie w pozycji bocznej ustalonej. GRY I ĆWICZENIA Wyposażenie apteczki. Drużynowy układa przed zuchami przedmioty, które powinny znaleźć się w apteczce, następnie dzieci zamykają oczy, a drużynowy chowa jeden przedmiot. Zadaniem zuchów jest odgadnięcie, czego brakuje i do czego zabrana rzecz mogła służyć. Przykładowe przedmioty, które można wykorzystać w ćwiczeniu: bandaż, nożyczki, prześcieradło, koc, gąbka, skalpel, strzykawka, nosze, chusta trójkątna, plaster, wata, jodyna, kompres gazowy, woda utleniona, latarka, fartuch, maseczka, rękawiczki gumowe, szyna Kramera do usztywnienia, torba sanitarna. W alternatywnej wersji można z zuchami wykonać ćwiczenie z użyciem karty 11 Torba sanitariuszki. Patrol sanitarny niosący pod obstrzałem rannego, sierpień 1944, MPW Bandażowanie. Wykorzystując przygotowane podczas majsterki bandaże, zuchy uczą się bandażować nogę lub rękę (w parach). PIOSENKI I PLĄSY Zuchy uczą się fragmentu piosenki: SANITARIUSZKA MAŁGORZATKA słowa: Mirosław Jezierski, muzyka: Jan Markowski Przed akcją była skromną panną, Mieszkała gdzieś w Alei Róż, Miała mieszkanko z dużą wanną, Pieska pinczerka, no i już. (...) Sanitariuszka Małgorzatka To najpiękniejsza, jaką znam, Na pierwszej linii do ostatka Promienny uśmiech niesie nam. A gdy nadarzy ci się gratka, Że cię postrzelą w prawy but, To cię opatrzy Małgorzatka Słodsza niż przydziałowy miód. KRĄG RADY Rozmawiamy z zuchami o tym, że każdemu potrzebna jest umiejętność udzielania pierwszej pomocy. ZUCHOWE ZNAKI, ZWYCZAJE, OBRZĘDY I TAJEMNICE Obrzędowe zakończenie zbiórki.