Kwart. Ortop. 2011, 3, str. 254, ISSN 2083-8697 ANALIZA PRZYDATNOŚCI PROTEZ KOŃCZYN GÓRNYCH W WYBRANYCH CZYNNOŚCIACH ŻYCIA CODZIENNEGO WŚRÓD OSÓB Z JEDNOSTRONNIE AMPUTOWANĄ KOŃCZYNĄ GÓRNĄ USING PROSTHESES IN SELECTED ACTIVITIES OF DAILY LIFE BY UNILATERAL UPPER LIMB AMPUTEES Elżbieta Łuczak¹, Dariusz Timler², Ewelina Matusiak³ 1 Zakład Biomechaniki i Zaopatrzenia Protetyczno Ortopedycznego I Katedra Rehabilitacji, Uniwersytet Medyczny w Łodzi, Pl. Hallera 1, 90-419 Łódź; Wojewódzka Poradnia Zaopatrzenia Ortopedycznego, ul. Wólczańska 114, 90-522 Łódź ² Zakład Medycyny Ratunkowej i Medycyny Katastrof, Katedra Anestezjologii i Intensywnej Terapii, Uniwersytet Medyczny w Łodzi, ul. Żeligowskiego 7/9, 90-752 Łódź. ³ Wojewódzka Poradnia Zaopatrzenia Ortopedycznego, ul. Wólczańska 114, 90-522 Łódź. Streszczenie: W latach 2009-2010 przebadano 50 osób jednostronnie amputowanych w obrębie kończyn górnych. Dokonano analizy i oceny wykorzystywania różnych rodzajów protez kończyn górnych podczas wykonywania wybranych czynności życia codziennego. W celu zebrania danych przeprowadzono ankietę i stworzono kwestionariusz czynności życiowych. Okazało się, że pacjenci z jednostronną amputacją w obrębie kończyny górnej posługują się w przeważającym stopniu zachowaną kończyną niż posiadaną protezą. Nieliczne osoby, które częściej korzystają z zaopatrzenia ortopedycznego odnotowano wśród pacjentów w przedziale wiekowym 61-70 lat. Jak również w grupie osób, u których amputacji dokonano w obrębie przedramienia. Summary: 50 persons with unilateral upper limb amputation were examined in the years 2009-2010. Their use of different types of prosthetic upper limbs while performing selected activities of daily life was analyzed and evaluated. In order to collect data a survey was conducted and a questionnaire on activities of daily life was created. It was showed that unilateral upper limb amputees used their own upper limb more often than prostheses. Only few patients aged 61-70 years and those whose amputations were made within the forearm reported using their orthopedic supplies more frequently. Słowa kluczowe: amputacje kończyn górnych, protezy, ocena użyteczności Key words: upper extremity amputations, prostheses, analysis of usefulness Wstęp Mimo postępu w leczeniu urazów i zmian chorobowych nadal mamy przypadki amputacji w obrębie kończyny górnej, które należy zaopatrzyć, a pacjentów przygotować do życia w nowych warunkach. 254
Kwart. Ortop. 2011, 3, str. 255, ISSN 2083-8697 Wciąż bardzo trudno jest zastąpić w pełni precyzyjne ruchy ręki, a odtworzenie czucia nadal pozostaje w sferze badań i marzeń pacjentów. Ręka pomaga poruszać się w ciemnościach, zastępuje niewidomemu wzrok, pozwala mu czytać i rozpoznawać przedmioty, wyrażać uczucia, jest też narzędziem pracy. Dlatego utrata części lub całej kończyny górnej dla pacjenta to przeżycie traumatyczne, zarówno w aspekcie fizycznym jak i psychicznym. Dla każdego człowieka amputacja jest ogromnym szokiem. Zaczyna on postrzegać cały świat, jak również samego siebie w zupełnie inny sposób niż wcześniej. Wiele codziennych, dotychczas banalnych sytuacji stwarza trudności, które nie łatwo pokonać [1]. Zmiana wyglądu zewnętrznego skutkuje obniżeniem poczucia własnej wartości. Ogromne obciążenie psychiczne, wrażenie winy i krzywdy powodują, że amputowany stopniowo słabnie [2]. Utrata części lub całej kończyny w dużym stopniu utrudnia wykonywanie codziennych czynności, ale ich nie eliminuje. Nie wiąże się z ryzykiem zaniechania robienia czegoś co wcześniej się wykonywało. Często wystarczy tylko zmienić sposób postępowania, żeby powrócić do ulubionych, bądź koniecznych czynności [3]. Aby umożliwić szybszy powrót do życia prywatnego i społecznego, a także podjęcie pracy zawodowej osoby amputowane zaopatruje się w protezy[4-9]. W sposób kosmetyczny maskuje się ubytki kończyn, przywraca sprawność, ułatwia wykonywanie czynności życia codziennego. Zatem, należy nie tylko zaprotezować amputowanego, ale także nauczyć posługiwania się protezą i zrobić wszystko aby chciał wrócić do życia z przed zabiegu. Dlatego usprawnianie po amputacji musi być procesem zintegrowanym. Bardzo ważny dla postępów rehabilitacji i dla końcowego sukcesu jest aktywny udział pacjenta w ćwiczeniach na każdym etapie usprawniania. Jest to możliwe tylko w przypadku akceptacji przez amputowanego sytuacji w której się znalazł. Cel pracy Celem pracy było wykazanie rzeczywistego wykorzystywania, przez osoby jednostronnie amputowane w obrębie kończyny górnej, posiadanych protez w wybranych czynnościach życia codziennego. Materiał badań Na przełomie 2009/2010 roku w Wojewódzkiej Poradni Zaopatrzenia Ortopedycznego w Łodzi przebadano 50 pacjentów jednostronnie amputowanych w obrębie kończyny górnej. W analizowanej grupie znalazło się 14 kobiet i 36 mężczyzn, co stanowiło 28% i 72% wszystkich osób. Przedział wiekowy kobiet wynosił od 6 do 74 lat średnio 35,86. Z kolei u płci przeciwnej zakres ten to 7 do 81 lat średnio 42,86 [Tab.1]. Tabela 1. Podział pacjentów pod względem wieku i płci. Liczba P Przedział pacjentów ł e wiekowy N % ć K 6 74 lat 1 4 2 8 M 7 81 lat 3 6 7 2 R - 5 1 A Z 0 0 E 0 M 255
Kwart. Ortop. 2011, 3, str. 256, ISSN 2083-8697 Spośród osób stanowiących materiał kliniczny wyodrębniono 3 grupy, stosując jako kryterium podziału przyczynę amputacji. Najczęściej zdarzały się odjęcia całej lub części kończyny górnej spowodowane urazami - 70%. Najmniej liczna - 6% była grupa, której przedstawiciele poddani zostali amputacji za sprawą schorzenia (nowotwór). Natomiast reszta - 24% to pacjenci posiadający wrodzoną amputację w obrębie kończyny górnej [Tab.2]. Tabela 2. Wykaz przyczyn amputacji, jakie występowały w grupie badanej. Liczba pacjentów Przyczyna amputacji N % uraz 35 70 wada wrodzona 12 24 schorzenie 3 6 RAZEM 50 100 Kolejne kryterium podziału stanowił poziom amputacji. Największa grupa obejmowała osoby po odjęciu kończyny górnej na wysokości przedramienia (42%). Druga w kolejności to amputowani w obrębie ręki (36%). Dalsze miejsce zajęły osoby, którym amputację wykonano na poziomie ramienia (20%). Najsłabiej reprezentowane było wyłuszczenie w stawie ramiennym, ponieważ wśród przebadanych znalazł się tylko jeden taki pacjent (2%) [Tab.3]. Tabela3. Podział pacjentów pod względem poziomu amputacji kończyny górnej. Liczba pacjentów Poziom amputacji N % w obrębie ręki 18 36 w obrębie przedramienia 21 42 w obrębie ramienia 10 20 wyłuszczenie w stawie barkowym 1 2 RAZEM 50 100 Wszystkich pacjentów podzielono również ze względu na rodzaj posiadanej protezy kończyny górnej. Najwięcej osób nosiło protezy kosmetyczne (93% K i 75% M). Z kolei protezy czynnie sterowane systemem linkowym posiadało 7% kobiet i 19% mężczyzn. Natomiast protezami mioelektrycznymi dysponowało tylko 6%, a grupę tą tworzyli sami mężczyźni [Tab.4]. Tabela 4. Podział pacjentów ze względu na rodzaj posiadanych przez nich protez. Liczba pacjentów Rodzaj używanej protezy K M N % N % kosmetyczna 13 93 27 75 kinetyczna sterowana systemem 1 7 7 19 linkowym kinetyczna mioelektryczna 0 0 2 6 RAZEM 14 100 36 100 256
Kwart. Ortop. 2011, 3, str. 257, ISSN 2083-8697 Metody badań Badanie opierało się na przeprowadzeniu wywiadu z pacjentem, na podstawie którego wypełniany był kwestionariusz i ankieta oraz na badaniu klinicznym. Oprócz danych odnośnie wieku, płci, przyczyny i poziomu amputacji, a także rodzaju posiadanej protezy, zgromadzono informacje dotyczące czynności życiowych, takich jak: krojenie chleba, zakładanie koszuli zapinanej na guziki, czesanie się. Podczas wypełniania kwestionariusza, badani odpowiadali na pytania czy wykonując podane czynności życia codziennego: korzystają w przeważającym stopniu z protezy kończyny górnej; potrzebują pomocy innej osoby; używają specjalnych końcówek protezowych. Następnie dokonano analizy zebranych informacji podczas, której każdą odpowiedź twierdzącą oznaczono cyfrą 1, natomiast przeczącą 0, otrzymane wyniki umieszczono w tabelach tematycznych [kwestionariusz czynności życiowych]. Kwestionariusz czynności życiowych Wyniki Analiza wyników badań wykazała, że podczas czesania się i zakładania koszuli zapinanej na guziki wszyscy (100%) z grupy liczącej 50 pacjentów korzystali z zachowanej kończyny górnej. Podobnie było przy krojeniu chleba (96%). W tym przypadku tylko 4% pacjentów używało protezy. Wśród przebadanych pacjentów, stałej pomocy przy krojeniu chleba potrzebowało 10%, przy czesaniu się 4%, przy zakładaniu koszuli również 4 %. Pacjenci, którym czasem zdarzało się korzystać z pomocy innych osób podczas krojenia chleba stanowili 12%. Osoby, które potrzebowały takiego rodzaju pomocy przy zakładaniu koszuli zapinanej na guziki stanowiły 8%. Natomiast najmniej takich pacjentów, bo tylko 2% było w przypadku czesania się. Najliczniejsze grupy tworzyli pacjenci, którzy nie korzystali z pomocy innych. Podczas czesania się było 94% takich osób, przy zakładaniu koszuli 88%, a podczas krojenia chleba 78% [Tab.5]. 257
Kwart. Ortop. 2011, 3, str. 258, ISSN 2083-8697 Tabela 5. Liczbowe i procentowe zestawienie danych zamieszczonych w kwestionariuszu. Badania wykazały również, że większość pacjentów w czynnościach życia codziennego korzystał z własnej kończyny górnej. Tylko 2 osoby w wieku 61 70 lat używały w przeważającym stopniu protezy. Ponad to okazało się, że podczas wykonywania badanych czynności, najczęściej pomocy potrzebowali pacjenci w wieku 61-70 lat. Natomiast, najbardziej samodzielne były osoby w przedziale wiekowym 41-50 lat [Tab.6]. Tabela 6. Przedstawienie informacji dotyczących wykonywania badanych czynności przez pacjentów podzielonych według wieku. W ramach przeprowadzonego badania dokonano również szczegółowej oceny krojenia chleba, czesania się i ubierania, przez pacjentów podzielonych pod względem poziomu amputacji. Okazało się, że wszystkie osoby po amputacji w obrębie ręki lub ramienia, a także po wyłuszczeniu w stawie barkowym wykonywali czynności posługując się własną kończyną. Natomiast niektóre osoby po amputacji na wysokości przedramienia korzystały z protezy. Wśród tej grupy pojawiło się również najwięcej problemów związanych z samodzielnym wykonywaniem czynności codziennych. Osoby z amputacjami na innych poziomach rzadziej korzystały z czyjejś pomocy [Tab.7]. 258
Kwart. Ortop. 2011, 3, str. 259, ISSN 2083-8697 Tabela 7. Przedstawienie informacji dotyczących wykonywania badanych czynności przez pacjentów podzielonych według poziomu amputacji. Dyskusja Analiza badań wykazała, że tylko 7% kobiet i 19% mężczyzn było zaopatrzonych w protezy mechaniczne i 6% mężczyzn w protezy bioelektryczne, pozostali pacjenci 93% kobiet i 75% mężczyzn w protezy kosmetyczne. Badania prowadzone w latach 1994 95 również w Wojewódzkiej Poradni Zaopatrzenia Ortopedycznego w Łodzi na grupie 46 pacjentów wykazały, że przeważająca większość badanych była zaprotezowana w protezy mechaniczne posiadające rękę mechaniczną i dodatkową końcówkę w postaci haka dwudzielnego [7]. Wszyscy pacjenci przed zaprotezowaniem definitywnym w przeciągu kilku tygodni po amputacji byli zaopatrzeni w protezy tymczasowe z czynnymi końcówkami i usprawniani w Poradni. Późniejsze badania w 2005 roku na grupie 129 pacjentów były już inne, 30% kobiet i 53% mężczyzn posiadało protezy mechaniczne, prawie 5% mężczyzn protezy bioelektryczne, pozostali pacjenci 70% kobiet i 42% mężczyzn miało protezy kosmetyczne. Obecne badania wykazały bardzo duży spadek w grupie protez mechanicznych na korzyść protez kosmetycznych. Jest to prawdopodobnie związane z eliminacją przez Ustawodawcę zaopatrzenia amputowanych w protezy tymczasowe, które miały pozytywny wpływ nie tylko na czynne formowanie i hartowanie kikuta, ale na nauczenie amputowanego samoobsługi w czynnościach życia codziennego i przystosowanie go do nowych warunków [7]. Dziś pacjent nie ma takiej możliwości, jest zaprotezowany po kilku miesiącach, czasem później w protezę definitywną bez przygotowania i bardzo często pozostawiony sam z problemem. W badaniu, określającym częstotliwość wykorzystywania zaopatrzenia ortopedycznego w codziennym życiu, wzięli udział pacjenci, u których do amputacji kończyny górnej doszło z powodu występowania różnych przyczyn choć przeważały amputacje urazowe, podobnie podawali Vitali M. i współ., Kwolek A. i współ., Marciniak W. i współ. oraz Pinzur M.S. [4,8,9,10]. Dane, jakie udało się uzyskać po przebadaniu tych osób dostarczyły informacji o tym, że rzadko używają one protez do wykonywania czynności dnia codziennego, podobne spostrzeżenia miała Kelly B.M. [11]. Badania prowadzone w Klinice Rehabilitacji Akademii Medycznej w Poznaniu, dotyczące używania protez w życiu codziennym wśród amputowanych na różnych poziomach w obrębie kończyn górnych były podobne do naszych. Tutaj w 47 osobowej grupie jednostronnie amputowanych, wszyscy po odjęciu kończyny górnej w obrębie przedramienia i większość tych z amputacją na poziomie ramienia, zdecydowanie korzystało z kończyny własnej, w różnych badanych czynnościach [12,13]. 259
Kwart. Ortop. 2011, 3, str. 260, ISSN 2083-8697 Z naszych wieloletnich obserwacji wynika, że pacjenci po amputacji w obrębie kończyn górnych mają duże oczekiwania co do funkcji i kosmetyki zaprotezowania. Jednak w praktyce jest zupełnie inaczej, żadna proteza, nawet najdroższa i najnowocześniejsza nie zastąpi funkcji i kosmetyki utraconej kończyny a rozczarowany tym faktem pacjent nie akceptuje zaopatrzenia. W jednostronnej amputacji kończyna zachowana przejmuje czynność amputowanej. Czasem zdarza się, że otoczenie amputowanego ma też negatywny wpływ na jego decyzję. W tej sytuacji wskazany byłby kontakt z psychologiem, nadal jednak bardzo często jest to temat tabu. Wnioski 1. Badania wykazały, że podstawowym zaopatrzeniem pacjentów po amputacji w obrębie kończyny górnej były protezy kosmetyczne tylko niewielki odsetek posiadał protezy mechaniczne. 2. Pacjenci z jednostronną amputacją w obrębie kończyny górnej podczas wykonywania czynności życia codziennego posługują się przede wszystkim zachowaną kończyną. 3. Amputowani do 50 roku życia wolą korzystać z własnej kończyny górnej niż posiadanego zaopatrzenia protetycznego. 4. Pojedyncze przypadki używania standardowych protez, specjalnych końcówek i częściej pojawiająca się konieczność korzystania z pomocy innych, zdarzają się najczęściej wśród osób, które straciły kończynę górną w obrębie przedramienia. Piśmiennictwo 1. Adamowicz A., Balik Z.G.: Zagadnienia i specyfika rehabilitacji osób po amputacjach wielokończynowych, Post. Rehab., Warszawa 1994, (7) 3, 41-45. 2. Jastrzębska A.: Jak żyć po amputacji?, Integracja, Warszawa 2003, 1,58-60. 3. Taylor R.: Getting Back to Life After Amputation, 2009. 4. Vitali M., Robinson K.P., Andrews B.G., Harris E.E.: Amputacje i protezowanie, PZWL, Warszawa 1985, 22, 23, 51-59, 66-112. 5. Przeździak B., Nyka W.: Zastosowanie kliniczne protez, ortoz i środków pomocniczych,via Medica, Gdańsk 2008, 30-43, 75-79. 6. Przeździak B.: Zaopatrzenie rehabilitacyjne, Via Medica, Gdańsk 2003, 22-31. 7. Łuczak E., Prosnak M.: Możliwości protezowania tymczasowego po amputacjach w obrębie kończyn górnych, Kwart. Ortoped., Łódź 1995, R. V, 3, 66-77. 8. Kwolek A.: Rehabilitacja Medyczna, Wyd. Urban & Partner, Wrocław 2003, tom I, 516-518. 9. Marciniak W., Szulc A.: Wiktora Degi ortopedia i rehabilitacja, PZWL, Warszawa 2003, II, 548-560. 10. Pinzur M.S.: Amputations and prosthetics, Chirurgia Narządów Ruchu i Ortopedia Polska, Poznań 1996: 64 (5),571-581. 11. Kelly B.M.: Upper Limb Prosthetics, University of Michigan Health System; 2009. 12. Śpikowska A., Stryła W.: Analiza czynności życiowych u osób po amputacjach kończyn górnych, Chir. Narz. Ruchu Ortop. Pol., Poznań 2000,65(6),665-673. 260
Kwart. Ortop. 2011, 3, str. 261, ISSN 2083-8697 13. Śpikowska A., Stryła W.: Analiza użyteczności i rzeczywistego wykorzystania różnych rodzajów protez kończyn górnych, Post. Rehab., Warszawa 2000, 14,79-91. 261 Adres do korespondencji: dr n. med. Elżbieta Łuczak Wojewódzka Poradnia Zaopatrzenia Ortopedycznego ul. Wólczańska 114 90-522 Łódź tel.42-689-50-86