AN TRO PO MO TO RY KA

NR 54 2011 AN TRO PO MO TO RY KA WARTOŚCI CENTYLOWE WYSOKOŚCI I MASY CIAŁA ORAZ WSKAŹNIKA MASY CIAŁA DZIECI I MŁODZIEŻY W WIEKU 6 18 LAT Z GDAŃSKA Z UWZGLĘDNIENIEM PROBLEMU DEFINIOWANIA NADWAGI I NIEDOBORU MASY CIAŁA PERCENTILE VALUES OF HEIGHT AND BODY MASS AND THE BODY MASS INDEX OF CHILDREN AND YOUTH AGED 6 18 YEARS FROM GDANSK INCLUDING UNDER- AND OVERWEIGHT DEFINITION PROBLEM Małgorzata Resiak*, Józef Drabik**, Aleksandra Niedzielska***, Marek Jankowski**** **** dr hab., Zakład Promocji Zdrowia, Wydział Wychowania Fizycznego Akademii Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku **** prof. dr hab., Zakład Promocji Zdrowia, Wydział Wychowania Fizycznego Akademii Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku **** dr, Ośrodek Promocji Zdrowia i Sprawności Dziecka w Gdańsku **** mgr, Ośrodek Promocji Zdrowia i Sprawności Dziecka w Gdańsku Słowa kluczowe: dzieci i młodzież w wieku szkolnym, rozwój somatyczny, normy Key words: school children and youth, somatic development, norms STRESZCZENIE SUMMARY Cel badań. Opracowanie wartości centylowych dla wysokości, masy ciała oraz wskaźnika masy ciała dzieci i młodzieży w wieku szkolnym z miasta Gdańska, a także porównanie kryteriów nadwagi i niedoboru masy ciała w populacji gdańskiej z wartościami referencyjnymi International Obesity Task Force oraz z normami opracowanymi przez Instytut Matki i Dziecka na podstawie badań dzieci i młodzieży warszawskiej. Materiał i metody. Badaniami objęto 25 124 dzieci i młodzieży, w tym 12 813 chłopców i 12 311 dziewcząt w wieku 6 18 lat. Obliczenia wartości centyli: 3, 5, 10, 15, 25, 50, 75, 85, 90, 95 oraz 97 u chłopców i dziewcząt przeprowadzono z uwzględnieniem wieku kalendarzowego. Wyniki. Stwierdzono zbliżony przebieg krzywych obrazujących kryteria nadwagi i otyłości u chłopców i dziewcząt w badaniach gdańskich i międzynarodowych. W przypadku badań warszawskich zgodność ta pojawiła się wyłącznie u dzieci młodszych. Zbliżone były natomiast wartości 10. centyla, stanowiące punkt odcięcia dla niedoboru masy ciała w badaniach gdańskich i warszawskich oraz międzynarodowych, w których punkt ten odpowiada BMI = 18,5 kg/m 2 w wieku 18 lat. Wnioski. Diagnostyka indywidualna wymaga stosowania odniesień do populacji krajowej, najlepiej regionalnej, obejmującej duże grupy badawcze. Określenie rozpowszechnienia otyłości i nadwagi oraz niedoboru masy ciała powinno natomiast odbywać się na podstawie uzgodnionych międzynarodowych standardów. Tylko one dają bowiem możliwość dokonywania porównań. Aim of the research. Working out centile norms for height, body mass and body mass index (BMI) in school children and youth in the city of Gdansk as well as comparison of overweight and underweight criteria in popula- 109

Małgorzata Resiak, Józef Drabik, Aleksandra Niedzielska, Marek Jankowski tion of Gdansk with reference values of International Obesity Task Force and norms which were elaborated by the Institute of Mother and Child on the basis of the examinations of children and youth from Warsaw. Material and methods. The research included 25 124 children and youth, of which 12 813 were boys and 12 311 girls aged 6 18 years. Calculation of values of percentiles: 3, 5, 10, 15, 25, 50, 75, 85, 90, 95 and 97 in boys and girls was performed with consideration of calendar age. Results. Similar curves run imaging criteria of overweight and obesity in boys and girls was noted in Gdansk and international research. In case of Warsaw research this accordance occurred entirely in younger children. Similar, however, were the values of 10 centile constituting cut-off point for underweight in Gdansk and Warsaw examinations in which this point corresponds to BMI =18,5 kg/m 2 at the age of 18 years. Conclusions. Individual diagnosis demands reference to national population, regional would be the best, including big research groups. On the other hand, determination of spreading obesity and overweight and underweight should be performed basing on agreed international standards, because only they give possibility of making comparisons. Wstęp Obserwacje rozwoju somatycznego dzieci i młodzieży mają w Polsce długą historię. Od lat monitorowano m.in. zmiany międzypokoleniowe cech somatycznych, w tym wysokości i masy ciała [1], badano także związek tych zmian z uwarunkowaniami środowiskowymi [2 4]. Takie dane umożliwiają śledzenie trendów sekularnych i tym samym mogą informować o stopniu przystosowania się poszczególnych pokoleń do środowiska [5]. Nasze badania nawiązują do tych obserwacji, a ponadto do oceny rozwoju somatycznego. Ocena ta może z kolei stanowić podstawę do działania bądź prewencyjnego, bądź w razie stwierdzenia zaburzeń leczniczego. W przypadku większości cech somatycznych ważna jest aktualizacja tych punktów odniesienia. Pewne wątpliwości budzi jednak ciągła aktualizacja siatek centylowych tworzonych dla wskaźnika masy ciała (BMI), który służy zarówno u dzieci, jak i osób dorosłych zwłaszcza w badaniach epidemiologicznych do szacowania wielkości otłuszczenia ciała. Normę statystyczną stanowi większość osobników [6]. Jeśli zatem nadwaga i otyłość stają się coraz bardziej powszechne, to ciągłe uaktualnianie siatek centylowych może utrudniać właściwą ocenę ewentualnego nadmiaru masy ciała. Monitorowania wymaga także niebezpieczne dla zdrowia zjawisko niedoboru masy ciała i zbyt niskiego poziomu otłuszczenia. W zamożnych krajach jest ono przede wszystkim efektem ulegania presji środowiska, wymuszającego dostosowanie sylwetki do narzuconych kanonów estetycznych [7, 8], a w krajach rozwijających się może wynikać z biedy [9]. Prace przedstawiające rozpowszechnienie nadwagi i otyłości u dzieci i młodzieży są liczniejsze niż opracowania dotyczące niedoboru masy ciała. Autorzy niniejszego opracowania uwzględnili oba te aspekty rozwoju fizycznego. 110 Celem naszych badań było opracowanie rozkładów centylowych dla wysokości, masy ciała i wskaźnika masy ciała dzieci i młodzieży w wieku szkolnym miasta Gdańska, a także porównanie kryteriów przyjętych do stwierdzenia nadwagi i niedowagi w populacji gdańskiej z wartościami uznanymi za referencyjne przez IOTF (International Obesity Task Force) [7, 10] oraz ze wskaźnikami opracowanymi przez Instytut Matki i Dziecka na podstawie badań dzieci i młodzieży warszawskiej (11). Materiał i metody Badania przeprowadzono w latach 2008/2009 w Ośrodku Promocji Zdrowia i Sprawności Dziecka (OPZiSDz) oraz w gdańskich szkołach w ramach programów Zdrowy Uczeń, Zdrowe Serce Gdańskich Uczniów i Waga Zdrowia, we współpracy z 43 pielęgniarkami szkolnymi zatrudnionymi w 13 placówkach medycznych, jak i w ramach indywidualnych praktyk pielęgniarskich. Pielęgniarki wykonujące pomiary były wcześniej przeszkolone przez lekarzy OPZiSDz oraz GUM. Badaniami objęto 25 124 dzieci i młodzieży, w tym 12 813 chłopców i 12 311 dziewcząt w wieku 6 18 lat, co stanowi około 50% tej grupy wiekowej gdańskiej populacji. określono z dokładnością do 0,01 roku. Podziału badanych na grupy wiekowe dokonano wg jednej z propozycji przyjętych w piśmiennictwie [12]. Do grupy sześciolatków zaliczono dzieci znajdujące się w przedziale wiekowym 5,50 6,49. Analogicznie postąpiono w pozostałych grupach wiekowych. Dokonano pomiarów wysokości i masy ciała wg obowiązujących zasad [13]. Wskaźnik masy ciała (BMI) obliczono wg wzoru: masa ciała (kg) / ((wysokość ciała (m)) 2.

Wartości centylowe wysokości i masy ciała oraz wskaźnika masy ciała dzieci i młodzieży w wieku 6 18 lat... W obliczeniu wartości centyli: 3, 5, 10, 15, 25, 50, 75, 85, 90, 95 i 97 uwzględniono płeć i wiek kalendarzowy. Do porównania wartości granicznych określających nadwagę i otyłość wykorzystano międzynarodowe standardy opisane przez Cole a i wsp. [10], a rekomendowane przez IOTF (International Obesity Task Force) oraz wartości 85. i 95. centyla uzyskane w badaniach dzieci warszawskich [11] i gdańskich. W celu porównania metod określania niedoboru masy ciała uwzględniono wartości centyli: 3, 5 i 10 z obserwacji poczynionych w populacjach warszawskiej i gdańskiej oraz wartości referencyjne opublikowane w 2007 roku przez Cole a i wsp. [7]. Wyniki Dane liczbowe o wysokości i masie ciała, a także o wskaźniku masy ciała (BMI) badanych chłopców i dziewcząt w grupach wieku przedstawiono w tabelach 1 2. W tabelach 3 6 przedstawiono wartości centyli: 3, 5, 10, 15, 25, 50, 75, 85, 90, 95 i 97 wysokości oraz masy ciała u chłopców i dziewcząt, a w tabelach 7 i 8 wartości BMI. Ponadto na rycinach 1 4 porównano różne kryteria nadwagi i niedowagi. Na rycinach 1 i 2 pokazano wartości 85. i 95. centyla BMI, stanowiące wartości graniczne dla nadwagi Tabela 1. Charakterystyka liczbowa wysokości ciała, masy ciała i wskaźnika masy ciała (BMI) badanych chłopców Table 1. Number characteristics of the body height, body weight and body mass index (BMI) for the boys (lata) age n Wysokość c. (cm) Body height (cm) Masa c. (kg) Body mass (kg) BMI (kg/m 2 ) x S x s x s 6 848 120,1 5,1 22,9 4,0 15,8 1,9 7 1127 124,0 5,5 24,6 4,8 15,9 2,2 8 468 132,0 6,0 29,1 5,8 16,6 2,3 9 1086 137,1 6,2 33,3 7,5 17,6 3,0 10 1026 142,3 6,4 36,5 8,2 17,9 3,1 11 1061 147,1 6,8 39,7 9,0 18,2 3,1 12 1127 153,2 7,6 44,7 10,8 18,8 3,4 13 928 159,9 8,5 50,7 11,9 19,7 3,5 14 1483 168,7 8,2 59,0 12,7 20,6 3,6 15 710 171,7 7,9 62,6 13,5 21,1 3,7 16 334 176,6 7,5 68,2 14,1 21,8 4,0 17 785 178,6 6,3 72,2 14,1 22,6 3,9 18 1830 179,4 6,6 73,7 12,9 22,9 3,6 Tabela 2. Charakterystyka liczbowa wysokości ciała, masy ciała i wskaźnika masy ciała (BMI) badanych dziewcząt Table 2. Number characteristics of the body height, body weight and body mass index (BMI) for the girls (lata) age n Wysokość c. (cm) Masa c. (kg) BMI (kg/m Body height (cm) Body mass (kg) 2 ) x S x s x s 6 764 119,4 5,1 22,4 4,1 15,6 1,9 7 1029 122,7 5,5 23,8 4,3 15,7 2,0 8 481 130,7 5,8 28,5 5,7 16,6 2,5 9 1066 135,6 6,1 31,6 7,0 17,1 2,8 10 1059 141,3 6,7 35,1 7,8 17,4 2,9 11 1117 147,5 7,4 39,9 9,4 18,2 3,3 12 1150 154,4 7,3 45,4 10,4 18,9 3,5 13 856 159,3 7,1 50,6 11,1 19,8 3,5 14 1384 162,9 5,9 55,2 10,5 20,7 3,4 15 599 163,7 6,2 57,2 10,8 21,3 3,6 16 277 165,4 5,7 60,2 11,4 22,0 3,7 17 754 166,0 6,3 59,8 10,7 21,7 3,4 18 1775 166,2 5,9 60,1 10,3 21,7 3,4 111

Małgorzata Resiak, Józef Drabik, Aleksandra Niedzielska, Marek Jankowski Tabela 3. Wartości centylowe wysokości ciała u chłopców Table 3. Percentile values of body height for boys 6 848 111,0 112,0 113,5 115,0 117,0 120,0 123,5 125,5 127,0 128,5 129,5 7 1127 114,5 115,5 117,0 118,5 120,0 124,0 127,5 129,5 131,0 134,0 135,0 8 468 120,0 122,0 125,0 126,0 128,0 132,0 136,0 138,0 140,0 142,0 142,5 9 1086 125,5 127,5 129,0 130,5 132,5 137,0 141,5 143,5 145,0 148,0 148,5 10 1026 130,5 132,0 134,0 136,0 138,0 142,5 146,5 149,0 150,0 152,5 155,0 11 1061 135,0 136,0 138,5 140,5 142,5 146,5 151,5 154,0 155,5 159,0 161,0 12 1127 140,0 142,0 144,0 146,0 148,0 153,0 158,0 160,5 162,5 167,5 169,0 13 928 145,0 147,0 149,0 151,0 154,0 160,0 165,5 169,0 171,0 174,0 177,5 14 1483 153,0 155,0 158,0 160,0 163,0 169,0 174,0 177,0 179,0 181,0 183,0 15 710 155,0 158,0 161,5 164,0 167,0 172,0 177,0 180,0 181,0 185,0 186,0 16 334 162,0 163,0 168,0 170,0 172,0 177,0 182,0 184,0 185,0 188,0 190,0 17 785 166,0 168,0 170,0 172,0 175,0 179,0 183,0 185,0 187,0 189,0 191,0 18 1830 167,0 169,0 171,0 173,0 175,0 179,0 184,0 186,0 188,0 191,0 192,0 Tabela 4. Wartości centylowe wysokości ciała u dziewcząt Table 4. Percentile values of body height for girls 6 764 110,0 111,0 113,0 114,0 116,0 119,0 123,0 124,5 125,5 128,0 129,0 7 1029 113,0 114,0 116,0 117,0 119,0 122,5 126,0 128,5 130,0 132,0 133,5 8 481 120,0 121,5 124,0 125,0 127,0 130,5 134,0 136,5 138,5 140,5 142,0 9 1066 124,5 125,5 128,0 129,0 131,5 135,5 139,5 142,0 143,5 146,0 147,5 10 1059 129,0 130,5 133,0 134,0 137,0 141,5 146,0 148,0 149,5 153,0 154,5 11 1117 133,5 135,0 138,0 140,0 143,0 147,5 152,5 155,0 157,0 160,0 161,5 12 1150 141,0 142,5 145,0 147,0 149,0 154,5 160,0 162,0 163,5 166,0 168,0 13 856 146,0 147,5 150,0 152,0 154,5 159,5 164,0 166,0 168,0 171,0 173,0 14 1384 152,0 153,0 156,0 157,0 159,0 163,0 167,0 169,0 170,0 172,0 174,0 15 599 152,0 154,0 156,0 157,0 160,0 164,0 168,0 170,0 172,0 173,0 175,0 16 277 154,0 156,0 159,0 160,0 162,0 166,0 169,0 171,0 172,0 175,0 177,0 17 754 155,0 156,0 158,0 160,0 162,0 166,0 170,0 173,0 174,0 177,0 178,0 18 1775 155,0 157,0 159,0 160,0 162,0 166,0 170,0 172,0 174,0 176,0 177,0 Tabela 5. Wartości centylowe masy ciała u chłopców Table 5. Percentile values of body weight for boys 6 848 17,2 17,8 18,5 19,0 20,0 22,0 25,0 27,0 28,5 30,5 32,3 7 1127 18,5 19,0 19,9 20,5 21,5 23,7 26,5 29,0 30,5 34,0 36,0 8 468 21,0 22,0 23,0 23,5 25,0 28,0 32,0 35,0 37,0 41,0 42,0 9 1086 23,5 24,0 25,0 26,0 28,0 32,0 38,0 41,0 43,0 46,5 50,5 10 1026 25,0 26,0 27,5 29,0 31,0 35,0 41,0 45,0 48,0 51,5 54,0 11 1061 27,5 28,5 30,0 31,5 33,0 37,5 44,5 49,0 53,0 57,5 61,0 12 1127 30,0 31,0 33,0 35,0 37,0 42,5 50,0 55,0 59,0 65,0 70,0 13 928 33,0 35,0 37,5 39,5 42,0 49,0 57,5 62,5 67,0 73,5 79,5 14 1483 39,0 41,0 44,0 47,0 51,0 57,4 65,0 70,0 75,0 83,0 89,0 15 710 41,0 44,0 48,0 50,0 53,5 60,0 69,0 74,0 80,0 90,0 95,0 16 334 48,0 50,0 53,0 55,0 59,0 66,0 75,0 82,0 86,0 95,0 97,0 17 785 51,0 52,0 57,0 60,0 63,0 70,0 79,0 84,0 90,0 99,0 107,0 18 1830 55,0 56,0 59,0 61,0 65,0 72,0 81,0 86,0 90,0 97,0 104,0 112

Wartości centylowe wysokości i masy ciała oraz wskaźnika masy ciała dzieci i młodzieży w wieku 6 18 lat... Tabela 6. Wartości centylowe masy ciała u dziewcząt Table 6. Percentile values of body weight for girls 6 764 17,0 17,4 18,1 18,8 19,5 21,7 24,5 26,1 27,5 30,7 32,0 7 1029 17,6 18,2 19,0 19,5 20,5 23,0 26,3 28,1 29,5 32,0 33,5 8 481 20,0 21,0 22,0 23,0 24,5 27,5 31,5 34,5 36,2 39,5 41,5 9 1066 21,5 22,5 24,0 25,0 27,0 35,0 38,0 39,0 41,5 44,5 47,0 10 1059 24,5 25,5 27,0 28,0 29,5 33,8 40,0 43,0 45,5 50,5 53,0 11 1117 26,5 27,5 29,5 30,5 33,0 38,5 45,5 50,0 52,5 57,0 60,5 12 1150 30,5 31,5 33,5 35,0 38,0 43,5 51,5 55,5 59,5 66,0 68,0 13 856 34,0 35,5 38,0 40,0 43,0 49,0 56,0 61,0 65,5 73,0 77,5 14 1384 40,0 42,0 44,0 45,0 48,0 54,0 60,0 65,0 68,0 74,0 79,0 15 599 42,0 44,0 46,0 48,0 50,0 55,5 62,0 67,0 69,0 77,0 83,0 16 277 45,3 46,0 48,0 50,0 53,0 58,0 65,0 70,0 73,0 83,0 87,0 17 754 44,0 46,0 48,0 50,0 53,0 58,0 65,0 69,0 74,0 81,0 85,0 18 1775 46,0 47,0 49,0 50,0 53,0 58,0 65,0 69,0 73,0 79,0 83,0 Tabela 7. Wartości centylowe wskaźnika masy ciała (BMI) u chłopców Table 7. Percentile values of body mass index (BMI) for boys 6 848 13,18 13,34 13,77 14,10 14,52 15,28 16,64 17,75 18,40 19,53 20,45 7 1127 13,22 13,45 13,86 14,12 14,49 15,41 16,64 17,52 18,75 20,35 21,71 8 468 13,64 13,89 14,20 14,48 14,95 16,07 17,73 18,94 20,00 21,42 22,38 9 1086 13,73 14,03 14,48 14,76 15,41 16,86 19,11 20,54 21,43 23,13 24,42 10 1026 13,76 14,08 14,69 15,09 15,65 17,12 19,39 21,12 22,37 23,95 25,09 11 1061 14,08 14,38 14,95 15,23 15,86 17,44 19,95 21,64 22,57 24,45 25,40 12 1127 14,28 14,69 15,24 15,69 16,40 18,16 20,71 22,23 23,37 25,20 26,11 13 928 14,76 15,15 15,82 16,30 17,18 18,98 21,23 23,16 24,57 26,64 28,00 14 1483 15,52 16,02 16,82 17,34 18,22 20,06 22,19 23,80 25,26 27,78 29,74 15 710 16,07 16,61 17,33 17,78 18,59 20,44 22,72 24,20 26,20 28,09 29,88 16 334 16,76 17,02 17,71 18,37 19,04 20,76 23,63 25,71 27,17 29,38 30,79 17 785 17,28 17,67 18,51 19,03 20,02 21,87 24,26 26,04 27,47 30,30 32,10 18 1830 17,79 18,29 18,94 19,44 20,31 22,24 24,57 26,20 27,47 29,94 31,91 Tabela 8. Wartości centylowe wskaźnika masy ciała (BMI) u dziewcząt Table 8. Percentile values of body mass index (BMI) for girls 6 764 13,01 13,22 13,65 13,91 14,36 15,28 16,52 17,38 18,06 19,68 20,48 7 1029 12,98 13,27 13,64 13,89 14,27 15,27 16,77 17,70 18,40 19,33 20,16 8 481 13,21 13,54 14,01 14,23 14,77 15,93 17,77 18,94 20,14 21,52 22,65 9 1066 13,30 13,57 14,07 14,40 15,05 16,42 18,53 20,01 21,06 22,44 23,47 10 1059 13,55 13,84 14,37 14,81 15,37 16,74 19,00 20,50 21,37 23,31 24,37 11 1117 13,65 14,02 14,62 14,99 15,79 17,60 29,98 21,50 22,49 24,42 25,27 12 1150 14,19 14,57 15,20 15,66 16,44 18,21 20,72 22,51 23,57 25,69 26,97 13 856 14,71 15,33 16,12 16,64 17,35 19,20 21,63 23,32 24,39 26,98 28,40 14 1384 15,99 16,44 17,15 17,60 18,37 20,17 22,38 24,13 25,15 27,18 28,36 15 599 16,67 16,90 17,53 18,13 18,87 20,66 22,91 24,22 25,40 28,26 30,48 16 277 16,97 17,42 18,13 18,56 19,53 21,30 23,42 25,00 26,08 29,32 31,20 17 754 17,21 17,47 18,14 18,59 19,27 21,05 23,24 24,69 26,13 28,58 29,76 18 1775 17,19 17,58 18,20 18,78 19,43 21,09 23,24 24,86 26,22 28,23 29,76 113

Małgorzata Resiak, Józef Drabik, Aleksandra Niedzielska, Marek Jankowski Ryc. 1. Kryteria nadwagi i otyłości dla chłopców Fig. 1. Cut-offs for overweight and obesity for boys i otyłości u dzieci oraz młodzieży, z obserwacji gdańskich i warszawskich, a także kryteria międzynarodowe (IOTF). W przypadku chłopców wartości BMI odpowiadające c95 były bardzo zbliżone w populacji gdańskich dzieci i młodzieży z kryterium IOTF dla otyłości. W badaniach młodzieży warszawskiej wartości te od 14. do 18. roku życia były niższe. Różnica w wartościach BMI uzyskana w obserwacjach gdańskich i warszawskich chłopców wyniosła 3,7 kg/m 2 oraz 3,3 kg/m 2 odpowiednio w grupach szesnasto- i osiemnastolatków Ryc. 2. Kryteria nadwagi i otyłości dla dziewcząt Fig. 2. Cut-offs for overweight and obesity for girls 114

Wartości centylowe wysokości i masy ciała oraz wskaźnika masy ciała dzieci i młodzieży w wieku 6 18 lat... Ryc. 3. Kryteria niedowagi dla chłopców Fig. 3. Cut-offs for underweight for boys i 4,5 kg/m 2 u siedemnastolatków. Częstość występowania otyłości wśród 17-letnich gdańskich chłopców, określona przy użyciu wartości 95c z badań gdańskich i warszawskich wyniosła odpowiednio 5% i 16,2%. Różnica ta jest istotna statystycznie (p < 0,001). Zbliżony był natomiast u chłopców przebieg krzywych przedstawiających wartości BMI, które stanowią kryterium nadwagi. Podobnie jak u chłopców, także u dziewcząt granice otyłości były bliskie w obserwacjach gdańskich Ryc. 4. Kryteria niedowagi dla dziewcząt Fig. 4. Cut-offs for underweight for girls 115

Małgorzata Resiak, Józef Drabik, Aleksandra Niedzielska, Marek Jankowski i kryteriach IOTF, a także od 6. do 10. roku życia w badaniach warszawskich. W tych ostatnich badaniach, poczynając od 11. roku życia, granica ta przybrała niższe wartości. Różnice pomiędzy wartościami 95. centyla w badaniach dziewcząt warszawskich i gdańskich były nieco mniejsze niż u chłopców. Przykładowo w wieku lat 15 wyniosły one 2,86 kg/m 2, w 17. roku życia stanowiły 2,68 kg/m 2, a u szesnastoletnich dziewcząt wynosiły 3,62 kg/m 2. Odsetek dziewcząt otyłych, obliczony z uwzględnieniem kryterium warszawskiego, był ponad dwukrotnie większy. Różnica ta jest istotna statystycznie (p < 0,001). Wartości graniczne BMI dla nadwagi u dziewcząt były zbliżone. Wyjątek stanowiły tu gdańskie trzynasto- i piętnastolatki, u których wartości BMI c85 okazały się wyższe w badaniach gdańskich. Rozpowszechnienie nadwagi wśród 15-letnich dziewcząt gdańskich przy zastosowaniu kryterium warszawskiego było o ponad 10% większe (p < 0,001). Na rycinach 3 i 4 zamieszczono wartości graniczne uzyskane z badań dzieci i młodzieży gdańskiej, warszawskiej, a także z próby międzynarodowej (IOTF), określające niedobór masy ciała. W badaniach dzieci i młodzieży z Gdańska oraz z Warszawy wprowadzono wartości BMI 3., 5. i 10. centyla. Kryteria określone przez Cole a i wsp. [7] uwzględniają wartości BMI odpowiadające 16, 17 i 18,5 kg/m 2 osiąganym w wieku 18 lat. Zarówno u chłopców, jak i u dziewcząt najniższe kryterium niedoboru masy ciała zaproponowane przez Cole a i wsp. [7] (BMI = 16 kg/m 2 ) pozostawało na znacznie niższym poziomie niż wartość 3. centyla BMI obliczona dla populacji gdańskiej i warszawskiej. Po zastosowaniu tych kryteriów do określenia odsetka dzieci z największym niedoborem masy ciała zaobserwowano istotne statystycznie różnice (p < 0,001). Na niższym poziomie pozostała również we wszystkich grupach wiekowych kolejna wartość graniczna (BMI = 17 kg/m 2 w wieku 18 lat), zdefiniowana przez Cole a i wsp. [7] do określenia niedoboru masy ciała. Zbliżone są natomiast wartości 10. centyli z badań gdańskich i warszawskich oraz kryterium IOTF, odpowiadające BMI = 18,5 kg/m 2 w wieku 18 lat. Dyskusja W populacji polskich dzieci i młodzieży, podobnie jak w innych krajach rozwiniętych, obserwuje się wzrost częstości występowania nadwagi i otyłości. Wysokie tempo tych niekorzystnych zmian, a równocześnie najwyższy odsetek dzieci z nadwagą i otyłością występuje wśród najmłodszych. W badaniach przeprowadzonych na terenie całej Polski w połowie lat 90. odsetek dzieci 116 z nadwagą i otyłością w wieku 7 15 lat u chłopców nie przekraczał 10%, a u dziewcząt był niewiele wyższy [14]. Kilka lat później, w obserwacjach poczynionych w tej samej grupie wiekowej w województwie podkarpackim, wykazano wzrost odsetka dzieci otyłych i z nadwagą do około 15% u chłopców i ponad 21% u dziewcząt [15]. W tym samym czasie badania przeprowadzone wśród dzieci i młodzieży poznańskiej, obejmujące szerszy przedział wiekowy, bo od 3. do 18. roku życia, wykazały nadwagę i otyłość u około 16% chłopców i dziewcząt [16]. Wśród 6-letnich chłopców odsetek ten był wyższy i wyniósł około 23%. Z danych zebranych w ostatnim dziesięcioleciu w Ośrodku Promocji Zdrowia i Sprawności Dziecka w Gdańsku wynika, że odsetek dziewcząt z nadwagą bądź otyłością w 2002 roku przekroczył 20% i był porównywalny z danymi z europejskich krajów zachodnich [17]. U chłopców był nieco niższy, ale także zbliżył się do 20%. Przewęda i Dobosz [4], porównując wyniki badań z 1999 roku z danymi sprzed 10 lat, stwierdzili (na podstawie wartości BMI), że dziewczęta w wieku 7,5 13,5 lat były tęższe od rówieśniczek badanych w 1989 roku, podczas gdy starsze dziewczęta wykazały tendencję do smuklejszej budowy ciała. Tymczasem u chłopców we wszystkich kategoriach wieku autorzy ci odnotowali w końcu lat 90. wyższe wartości BMI w porównaniu z rokiem 1989. Również Chrzanowska i wsp. [18] zaobserwowali wśród najstarszych krakowskich dziewcząt tendencję do szczuplenia. Ogólnopolskie obserwacje, którymi objęto grupę młodzieży gimnazjalnej w roku 2005, wskazują na duże międzyregionalne różnice w występowaniu nadwagi i otyłości [19]. Potwierdza to wątpliwości dotyczące stosowania jako punktów odniesienia regionalnych norm rozwojowych dla wskaźnika masy ciała. Wydaje się, że problem został rozwiązany w przypadku dzieci młodszych. Jak piszą de Onis i Woynarowska [20], standardy zaproponowane przez WHO w 2006 roku dla dzieci w wieku 0 5 lat zostały przyjęte w ponad 100 krajach. Mimo to wykorzystanie tych standardów dla dzieci i młodzieży w wieku 5 19 lat jest nadal kwestią otwartą. Oblacińska i wsp. [21] polecają normy WHO do obserwacji epidemiologicznych i porównań międzynarodowych. Do dyskusji pozostawiając równocześnie kwestię indywidualnej oceny stanu odżywienia dzieci i młodzieży. W niniejszej pracy do porównań wartości referencyjnych dla nadwagi i otyłości oraz niedoboru masy ciała wykorzystano kryteria przedstawione przez Cole a i wsp. [7, 10], a rekomendowane przez IOTF. Zaznaczyć jednak należy, że choć zostały stworzone na podstawie badań międzynarodowej populacji,

Wartości centylowe wysokości i masy ciała oraz wskaźnika masy ciała dzieci i młodzieży w wieku 6 18 lat... określają jednak wyłącznie skrajne wartości wielkości otłuszczenia ciała. Przedstawione na stronie internetowej WHO (www.who.int/growthref/en) porównanie wartości granicznych proponowanych przez WHO i IOTF ukazuje różnice w definiowaniu otyłości, które dotyczą przede wszystkim chłopców. Z porównań zawartych w tej pracy wynika, że wartości graniczne BMI dla otyłości opracowane na podstawie badań gdańskiej populacji, jak i rekomendowane przez IOTF są bardzo zbliżone. Zastosowanie wartości centylowych określających nadmiar masy ciała z badań warszawskich w grupie starszych dzieci mogłoby spowodować przede wszystkim niedoszacowanie występowania otyłości. W przypadku określania niedoboru masy ciała odnotowano zbliżone wartości 10. centyla BMI w populacjach gdańskiej i warszawskiej oraz kryterium IOTF odpowiadające BMI = 18,5 kg/m 2 w wieku lat 18. Wnioski 1. Diagnostyka indywidualna wymaga stosowania odniesień do populacji krajowej, najlepiej regionalnej, obejmującej duże grupy badawcze. 2. Określenie rozpowszechnienia otyłości i nadwagi oraz niedoboru masy ciała powinno odbywać się na podstawie uzgodnionych międzynarodowych standardów, ponieważ tylko one umożliwiają dokonywanie międzypopulacyjnych porównań. PIŚMIENNICTWO LITERATURE [1] Krawczyński M, Walkowiak J, Krzyżaniak A: Trend sekularny wysokości i masy ciała dzieci i młodzieży miasta Poznania w latach 1880 2000. Pediat Prakt, 2000; 8: 365 383. [2] Hulanicka B: Stan biologiczny populacji polskiej punkt widzenia antropologa; w Stan zdrowia Polaków. Mon. Zakł. Antropologii PAN, Wrocław, 1996; 15: 43 65. [3] Charzewski J, Piechaczek H: Międzywarstwowe różnice rozwoju somatycznego dzieci warszawskich. Wych Fiz i Sport, 2001; 4: 421 432. [4] Przewęda R, Dobosz J: Kondycja fizyczna polskiej młodzieży. Studia i Monografie, Warszawa, AWF, 2003; 98. [5] Wolański N: Międzypokoleniowe przemiany przebiegu ontogenezy; w Rozwój biologiczny człowieka. Warszawa, PWN, 2005; 535 543. [6] Krawczyński M: Pojęcie normy auksologicznej (rozwojowej), jej interpretacja i wykorzystanie w praktyce. Pediat Prakt, 2000; 4: 325 339. [7] Cole TJ, Flegal KM, Nicholls D, Jackson AA: Body mass index cut offs to define thinness in children and adolescents: international survey. BMJ, 2007; 333: 194 7. [8] Wang Y, Monteiro C, Popkin BM: Trends of obesity and underweight in older children and adolescents in the United States, Brazil, China, and Russia. Am J Clin Nutr, 2002; 75: 971 977. [9] Januszewski J, Mleczko E: Wskaźnik wagowo-wzrostowy Queteleta II BMI a sprawność fizyczna badana w konwencji zdrowia u chłopców z Małopolski. Antropomotoryka, 2007; 37: 51 66. [10] Cole TJ, Bellizzi MC, Flegal KM, Dietz WH: Establishing a standard definition for child overweight and obesity worldwide: international survey. BMJ, 2000; 320: 1240 1243. [11] Palczewska I, Niedźwiedzka Z: Wskaźniki rozwoju somatycznego dzieci i młodzieży warszawskiej. Med u Rozw, 2001; 5, supp. I, 2. [12] Malina RM; Bouchard C: Growth, maturation, and phisical activity. Champaign, HKP, 1991. 117 [13] Kopczyńska-Sikorska J, Kurniewicz-Witczakowa R, Niedźwiecka Z i wsp: Test przesiewowy do wykrywania zaburzeń w rozwoju fizycznym (somatycznym); w Jodkowska M, Woynarowska B (red.): Testy przesiewowe u dzieci i młodzieży w wieku szkolnym. Warszawa, Instytut Matki i Dziecka, 2002; 17 21. [14] Oblacińska A, Wrocławska M, Woynarowska B: Częstość występowania nadwagi i otyłości w populacji w wieku szkolnym w Polsce oraz opieka zdrowotna nad uczniami z tymi zaburzeniami. Pediat Pol, 1997; 72: 241 245. [15] Mazur A, Małecka-Tendera E, Lewin-Kowalik J: Nadwaga i otyłość u dzieci szkół podstawowych województwa podkarpackiego. Pediat Pol, 2001; 76:743 748. [16] Krawczyński M, Czarnecka A, Wysocka-Gryczka K, Krzyżaniak A, Walkowiak J: Otyłość u dzieci i młodzieży miasta Poznania. Aspekty Etiopatogenetyczne, epidemiologiczne i społeczne. Now Lek, 2001; 70: 1110 1119. [17] Drabik J, Resiak M, Niedzielska A: The epidemic of obesity in preschool children as a public health problem in Gdansk. Research Yearbook, 2003; IX: 109 115. [18] Chrzanowska M, Gołąb S, Żarów R, Sobiecki J, Matusik S: Trendy w otłuszczeniu ciała oraz występowanie nadwagi i otyłości u dzieci i młodzieży Krakowa w ostatnim trzydziestoleciu. Pediat Pol, 2002; 2: 113 119. [19] Jodkowska M, Oblacińska A: Epidemiologia nadwagi i otyłości u młodzieży w wieku 13 15 lat w Polsce; w Oblacińska A, Jodkowska M (red.): Otyłość u polskich nastolatków. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa, 2007; 21 40. [20] de Onis M, Woynarowska B: Standardy WHO rozwoju fizycznego dzieci w wieku 0 5 lat i możliwości ich wykorzystania w Polsce. Med u Rozw, 2010; 2: 87 94. [21] Oblacińska A, Jodkowska M, Mikiel-Kostyra K, Palczewska I: Ocena rozwoju fizycznego dzieci i młodzieży. Cz. I. Dzieci i młodzież w wieku 6 18 lat normy krajowe czy rekomendowane przez WHO? Med u Rozw, 2010; 2: 101 107.