Szare złoto Od początku XIX w., do połowy XX wieku liczba mieszkańców Opola wzrasta trzykrotnie, a zatrudnienia dziesięciokrotnie. W krótkim czasie kompleks kolejnych zakładów produkcji cementu nadał miastu specyficzny charakter, a w panoramie miasta wyrósł las kominów konkurujących z historycznymi dominantami. Opole stało się wielkim ośrodkiem przemysłu cementowego w Europie. Do 1908 roku na terenie Górnego Śląska istniało 11 cementowni z czego 9 z nich w samym Opolu. Mówiąc o przemyśle XIX w. w Opolu, należy sięgnąć do początku, do czasów grodu na opolskim Ostrówku. Jak wykazały badania archeologiczne rozpoczęte w 1930 roku i kontynuowane po wojnie, znalezione przedmioty artystyczne, jak też użytku domowego charakteryzowały się wysokim stopniem obróbki i wzornictwa. Specjalizacja okolicznych osad wykonujących prace na rzecz księcia opolskiego związana była z ich nazwami: Złotniki, Niewodniki, Dębska Kuźnia, Komorniki, Strzelce. Od 1254 r., pracowała na Przedmieściu Odrzańskim pierwsza cegielnia. Przed Bramą Gosławicką zlokalizowane były piece garncarskie i wapienniki. Nad Młynówką pracowały młyny, folusze, garbarnie zatrudniające rzesze rzemieślników. Większe i wymagające dużej powierzchni zakłady lokalizowano poza obrębem średniowiecznych murów obronnych miasta. Z czasem rzemieślnicy organizowali się w cechy: krawiecki (1261 r.) tkacki (sukienniczy), rzeźniczy, piekarski, szewski, kuśnierski, a od 1421 roku solarski. Cechy dbały o kształcenie i najwyższą jakość wyrobów, ustalały ceny i wykonywały funkcje sądownicze względem swoich członków. Jak podają źródła w 1511 roku Opole było jednym z 10 głównych ośrodków sukiennictwa na Śląsku. W 1532 roku umiera bezpotomnie ostatni z Piastów Opolskich Jan Dobry i od tego czasu notuje się powolny upadek miasta. Opole przechodzi z rąk do rąk i staje się ziemią zastawną. Kolejno następujące klęski żywiołowe: powodzie, pożary (największy z nich z 1613 roku zniszczył 50% zabudowy miasta), epidemie, dziesiątkowały mieszkańców miasta i niszczyły ich dobytek. Od końca XV w. średniowieczny system obronny ulegał destrukcji, tracąc znaczenie militarne. Mimo rozwoju techniki wojskowej i pojawieniu się nowych typów broni, miasto nie wzniosło nowoczesnego systemu fortyfikacji, stojąc otworem przed wojskami cesarskimi, szwedzkimi i uczestników wojen śląskich. Krystyna PIECUCH OPOLE 1
W latach 1752 1806, dla potrzeb militarnych, w pobliskich: Ozimku, Zagwiździu, Jedlicach i Krasiejowie, rozwinęło się hutnictwo żelaza. Były to od wieków tereny zasobne w rudy żelaza. Potwierdzają to również odkrycia archeologiczne z tego rejonu. Od 1768 roku podjęto próby uprzemysłowienia miasta. Opuszczone place wykupiono celem założenia manufaktur. Na polecenie Ministra Prowincji Śląskiej, w 1780 r., komisarz fabryczny Hartmann objechał Górny Śląsk celem wytypowania miast, które mogłyby liczyć na dofinansowanie nowych manufaktur. Dla Opola zalecał założenie przędzalni wełny i wytwórni jedwabiu. Z czasem powstały manufaktury skór zelówkowych, pończoszarnia, kapeluszarnia, fabryki cajgu z wełny, manufaktury bawełny i jedwabiu oraz tkalnie raszy. Były to manufaktury zwane wówczas fabrykami. Od 1782 roku na terenie miasta pracowały 3 fabryki królewskie tkanin bawełnianych i jedwabiu, 3 piece wapiennicze, wytwórnia ałunu, garbarnie Beerów i Pinkusa. Zmiany związane z rozwojem przemysłu wiązały się z zasadniczymi reformami: likwidacją poddaństwa chłopów, zniesieniem przymusu cechowego i monopolu miejskiego. Opole nie wytworzyło silnej i wiodącej jednostki fabrycznej, a jedynie drobne zakłady o różnym charakterze. Podniesienie Opola do rangi stolicy Rejencji Śląskiej w 1816 roku, spowodowało napływ urzędników, kupców, rzemieślników, a co za tym idzie, nastąpiło ożywienie ruchu budowlanego. Ze średniowiecznego 16-hektarowego miasta, Opole przestrzennie się rozwinęło, zajmując na początku XIX w. obszar 828 ha. Choć opracowano plany urbanistyczne, miasto rozwijało się dość żywiołowo. Od 1819 roku, w związku z rozwojem przestrzennym, władze miasta rozpoczęły planową rozbiórkę nieprzydatnych do celów wojskowych średniowiecznych murów i bram miejskich. Budowane etapami, od 1843 roku, połączenia kolejowe z Wrocławia, przez Opole do Mysłowic, przesunęło ciężar transportu z rzecznego na kolejowy. Dobra lokalizacja Opola pomiędzy stolicą Śląska Wrocławiem a prężnie rozwijającym się Górnym Śląskiem była zbawienna dla gospodarki miasta. Sukcesywnie rozwijała się również żegluga na Odrze. Wzrost produkcji i ilości zakładów zauważalny był w takich dziedzinach przemysłu, jak: produkcja ceramiki (dachówki, cegły budowlane i prasowane, rury drenarskie) 23 cegielnie, przemysł tytoniowy wytwórnie tytoniu, 4 fabryki cygar, metalurgiczny rozwijająca się odlewnia żelaza, no i oczywiście przemysł spożywczy produkcja mąki i przetworów zbożowych. Powstają też zakłady miejskie: gazownia, wybudowana przez Rudolfa Firlego w 1862 roku, nowoczesna sieć wodociągowa z rur stalowych ułożonych w ziemi, dom wodociągowy (pierwowzór wieży ciśnień) i zakład energetyczny. Zespół Wodociągów Miejskich Budowa nowoczesnego zakładu wodociągów rozpoczęła się w 1892 roku. W skład zespołu weszły: budynek rozdzielni elektrycznej z mieszkaniem służbowym na piętrze, obudowana studnia, budynek administracji, warsztat, pompownia, kuźnia, wieża ciśnień i zbiorniki wody. Inwestycję wybudowano w ciągu czterech lat. Autorem koncepcji i obliczeń był prof. Ansman, twórca wodociągów w Berlinie, Magdeburgu, Opolu i Zawadzie. Nad całością prac czuwał inż. W. Pfefer. Prace hydrogeologiczne wykonywane były pod kierunkiem hydrogeologa Engenbrodta. Bezpośrednie prace wykonywane były przez inż. Abmanna i inż. Lemana Najpiękniejszym elementem zespołu, jednocześnie będącym doskonałym punktem widokowym, jest wieża ciśnień, wzniesiona w okresie 2 lat. Wysokość wieży to 41,43 m, ze zwieńczeniem 46,43 m. Spód dębowego pierwotnie zbiornika na wodę o pojemności 900 m3, zawieszony był na wys. 29 metrów nad poziomem terenu. Z czasem zbiornik wymieniony został na stalowy. Kształtki i podstawowy materiał ceramiczny do budowy wieży wykonała na zamówienie cegielnia z okolic Gogolina. Początkowo wodę czerpano ze studni podziemnych znajdujących się w okolicach zakładu, a od 1936 roku z ujęć podziemnych wsi Zawada pod Opolem. Do dnia dzisiejszego płytkie ujęcie wód czwartorzędowych stanowi podstawowe źródło zasilania. Na potrzeby mieszkańców miasta zakład wodociągowy w roku 1913 dostarczył 650 m 3 wody, co dawało średnio około 52 l wody na mieszkańca. W 1908 roku przy ul. Bończyka uruchomiono oczyszczalnię ścieków typu mechanicznego, która w pełni zaspakajała potrzeby mieszkańców. Wodociągi przetrwały kolejne wojny bez większych strat obiektowych. Dzięki zarządowi prowadzącemu dzisiejszą spółkę Wodociągi i Kanalizacje, oba zabytkowe zespoły jeden wpisany do rejestru zabytków woj. opolskiego, drugi objęty gminną ewidencją zabytków prezentują się okazale. Wieża ciśnień została poddana pracom konserwatorskim w latach 90. XX w. Po konserwacji (w latach 2009 ) są także: budynek administracyjny, obudowa studni, pompownia i kuźnia z kominem. Obecnie, rozdzielnia elektryczna najbardziej wysunięta bryła zespołu w kierunku ul. Oleskiej została wydzierżawiona i przekształcona w bar szybkiej obsługi. W zespole Wodociągów i Kanalizacji pracują pasjonaci, którzy zamierzają oprowadzać wycieczki, pokazując cały proces uzdatniania wody. 2
Hala pompowni z kuźnią po konserwacji Wieża ciśnień Obudowa studni Zespół Wodociągów Miejskich Wnętrze wieży z wstęgą kamiennych schodów 3
Budynki pierwszej elektrowni przy ul. M. Konopnickiej Zespół wodociągów jest pod stałym nadzorem, a ponieważ podstawowa funkcja nie zmieniła się, nie występują żadne zagrożenia. Zespół pierwszej elektrowni Równie prawidłowo utrzymany i użytkowany jest zespół pierwszej elektrowni, otwartej w 1908 roku, obecnie zakładu energetycznego, mieszczący się w narożu ulic M. Konopnickiej i ks. S. Baldego. Zakład wyposażony był w 2 kotły parowe i dwie maszyny parowe, połączone z generatorem. Elektrownia rozbudowana w latach 1913 1916 i 1921, działała do 1931 roku, kiedy to głównym dostawcą prądu została elektrownia na terenie cementowni Groszowice. Cały zespół użytkowany jest nadal przez Zakład Energetyczny. Obecnie planowany jest remont elewacji zespołu budynków wraz z ich iluminacją. Szare złoto Opolszczyzna ma bogatą bazę surowcową, od rud żelaza po zasoby margli kredowych, które stały się bazą surowcową produkcji cementu szybko twardniejącego portlandzkiego. Wapno wypalane było na tych terenach już od XVI w. a licznie występujące szybowe piece wapiennicze, rozsiane po województwie, zwane są śląskimi piramidami. W poł. XIX w. na terenie powiatu strzeleckiego pracowało 51 pieców, a na terenie powiatu opolskiego 35. Ze względu na trudność adaptacji pieców szybowych do innych funkcji i brak prac zabezpieczających znikają one z naszego krajobrazu kulturowego szybko i bezpowrotnie. Początki spoiw hydraulicznych to czasy starożytnych Greków, których technologię przejęli Rzymianie. To właśnie im zawdzięczamy nazwę cement. Materiały pucolanowe wydobywano w miejscowości Puccoli w Zatoce Neapolitańskiej i stosowane były do wytwarzania spoiw hydraulicznych. Cement, który obecnie stosujemy to wynik doświadczeń i badań naukowych prowadzonych od II poł. XV w. Przełomowymi były doświadczenia Johna Smeatona przy budowie w 1756 roku latarni morskiej w Eddystone Rock. John Smeaton jako pierwszy użył tej nazwy, chociaż po czterdziestu latach w 1796 roku patent na produkt z prażenia margla otrzymał James Parker. Produkt ten nazwano cementem romańskim. Cement o takich parametrach wytwarzano w cementowni firmy Dupont i Demarle w Boulogne-sur-Mer we Francji od 1840 r. Pierwszą cementownią na terenie Polski, produkującą cement romański od roku 1823, był zakład na osiedlu Kozioł koło Sławkowa. Badania nad technologią cementu prowadzone były przez Vicata, Legera, Raucourt de Charleville. Patent na wytwarzanie cementu portlandzkiego uzyskał w 1824 roku Joseph Aspdin. Jednak za twórcę technologii wytwarzania cementu portlandzkiego uważa się Issaca Charlesa Johnsona. Nowa technologia wytwarzania cementu powoli znajdowała zwolenników i do końca XIX w. wyparła produkcję cementu romańskiego. W 1855 roku rozpoczęła produkcję, założona przez Hermanna Bleibtreu, cementownia Züllchow (obecnie Żelechów, dzielnica Szczecina). Była to prawdopodobnie pierwsza cementownia na terenie Niemiec. Na terenie Polski (w zaborze rosyjskim) pierwszą cementownią była cementownia w Grodźcu koło Będzina. Rozpoczęła ona produkcję w 1857 roku i była, jak podają źródła, trzecią w Europie i piątą cementownią na świecie. W tym samym roku rozpoczęła produkcję opolska cementownia Grundmanna. Cement grodziecki został między innymi zastosowany do budowy kolei warszawsko-wiedeńskiej, warszawsko-bydgoskiej i ząbkowickokatowickiej oraz szeregu mostów. Bogate i płytko położone złoża margla kredowego zachęcały do lokalizacji fabryk, a bliskość węgla z Górnego Śląska zapewniała płynność produkcji. Łatwy dostęp do dróg a także do transportu rzecznego i kolejowego zapewniały także możliwość ekspedycji. Wszystkie opolskie cementownie zlokalizowane były w pobliżu głównych dróg kołowych, kolejowych i wodnych, oraz w obrębie dostępności do złóż. Powierzchniowo zespół budynków cementowni zajmował około 8 ha. Złoża margla kredowego, podstawowego surowca do produkcji, obejmowały setki hektarów. Transport surowca odbywał się przy pomocy kolejki wąskotorowej. W skład podstawowego zespołu technologicznego cementowni wchodziły: suszarnia surowca, kruszarki i młyny surowca, mieszalnia i formiernia brykietów, suszarnia brykietów w piecach koksowych, piece szybowe, młyny cementu, silosy i pakownie cementu, kotłownie, jako obiekty o charakterze podstawowym, oraz budynki zarządu, biura, budynki miesz- 4
kalne, laboratoria, warsztaty, składy węgla jako obiekty pomocnicze. Przemysłowcy hamburscy w 1857 roku sfinansowali budowę pierwszej cementowni zlokalizowanej w rejonie obecnej ul. Struga. Została ona wydzierżawiona, a następnie, w 1862 roku, jako Portland-Zementwerke, sprzedana Wilhelmowi Grundmannowi z Katowic do dziś zwana jest cementownią Grundmanna. Friedrich Wilhelm Grundmann był przemysłowcem, dyrektorem zarządu dóbr katowickich posiadłości Huberta Thiele-Wincklera później zarządcą dóbr rodziny Winckler. Dokonał w nich gruntownych przemysłowych przemian, wraz z budowniczym H. M. A. Nottebohnem był autorem koncepcji rozbudowy miejskiej Katowic. Skutecznie zabiegał o nadanie Katowicom praw miejskich, co nastąpiło 11 września 1865 roku. Produkcja cementu w pierwszym roku wyniosła 900 ton, a w ciągu kolejnych ośmiu lat wzrosła do 6500 ton. To właśnie z cementu tej fabryki wyprodukowano kopię marmurowego popiersia bogini Junony z willi Ludovici w Rzymie. Kopia ta została nagrodzona w 1867 roku na Wystawie Powszechnej Wszystkich Narodów w Paryżu za wysoką jakość opolskiego cementu w zupełnie nowym zastosowaniu. Nagrodzone popiersie wróciło do Opola i było ozdobą Parku Zamkowego na Ostrówku. Ani fabryka cementu ani popiersie nie przetrwały. W 1865 roku powstaje nowy zakład produkcji cementu, którego właścicielem był przedsiębiorca opolski Heymann Pringsheim (właściciel opolskiego browaru). Powstał on w miejscu obecnych zakładów Ovita-Nutrica. Po zakładzie pozostała jedynie willa właściciela powstałej przy cementowni betoniarni, później sprzedana cementowni. Panorama miasta z pierwszymi cementowniami Nieistniejące dziś cementownie Grundmanna i Pringsheima Opolski przemysł cementowy, chluba miasta, na widokówkach nieistniejące dziś cementownie Park zamkowy z głową Junony Willa związana historycznie z cementownią Pringsheima Ocalały fragment ogrodzenia willi 5
Pusty i niezagospodarowany plac po rozebranej cementowni Groszowice Cementownia Groszowice W latach 1871 1872 powstaje w Opolu kolejna cementownia cementownia Groszowice. Fabrykę cementu Groszowice wybudował prywatny opolski przedsiębiorca H. Wartenberger. Trzy lata później, w 1874 roku, ze względu na trudności finansowe cementownia została przejęta przez spółkę akcyjną AG Oberschlesische Portland Zementwerke Groszowitz. Prezesem spółki został Constans von Prondzynski, dzięki któremu fabryka przetrwała trudny czas kryzysu ekonomicznego. Fabryka składa się z czterech zakładów. Najstarszy z nich wypalał 8 500 ton rocznie (dobowo około 25 ton), II zakład 11 300 ton. Trzeci zakład wybudowano w 1884 roku. Wypał odbywał się pierwotnie w piecach szachtowych (szybowe o ruchu okresowym), które po roku 1900 zastępowano kolejno piecami Dietscha (szybowe o ruchu ciągłym). W 1906 roku nastąpiła kolejna rozbudowa powstał zakład IV o wydajności 159 ton/dobę, dając łącznie ze wszystkich czterech zakładów produkcję na poziomie 300 ton/dobę. Na przełomie lat 1911 12 nastąpiła zmiana technologii produkcji z metody suchej na mokrą w piecach obrotowych. Komplet urządzeń dostarczyła firma Krupp. Cementownia Groszowice w 1884 roku weszła w skład spółki Schlesiche Aktien Gesellschaft fur Portland Cement Fabrikation zu Groschowitz, a w 1926 roku w skład spółki Schlesiche Portland Zement- Industrie AG. Oppeln. W 1924 roku w skład spółki weszły również wapienniki w Gogolinie i Górażdżach. Cementownia w 1928 roku buduje 2 nowe piece obrotowe o wydajności 200 ton/dobę, a w 1936 roku kolejny piec obrotowy o wydajności 280 ton/dobę z wieżą rekuperacyjną. Po dodaniu wież rekuperacyjnych w istniejących piecach wzrosła wydajność, a jednocześnie zmniejszyło się zużycie węgla. Dzięki modernizacji produkcji uzyskano wydajność 310 ton/dobę. Był to jeden z najnowocześniejszych zakładów środkowo-wschodnich Niemiec. Od 1941 roku cementownia Groszowice weszła w skład koncernu Verenigte Ost Und Mitteldeutche Zement Actiengesellschaft. Po wojnie, od grudnia 1945 roku rusza produkcja na bazie jednego pieca, a pozostała część zakładu jest sukcesywnie odbudowywana do lipca 1946 r.. Wydajność wówczas wzrosła do 600 ton/dobę. Do 1984 roku cementownia Groszowice wyprodukowała ponad 16 000 tys. ton cementu. W latach 50. XX w., w cementowni Groszowice wprowadzono doświadczalną produkcję tlenku glinu autorstwa prof. Grzymka jako program pilotażowy dla budowy Fabryki Tlenku Glinu w Nowinach koło Kielc. W 1997 roku cementownię przejęły Zakłady Cementowe Górażdże SA i rok później podjęto decyzję o jej zamknięciu i rozbiórce z powodu przestarzałej technologii, wyeksploatowanie złóż i zalania kamieniołomu Bolko. Groszowice posiadały na swoim terenie, do 1968 roku, własną elektrownię o mocy 16 000 kw, zasilającą inne cementownie. Rozbiórkę cementowni boleśnie przeżyli byli pracownicy zakładu i ich rodziny. Została przeanalizowana możliwość pozostawienia paru najcenniejszych i charakterystycznych obiektów zakładu. Był to czas, w którym nie widziano możliwości czy realnej perspektywy zagospodarowania nieczynnego zakładu lub zmiany jego funkcji. Najprostszą formą była rozbiórka i sprzedaż pustego placu. Jak pokazało życie teren ten od wielu lat nie został zagospodarowany. Oczywiście należy na to spojrzeć też od strony możliwości adaptacyjnych. Są to duże kubaturowo obiekty, budowane w większości ze względu na charakter pracy z żelbetu, dość trudne do zachowania i utworzenia w nich nowej funkcji. Cementownia Odra Cementownia Hafen od 1945 r Odra założona w 1872 roku, wyposażona była w piece szybowe. W roku 1911 powiększyła się o trzy piece obrotowe wydajności 250 ton/dobę. Do II wojny światowej zakład osiągnął roczną produkcję w wysokości 200 tys. ton. Po zniszczeniach wojennych, w 1947 roku zapadła decyzja o odbudowie cementowni. Odra była największą inwestycją przemysłu cementowego w Polsce. W 1951 roku dobudowano dwa piece obrotowe a w rok później dwa kolejne. Od 1962 roku działały Opolskie Zakłady Przemysłu Cementowego, a od 1974 roku Opolski Kombinat Cementowo-Wapienniczy. Szczytowa moc zakładu przypadła na 1975 rok i wynosiła 985 tys. ton. W 1993 roku w ramach prywatyzacji przemysłu cementowego pakiet kontrolny nabyła firma Hansa Miebacha Projektgesellschaft GmbH z Dortmundu. Do 1999 roku nastąpiła kompleksowa modernizacja z energochłonnej mokrej technologii na suchą. Wydajność jednego pieca wzrosła do 1200 ton/dobę. Taki wzrost wydajności pozwolił wyłączyć pozostałe trzy piece obrotowe. Zmniejszone zużycie ciepła, konieczne do wypału, to także obniżenie emisji pyłów i gazów. Zakład stał się przyjazny dla 6
Cementownia Odra ostatnia pracująca cementownia środowiska. W ramach modernizacji pobliskiego wysypiska odpadów komunalnych, wybudowano system segregacji, które w części służą jako paliwo alternatywne w procesie wypału. Do 2004 roku jedyna czynna na terenie miasta cementownia Odra otrzymała certyfikaty ISO 9001, ISO 14001. Zakład wprowadza nadal unowocześnienia. W ostatnich latach budynki zabytkowe zostały oczyszczone z wieloletnich powłok cementowych. Jest to doskonały przykład zachowania pierwotnej funkcji zakładu poprzez jego planową modernizację. Cementownia Giesla to kolejny wybudowany w Opolu w 1884 roku zakład. Wybudowana przez radnego miejskiego A. Giesla przekształca się w spółkę akcyjną Portland Cement-Fabrik vorm. A. Gisel. Do dziś pozostał niewielki fragment zakładu. Niezwykle urokliwe, zbudowane z czerwonej licówki obiekty stoją w rozwidleniu torowisk na ul. Torowej i ze względu na położenie trudno znaleźć im nową, atrakcyjną funkcję. Pełnią dziś funkcje magazynowe. Zlokalizowane bezpośrednio przy torach hale produkcyjne cementowni Giesla 7
Sylwetka cementowni Bolko Budynki biurowe, obecnie mieszkalne cementowni Bolko Wieża ciśnień w zespole cementowni Bolko Charakterystyczny komin i wyremontowane obiekty cementowni Bolko Nowa zabudowa mieszkaniowa na terenie cementowni Bolko. Jeden z dziedzińców wewnętrznych cementowni Bolko Zieleń łagodzi surowy charakter dawnego zakładu produkcyjnego 8
Cementownia Bolko W Nowej Wsi Królewskiej w 1901 roku uruchomiono kolejną cementownię Bolko, własność spółki Gogolin-Gorasdzer Kalk und Cement Werke AG. Zakład produkował 1400 ton rocznie. Cementownia Bolko pracowała na technologii suchej i wytwarzała cement klasy 250 i 350. W czasie II wojny światowej w kamieniołomach cementowni pracowali angielscy i amerykańscy jeńcy wojenni. Jedna z hal przystosowana została do produkcji wózków na bomby lotnicze. Cementownia Bolko zakończyła produkcję w 1979 roku. Obecnie cały zakład jest w rękach prywatnych, poza budynkami mieszkalnymi, które są w złym stanie technicznym. Pozostałe budynki są po remontach lub w trakcie remontu. Na skraju założenia, niewidoczna z poziomu głównej ulicy, pojawiła się nowa zabudowa autorstwa opolskich architektów Małgorzaty Adamowicz-Nowackiej i Marka Nowackiego. Jest to zespół niskich budynków mieszkalnych. Surowe w detalu, proste bryły dostosowane do skali obiektów istniejących, doskonale wpisały się w całe założenie dawnej cementowni. Perfekcyjnie prowadzona zieleń to dodatkowy atut. Pozostałe dominanty w postaci komina i wieży ciśnień, przypominają o pierwotnej funkcji. Część wysokich hal czeka na zagospodarowanie, a nowy właściciel ma całe mnóstwo pomysłów. Urok tego miejsca podkreśla wyrobisko pomarglowe wypełnione wodą Odry w czasie powodzi 1997 roku. Zatem nowa zabudowa mieszkaniowa posiada dodatkowy akcent. Urząd Miasta przeprowadził rekultywacje terenu. Nurkowie pocięli i wyciągnęli elementy wyposażenia wyrobiska wraz z olbrzymia koparką. Akwen wodny jest zarybiony i stanowi dla mieszkańców miasta szalenie atrakcyjny teren rekreacyjny. Takie zagospodarowanie nieczynnej cementowi można z powodzeniem nazwać wzorowym i przykładnym. Oczywiście nowa funkcja, jak i remont obiektów istniejących, wymaga nakładów i czasu, ale efekty są doskonałe. Cementownia Piast Kolejna cementownia Piast której współudziałowcami byli Richard Fredlanender i Wilhelm Leonardy, powstała w 1906 roku (dawniej nosiła nazwę Stadt Oppeln) i zlokalizowana jest na terenach przyległych do ul. Armii Krajowej. Cementownia posiadała dwa piece obrotowe firmy Felner-Ziegel i pozostałe wyposażenie technologiczne firmy Krupp. W ramach kolejnej rozbudowy zainstalowano kolejne dwa piece obrotowe. W 1914 roku uruchomiono piec rusztowy firmy Lurgi jedyny taki prototyp na świecie. Niestety nie spełnił on pokładanych nadziei, a jakość cementu odbiegała od zakładanych. Lata 1929 30 to kolejna modernizacja z przebudową pieca i młynów. Po wojnie (w czerwcu 1945 roku) Magazyny cementowni Bolko czekają na nowe życie Dawne wyrobisko cementowni Bolko dziś akwen wodny miasto przejęło zakład całkowicie zdewastowany. Ponowna produkcja rusza w kwietniu 1946 roku. Ze względu na wyczerpanie złoża i wysoką uciążliwość w 1978 roku podjęto decyzję o likwidacji zakładu. Szczytowa moc produkcyjna Piasta w roku 1958 wynosiła 304 tys. ton. Obecnie z całego założenia czytelne są jedynie budynki zarządu i biur, brama wjazdowa i stojący przy samym wiadukcie komin. Pozostałe budynki rozebrano i przebudowano. Taka ilość cementowni skupiona w jednym mieście była niewątpliwie uciążliwa dla mieszkańców. System ochrony środowiska nie działał tak skutecznie, jak obecnie. Elektrofiltry montowane na kominach nie oczyszczały spalin, a miasto codziennie pokryte było pyłem cementowym, unoszącym się przy większych podmuchach wiatru. Cementownie przez wiele lat pracowały i były eksploatowane nadmiernie, bez systemowego planu modernizacji i wprowadzania nowatorskich technologii. Oczywiście pewien zakres prac modernizacyjnych i remontowych był wykonywany, ale jak widać był on nieskuteczny. Taka gospodarka doprowadziła w dłuższym czasie do prostych wniosków. Choć z punktu widzenia mieszkańców likwidacja kolejnych cementowni radykalnie poprawiła skład powietrza. 9
Olbrzymi kubaturowo kompleks zabudowy cementowni Silesia Charakterystyczne żelbetowe kolosy Najlepiej zachowany zespół budynków cementowni Wróblin Cementownie Silesia Cementownie Silesia i Wróblin (dawniej Frauendorf) powstały na bazie tego samego projektu. Oddalone są od siebie o dwa kilometry. Pierwsza z nich Silesia powstała w 1906 roku. Wyposażona w trzy piece obrotowe osiągała roczną produkcję na poziomie 52 tys. ton. Ze względu na olbrzymią powojenną dewastację po roku 1945 produkcja nie została wznowiona. Puste i monumentalne hale mimo solidnej konstrukcji ulegają destrukcji w oczekiwaniu na dobrego inwestora. Cementownia Wróblin Cementownia Wróblin powstała w 1908 roku. Jednym z jej właścicieli był przedsiębiorca Ekbert. W 1936 roku cementownia osiąga pułap produkcyjny 105 tys. ton cementu rocznie i wchodzi w skład Oppelner Frauendorfer Portaland Cemant Werke AG. Do ostatnich dni wojny cementownia pracuje na pełnych obrotach. Stopień dewastacji po 1945 roku był tak duży, że nie opłacała się jego odbudowa, a część ocalałych po grabieżach urządzeń zasiliła inne opolskie zakłady cementowe. Wyrwy w elewacjach do dziś przypominają o miejscach gdzie czołgi, ciągnąc na linach trofiejne maszyny, wyjeżdżały z hal. Opustoszały zakład w latach 90. XX w. chwilowo przekształcono w PGR, a później przystosowano budynki dla potrzeb magazynów zbożowych, które do dziś należą do przedsiębiorstwa Młyny Polskie. Z cementu wyprodukowanego w tym właśnie zakładzie wykonano w okresie międzywojennym betonową autostradę łączącą Gliwice ze Zgorzelcem, znaną nam wszystkim, popularną betonówkę. Rozwój kluczowego przemysłu to rozwój przestrzenny i demograficzny miasta. Od początku XIX w. do połowy XX wieku liczba mieszkańców Opola wzrasta trzykrotnie, a zatrudnienie dziesięciokrotnie. W krótkim czasie kompleks kolejnych zakładów produkcji cementu nadał miastu specyficzny charakter, a w panoramie miasta wyrósł las kominów konkurujących z historycznymi dominantami. Opole stało się wielkim ośrodkiem przemysłu cementowego w Europie. Do 1908 roku na terenie Górnego Śląska istniało 11 cementowni, z czego 9 w samym Opolu. Rozwój przemysłu cementowego był czynnikiem miastotwórczym. Zakłady przechodziły szybki proces doskonalenia produkcji, piece szybowe zastąpiono obrotowymi, ulepszono proces przemiału, składowania, ekspedycji i mechanizacji pracy w kamieniołomie. Opolski cement sprzedawany był dla potrzeb Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, ale także dla rejonu Wielkopolski, Prus Zachodnich, Berlina, Austro-Węgier, Rosji, Rumunii, Bułgarii i krajów Ameryki Południowej. Świadectwem jakości opolskiego cementu jest wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO wrocławska Hala Stulecia (Ludowa) autorstwa Maxa Berga, wybudowana na bazie opolskiego cementu. W Górażdżach powstała spółka Górażdże Cement SA, jeden z największych w Europie producentów cementu. Utrzymanie wszystkich cementowni jest niemożliwe z punktu widzenia ekonomii. Utrzymanie wszystkich zabytkowych cementowni jest równie trudne. Są to wielkie obszarowo zespoły, o dużych kubaturowo obiektach produkcyjnych, szczególnie trudnych do zaadoptowania. Wymagają one wielu 10
Willa właściciela cementowni Wróblin pomysłów i zachodu aby znaleźć im ekonomicznie uzasadnioną funkcję, prowadząc w kierunku współistnienia i zachowania maksymalnej ilości oryginału. Likwidując uciążliwy przemysł, miasto nie może zapomnieć, co było podstawą nowego życia miasta, a takim bez wątpienia był rozwój przemysłu cementowego. Najmniej problematyczne jest zagospodarowanie budynków biur, willi dyrektorów lub prezesów zarządzających cementowniami. Jedna z nich, przy ul. Sobieskiego, przekształcona została na mieszkania, kolejna najlepiej zagospodarowana to Willa Park, będąca siedzibą prezesa cementowni Groszowice. Constans von Prondzynski wybudował swoją rezydencję w latach 1892 1896 jako zespół rezydencjonalno-parkowy. Rezydencja wyposażona była w telefon, centralne ogrzewanie, prąd elektryczny. W zachowanych wnętrzach został wykonany remont konserwatorski z przystosowaniem do funkcji restauracji z pokojami gościnnymi. Piękny strop drewniany salonu, piece, wystrój architektoniczny, zachowana oryginalna stolarka okienna i drzwiowa są niewątpliwym atutem, tworzącym charakter miejsca. Kompletna forma cementowni to budynki, maszyny i urządzenia, ale także stare wyrobiska. Budynki pozostaną, ale odrębną kwestią jest strata wyposażenia technologicznego, unikalnych maszyn i urządzeń, które przy okazji likwidacji zakładu wywożono na złom. Każdy taki element to historia rozwoju myśli inżynierskiej i nasze wspólne dziedzictwo przemysłowe. Od wielu lat pasjonaci cementowni zbierają dane techniczne, mapy, widokówki. Od paru lat prowadzone są też rozmowy na temat utworzenia muzeum cementu i ochrony choćby minimalnej ilości maszyn i urządzeń. I ostatnia część zespołu urbanistycznego cementowni wyrobiska. Większość z nich to Willa prezesa spółki Constansa von Prondzynskiego akweny wodne, nad którymi opolanie z przyjemnością spędzają wolny czas. Koloryt wody z dnem z naturalnego białego kamienia jest nieprawdopodobny i zbiornik bardziej przypomina kolorem lagunę, niż jezioro. Dla tego pokolenia opolan, którzy nie pamiętają cementowni pozostaje historyczna nazwa Kamionka. Krystyna Piecuch Fotografie: autor, E. Hardt, P. Pomykalski Bibliografia: L. Zachuta, Historia przemysłu cementowego w Polsce 1857 2000, Polski Cement, Kraków 2004; Stanisław Altman, Wyrób cementu portlandzkiego, Warszawa 1937; Archiwum KOBiDZ; Archiwum OWKZ Opole; Opole monografia miasta, praca zbiorowa, 1975 Instytut Ślaski; Studium Historyczno-Urbanistyczne miasta Opola, praca zbiorowa, PKZ Wrocław 1990. Kamionka raj dla mieszkańców miasta 11