Proces rozwiązywania problemów a proces podejmowania decyzji Proces podejmowania decyzji Przejawy ograniczonej racjonalności - wykład 7 Proces podejmowania decyzji jest procesem rozwiazywania problemu niepewności (Nosal, 1993). Decyzję podejmujemy w sytuacjach, kiedy istnieje więcej niż jedno rozwiązanie oraz rozwiązania te różnią się od siebie efektywnością. W związku z powyższym, w celu podjęcia decyzji konieczna jest analiza sytuacji wyboru. Kiedy przyszłe wydarzenia są nieznane i nie mamy żadnych możliwości wyboru, sytuacja decyzyjna nie występuje. Problem decyzyjny Nie każdy problem jest problemem decyzyjnym! Problem decyzyjny spełnia następujące warunki: 1. Liczba jego rozwiązań jest duża lub nieokreślona. Jeżeli jest tylko jedno rozwiązanie nie ma problemu decyzyjnego. 2. Wygenerowanie określonych wariantów rozwiązania danego problemu. Warianty końcowe mogą się różnić od początkowych 3. Nie wszystkie warianty rozwiązania danego problemu są możliwe i realne. 4. Wybór wariantu najlepszego rozwiązania danego problemu jest procesem trudnym, skomplikowanym, wymaga zbierania dodatkowych informacji, wielu obliczeń i pomiarów. Konwergencyjny przebieg procesu decyzyjnego Myślenie inwencyjne Zdefiniowanie typu sytuacji Problem niepewności: Złożoność Zmienność Niejasność Presja czasu Brak wiedzy Język, kategorie pojęciowe Określenie źródeł i struktury niepewności Poszukiwanie nowych wariantów działania Ocena celu, warunków i możliwości działania Zamknięcie zbioru wariantów Określenie szans Myślenie decyzyjne Określanie kryteriów i skal oceny wariantów Tablica decyzyjna Zintegrowanie ocen Wybór działania Podjęcie decyzji Reguły decyzyjne Decyzja Metody rozwiązywania problemów Metody algorytmiczne są to niezawodne przepisy na rozwiązanie problemów danej klasy. Termin niezawodność oznacza, że prawidłowe ich zastosowanie do właściwych danych daje stuprocentową gwarancję rozwiązania problemu. Typowymi znanymi regułami algorytmicznymi są przepisy dodawania, odejmowania, mnożenia oraz przepisy kulinarne. Reguły algorytmiczne często stosowane automatyzują się nabierając właściwości złożonych nawyków. Metody rozwiązywania problemów Metody heurystyczne są to przepisy ogólne i zawodne, ale za to umożliwiające rozwiązanie większej klasy problemów. Przykładem metod heurystycznych jest np. instrukcja nauczyciela dotycząca pisania wypracowań, dodatkowe wskazówki dotyczące rozwiązywania trudniejszych zadań matematycznych czy ogólne zasady prowadzenia dyskusji. Metody heurystyczne i algorytmiczne noszą wspólna nazwę strategii myślenia. Zwykle strategia myślenia jest system złożony z reguł heurystycznych i algorytmicznych. 1
W sensie rzeczowym przystosowanie do prawdy Racjonalność im lepiej jest działanie przystosowane do okoliczności i w ogóle do wszystkiego, cokolwiek w sądzie prawdziwym stwierdzić można, tym bardziej jest ono racjonalne (Kotarbiński) W sensie metodologicznym zgodność postępowania z ogółem posiadanych informacji; w przypadku przygotowywania działania racjonalność polega na tym, że opiera się ono na podstawie teoretycznej Racjonalność cd. Działanie jest racjonalne wtedy, jeśli opiera się na należycie uzasadnionych, prawdziwych (spełnionych) przesłankach. W takich właśnie warunkach są duże szanse, że działania ocenione jako racjonalne ex ante okaże się również działaniem racjonalnym ex post Działanie jest racjonalne wtedy, gdy skutecznie prowadzi do wyznaczonego celu, o czym poświadczają obiektywne metody Działanie takie nazywamy skutecznym, ponieważ zostały osiągnięte cele, które wcześniej sformułowano na solidnej (prawdziwej podstawie) Człowiek racjonalny, to taki, które podejmuje wszystkie decyzje w sposób optymalny Modele podejmowania decyzji Modele formalne (matematyczne, normatywne) Modele behawioralne (psychologiczne, deskryptywne) Wykorzystanie modeli podejmowania decyzji w specyficznych sytuacjach decyzyjnych Krytyka modeli formalnych Badania Herberta Simona (1965-1975) przyczyniły się do zmiany pojmowania koncepcji racjonalności (Nagroda Nobla w 1978r) Modele formalne (m.in. model SEU) zakładają istnienie racjonalności olimpijskiej, czyli nieograniczonych możliwości obliczeniowych, dzięki którym człowiek ogarnia wszystkie dostępne warianty wyboru i maksymalizuje wszelkie użyteczności w podejmowaniu decyzji. W rzeczywistych decyzjach, racjonalność olimpijska jest niedoścignionym wzorem Ludzie dążą raczej do osiągnięcia satysfakcji niż do maksymalizacji efektów. Dlaczego? gdyż mamy najczęściej ograniczoną wiedzę na dany temat, a zebranie i zapamiętanie dużej liczby informacji jest procesem trudnym i kosztownym. Ograniczona racjonalność Ograniczona racjonalność Koncepcja ograniczonej racjonalności nie jest jedynie niewielką poprawką do modeli formalnych Podejmowanie decyzji jest procesem sekwencyjnego przetwarzania informacji przy zmiennych kryteriach oceny korzystności decyzji Decydenci stosują kryterium dostatecznej korzystności lub korzystności chwilowej (lokalnej) Umysł człowieka jest bardzo prostym systemem, złożone jest tylko środowisko, w którym działamy Decyzja w tej interpretacji nie jest wyrazem poszukiwania jakiegoś absolutnego optimum, ale intelektualnym narzędziem służącym do bieżącego (chwilowego) spełnienia wymagań zawartych w zmiennych celach działania, kryteriach oceny rezultatów, warunkach itp. Ograniczona racjonalność to nie nieracjonalność!!! 2
Inklinacje poznawcze W sytuacjach niepewnych i ryzykownych konieczne jest stosowanie rozwiązań innych niż myślenie algorytmiczne W przypadku takich decyzji funkcjonują tzw. inklinacje poznawcze (cognitive bias) i heurystyki. Błędy a zniekształcenia. Nie każde Różnice indywidualne w uleganiu inklinacjom poznawczym zniekształcenia poznawcze zależne są zarówno od czynników sytuacyjnych jak i indywidualnych Wewnętrzne źródła ograniczonej racjonalności Ograniczenia pamięci Przetwarzanie sekwencyjne Złożoność sytuacji Funkcjonowanie inteligencji płynnej i skrystalizowanej Charakter preferencji Zewnętrzne źródła błędów w procesie podejmowania decyzji Złożoność Zmienność Niepewność Brak kompletnych danych zewnętrznych Obiektywne wymiary otoczenia Heurystyka Heurystyka pochodzi od greckiego słowa odkrywać. Heurystyki są to uproszczone reguły wnioskowania, którymi posługują się ludzie, by wydawać sądy w sposób szybki i efektywny. Heurystyka to metoda na skróty, wypracowana na drodze doświadczeń i ewolucji, które często pozwala na poprawne wnioski, często jednak zawodzi prowadząc do błędów. stan umysłu Heurystyka kotwiczenia skłonność do niedostatecznego korygowania wyjściowej oceny (skądkolwiek by ona pochodziła) (Tversky i Kahneman). Np. Ten słownik kosztuje normalnie 450 zł, ale dziś jest szczególna promocja i kosztuje tylko 250, a ponieważ pani pierwsza go dziś kupuje, to damy jeszcze 100 zł rabatu. porównujemy początkowe 450 i końcowe 150 i kupujemy słownik, mimo że wcale nam nie był potrzebny. W rzeczywistości zaś słownik mógł kosztować te 150 zł, ale wtedy byśmy go uznali za drogi. Heurystyka kotwiczenia Dokonywanie ocen na podstawie punktu odniesienia Polega na estymowaniu pewnych wielkości na podstawie początkowo zasugerowanego poziomu, tzw. kotwicy Zniekształcenia wywołane wpływem kotwicy umysłowej Wynika z mechanizmu kształtowania struktury (potrzeba struktury) Funkcję kotwicy umysłowej pełni pierwsza ocena lub podana informacja Kotwicą umysłową może być także ocena danego przedsięwzięcia jako ryzykowne lub korzystne. 3
Heurystyka reprezentatywności Zniekształcenia w tworzeniu reprezentacji sytuacji Wynika z dwóch mechanizmów: Mechanizmy kształtowania struktury (potrzeba struktury) Mechanizmy kodowania informacji (kodowanie obrazowo-emocjonalne) Polega na traktowaniu sytuacji jako reprezentatywną, chociaż nie ma ku temu podstaw Heurystyka reprezentatywności koncentrujemy się na podobieństwie jednego obiektu do drugiego, wnioskując na tej podstawie, że pierwszy obiekt działa podobnie jak drugi stąd np. tworzą się stereotypy. Czyli np. widząc Murzyna myślimy od razu, że ma poczucie rytmu, albo że jest niewykształcony. w trakcie szacowania prawdopodobieństwa tego, że jakieś zdarzenie pochodzi z określonej próby należy kierować się tym, w jakim stopniu to zdarzenie jest dla owej grupy reprezentatywne. Czyli np. śniady, czarnowłosy mężczyzna, grający na gitarze flamenco jest bardziej podobny do stereotypu Hiszpana niż Polaka, dlatego stawiamy na tego pierwszego. Prawo krótkich serii/złudzenie gracza - polega na traktowaniu niezależnych od siebie zdarzeń losowych jako zdarzeń zależnych. W szczególności jest to myślenie, że zdarzenie będące przedłużeniem jakiejś bardzo nieprawdopodobnej serii jest mniej prawdopodobne, niż zdarzenie przerywające tę serię. Prawo małych liczb (na wzór PRAWO WIELKICH LICZB JAKUBA BERNOULLIEGO) - złudzenie, że prawidłowości dot. dużych grup zachodzą także w małych zbiorach obserwacji. Intuicyjne przekonanie, że podstawowe cechy procesu losowego są reprezentowane nie tylko globalnie, ale również w każdej wyciętej serii danych. Przekonanie to powoduje brak naszej wrażliwości na wielkość próby Błąd koniunkcji - polegający na przecenianiu prawdopodobieństwa zajścia dwóch zdarzeń w stosunku do prawdopodobieństwa każdego z nich z osobna (P(A*B) > P(A)+P(B)), jest najbardziej spektakularnym skrzywieniem aparatu poznawczego Złudzenie korelacji - tendencja do zauważania wzorców lub korelacji tam, gdzie w rzeczywistości ich nie ma Faworyzowanie przyczynowości przecenianie zależności przyczynowych zdarzeń niż losowych Przecenianie informacji przyczynowych nad informacjami statystycznymi Nieuwzględnianie regresji w przewidywaniach po pojawieniu się wyjątkowo dobrego wyniku, oczekuje się gorszego, występuje naturalna tendencja regresji do średniej. Rodzaje heurystyk i inklinacji poznawczych Heurystyka kotwiczenia Heurystyka reprezentatywności 4
Heurystyka dostępności psychicznej Bardziej zapamiętujemy zdarzenia częściej występujące niż zdarzenia rzadsze, lecz czasem zapamiętujemy zdarzenia nie dlatego, że wystąpiły często, ale dlatego, że wystąpiły niedawno lub są wysoce emocjonalne; Żywe i budzące emocje wydarzenia przypominamy sobie łatwiej niż spokojne; Środki masowego przekazu mają duży wpływ na zapamiętywanie zdarzeń; Heurystyka dostępności psychicznej Zniekształcenia spowodowane mechanizmem nacisku dostępnej informacji Wynika z mechanizm kodowania informacji (kodowanie obrazowo-emocjonalne) Polega na przecenianiu informacji łatwo dostępnych, wyrazistych, konkretnych Znaczenie żywych i budzących emocje opisów Obecność w mediach Subiektywna wyobrażalnośc Heurystyka dostępności psychicznej Rodzaje inklinacji poznawczych Ludzie kierują się tym, jak łatwo mogą coś przywołać z pamięci. Informacje najbardziej dostępne: najświeższe, ostatnio usłyszane, np. we wczorajszych Wiadomościach Telewizyjnych, żywe, łatwe do wyobrażenia obrazy, np. katastrofa lotnicza w Wiadomościach TV, anegdoty, interesująco opowiedziane, doświadczenia osobiste, własne lub naocznego świadka, o dużym ładunku emocjonalnym. Heurystyka kotwiczenia Heurystyka reprezentatywności Heurystyka reprezentatywności koncentrujemy się na podobieństwie jednego obiektu do drugiego, wnioskując na tej podstawie, że pierwszy obiekt działa podobnie jak drugi stąd np. tworzą się stereotypy. Czyli np. widząc Murzyna myślimy od razu, że ma poczucie rytmu, albo że jest niewykształcony. w trakcie szacowania prawdopodobieństwa tego, że jakieś zdarzenie pochodzi z określonej próby należy kierować się tym, w jakim stopniu to zdarzenie jest dla owej grupy reprezentatywne. Czyli np. śniady, czarnowłosy mężczyzna, grający na gitarze flamenco jest bardziej podobny do stereotypu Hiszpana niż Polaka, dlatego stawiamy na tego pierwszego. Heurystyka reprezentatywności Zniekształcenia w tworzeniu reprezentacji sytuacji Wynika z dwóch mechanizmów: Mechanizmy kształtowania struktury (potrzeba struktury) Mechanizmy kodowania informacji (kodowanie obrazowoemocjonalne) Polega na traktowaniu sytuacji jako reprezentatywną, chociaż nie ma ku temu podstaw : Prawo małych liczb Prawo krótkich serii Ignorowanie informacji statystycznej Złudzenie korelacji i determinacji Błąd koniunkcji Nieuwzględnianie regresji 5
Prawo małych liczb (na wzór PRAWO WIELKICH LICZB JAKUBA BERNOULLIEGO) - złudzenie, że prawidłowości dot. dużych grup zachodzą także w małych zbiorach obserwacji. Intuicyjne przekonanie, że podstawowe cechy procesu losowego są reprezentowane nie tylko globalnie, ale również w każdej wyciętej serii danych. Przekonanie to powoduje brak naszej wrażliwości na wielkość próby Prawo krótkich serii/złudzenie gracza - polega na traktowaniu niezależnych od siebie zdarzeń losowych jako zdarzeń zależnych. W szczególności jest to myślenie, że zdarzenie będące przedłużeniem jakiejś bardzo nieprawdopodobnej serii jest mniej prawdopodobne, niż zdarzenie przerywające tę serię. Złudzenie korelacji - tendencja do zauważania wzorców lub korelacji tam, gdzie w rzeczywistości ich nie ma Nieuwzględnianie regresji w przewidywaniach po pojawieniu się wyjątkowo dobrego wyniku, oczekuje się gorszego, występuje naturalna tendencja regresji do średniej. Błąd koniunkcji - polegający na przecenianiu prawdopodobieństwa zajścia dwóch zdarzeń w stosunku do prawdopodobieństwa każdego z nich z osobna (P(A*B) > P(A)+P(B)), jest najbardziej spektakularnym skrzywieniem aparatu poznawczego Rodzaje inklinacji poznawczych Heurystyka kotwiczenia Heurystyka reprezentatywności Heurystyka dostępności Heurystyka dostępności Zniekształcenia spowodowane mechanizmem nacisku dostępnej informacji Wynika z mechanizm kodowania informacji (kodowanie obrazowo-emocjonalne) Polega na przecenianiu informacji łatwo dostępnych, wyrazistych, konkretnych, łatwych do przypomnienia Znaczenie żywych i budzących emocje opisów Obecność w mediach Subiektywna wyobrażalność Heurystyka dostępności psychicznej Bardziej zapamiętujemy zdarzenia częściej występujące niż zdarzenia rzadsze, lecz czasem zapamiętujemy zdarzenia nie dlatego, że wystąpiły często, ale dlatego, że wystąpiły niedawno lub są wysoce emocjonalne; Żywe i budzące emocje wydarzenia przypominamy sobie łatwiej niż spokojne; Środki masowego przekazu mają duży wpływ na zapamiętywanie zdarzeń; Ludzie mają skłonność do zbytniej pewności własnych ocen. Gdy mówimy, że jesteśmy czegoś pewni na 90%, to tak naprawdę nie mylimy się w 10% lecz w 40%-50%. Odpowiedz na pytanie: Ćwiczenie 1 Czy więcej ludzi ginie w wypadkach samochodowych czy umiera na gruźlicę? Czy więcej ludzi ginie w wypadkach samochodowych czy katastrofach lotniczych? 6
Ćwiczenia Zasada dostępności Czy więcej ludzi umiera z powodu uderzenia kawałkiem rozbitego samolotu, czy z powodu zaatakowania przez rekina? Czy więcej osób umiera w wypadkach samochodowych czy samolotowych? Lista nazwisk Czy jest więcej słów zaczynających się na literę A czy z literą A w pozycji trzeciej? Ludzie kierują się tym, jak łatwo mogą coś przywołać z pamięci. Informacje najbardziej dostępne: najświeższe, ostatnio usłyszane, np. we wczorajszych Wiadomościach Telewizyjnych, żywe, łatwe do wyobrażenia obrazy, np. katastrofa lotnicza w Wiadomościach TV, anegdoty, interesująco opowiedziane, doświadczenia osobiste, własne lub naocznego świadka, o dużym ładunku emocjonalnym. Inne mechanizmy zniekształceń Nadmierna pewność siebie Błędy w szacowaniu prawdopodobieństw Przecenianie prawdopodobieństwa sukcesu, niedocenianie prawdopodobieństwa porażki Przecenianie prawdopodobieństwa zdarzeń sprawnościowych Tendencja centralna Nadmierna pewność siebie Powszechność zjawiska nieuzasadnionej pewności siebie Czy twierdząc, że jesteśmy czegoś pewni na 100%, rzeczywiście nigdy się nie mylimy? Albo kiedy twierdzimy, że jesteśmy czegoś pewni na 90%, to mylimy się tylko w 10% przypadków? Nadmierna pewność siebie Test nieuzasadnionej pewności siebie Nadmierna pewność siebie Dla każdego z poniższych pytań proszę podać po dwie wartości: DOLNĄ i GÓRNĄ tak aby mieć 90% pewności, że prawdziwa odpowiedź mieści się między tymi dwiema wartościami. Zwykle ludzie przeceniają zasób swojej wiedzy, co znaczy, że w rzeczywistości wiedzą mniej, niż sądzą, że wiedzą. Proszę postarać się, żeby granice nie były ani zbyt wąskie (nadmierna pewność siebie), ani zbyt szerokie (niedocenianie siebie). Wymaganie to będzie spełnione, kiedy uzyska się 10% błędów, czyli kiedy dokładnie jedna odpowiedź będzie błędna. 7
Nadmierna pewność siebie Kiedy twierdzimy, że jesteśmy pewni czegoś na 90%, mylimy się nie w 10 % a w około 40-50% przypadków. Wnioski: Zdania ekspertów, Własne oceny i oszacowania Podsumowanie Bardzo często jesteśmy zmuszeni polegać tylko na subiektywnych ocenach swoich szansa, wpadając w ten sposób w liczne psychologiczne pułapki. Pamiętajmy więc, że: należy wykorzystywać dane z przeszłości to co się wznosi kiedyś musi wrócić na ziemię problemy należy rozpatrywać łącznie, a nie jako drobne fragmenty na kotwicy nigdy daleko nie odpłyniemy nasze emocje i pamięć nie zawsze są dobrym doradcą lepiej się miło zaskoczyć niż zawieść Heurystyki najczęściej stosuje się wtedy, gdy: nie ma czasu by przemyśleć starannie dany problem, jesteśmy tak przeciążeni informacjami, że pełne ich przetworzenie staje się niemożliwe, wchodzące w grę sprawy są niezbyt ważne, tak że nie mamy ochoty zastanawiać się nad nimi, mamy mało solidnej wiedzy czy informacji, które można wykorzystać gdy podejmujemy decyzję, stoimy wobec problemu, a dana heurystyka przychodzi nam na myśl. 8