SPIS TREŚCI I. INFORMACJE WSTĘPNE II. HISTORIA OBIEKTU III. OPIS STANU ZACHOWANIA ZAMKU IV. PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH

SPIS TREŚCI I. INFORMACJE WSTĘPNE II. HISTORIA OBIEKTU III. OPIS STANU ZACHOWANIA ZAMKU IV. PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH 1

I. INFORMACJE WSTĘPNE 1. RODZAJ OBIEKTU Zamek Książąt Mazowieckich w Ciechanowie 2. LOKALIZACJA Ciechanów, ul. Zamkowa 1 3. INFORMACJE DOTYCZĄCE OPRACOWANIA: 3.1. ZAMAWIAJĄCY: Muzeum Szlachty Mazowieckiej w Ciechanowie 3.2. PODSTAWA OPRACOWANIA - wizja lokalna, - dokumentacja fotograficzna, - obmiar przygotowany przez Pracownię Architektoniczną-Kleczkowski- Architekt - literatura drukowana i rękopiśmienna: Zamek Książąt Mazowieckich, Wczoraj Dziś Jutro, Wybrane Materiały z Sesji Naukowej Ciechanów 13.05.2004, Ciechanowskie Studia Muzealne IV/2006, Ciechanów 2006, Zamek Książąt Mazowieckich w Ciechanowie, Muzeum Szlachty Mazowieckiej w Ciechanowie, Ciechanów 2005. Program rewitalizacji i renowacji zespołu zamkowego w Ciechanowie województwo Mazowieckie, autorzy: dr inż. arch. Danuta Kłosek-Kozłowska, dr inż. arch. Janusz Stepkowski, mgr inż. Leszek Czapski, maszynopis, Warszawa kwiecień-maj 2005. Dokumentacja geotechniczna dla projektu rewitalizacji Zamku Książąt Mazowieckich w Ciechanowie przy ul. Zamkowej 1. 3.3. PRZEDMIOT OPRACOWANIA Program prac konserwatorskich obejmuje swym zasięgiem: - relikty dawnego Domu Dużego. 3.4. ZAKRES OPRACOWANIA Opracowanie obejmuje dokumentację obecnego stanu zachowania budowli, elementów i detali ceramicznych oraz opracowany na tej podstawie program prac konserwatorskich. Dokumentacja nie zawiera oceny stanu konstrukcji budowli, co stanowić będzie odrębne opracowanie. 4. AUTOR OPRACOWANIA: Prof. dr hab. Jadwiga W. Łukaszewicz 2

II. HISTORIA OBIEKTU Zamek Książąt Mazowieckich w Ciechanowie położony jest na północ od miasta lokacyjnego, na terenach bagiennych w zakolu rzeki Łydyni. Zbudowano go w drugiej połowie XIV w. jako nizinny zamek obronny, od jego strony zachodniej przekopano fosę. Fundatorem i inicjatorem budowy był prawdopodobnie książę Siemowit III (1355-1381). Wybudowany został na rzucie prostokąta o wymiarach 48 57 m, z dziedzińcem wewnętrznym, zorientowany z północy na południe. Jego pierwotna wysokość wynosiła ok. 5 m. Zamek posiada dwie cylindryczne baszty narożne: w narożniku południowo - wschodnim (baszta więzienna) i południowo zachodnim (arsenał). Wzdłuż kurtyny północnej znajdował się Dom książęcy (tzw. Dom Duży, Dom Wielki ). Dom książęcy był pierwotnie jednokondygnacyjny, następnie podwyższony o jedną kondygnację, jednotraktowy i trójdzielny. W części przy narożniku północno wschodnim posiadał trójprzęsłową salę o sklepieniu krzyżowożebrowym. W Domu książęcym znajdowały się pomieszczenia reprezentacyjne, mieszkalne, gospodarcze i kaplica. Wzdłuż kurtyny południowej znajdowało się czterodzielne skrzydło o konstrukcji drewnianej. Brama wjazdowa pierwotnie usytuowana w kurtynie południowej, ostatecznie zrealizowana została w kurtynie zachodniej przy baszcie południowo zachodniej. ETAPY BUDOWY ZAMKU Historię budowy zamku możemy podzielić na cztery zasadnicze etapy: I połowa XIV w. lub około lat 1427 1429 - powstało całe założenie z murem obwodowym do wysokości około 5 m., II XV w. powstał zamek niski, ukończono budowę Domu książęcego (podwyższenie o jedną kondygnację), zamurowano bramę południową, wybudowano nową bramę wraz z przedbramiem od zachodu, w miejscu dawnej furty pomocniczej, podwyższono mury kurtynowe i baszty do wysokości około 7,20 m, baszty zwieńczono blankami. Prawdopodobnie powstało skrzydło południowe, 3

III około 1470 r. nadmurowano mury kurtynowe i baszty do wysokości 9,80 m, baszty zwieńczono nowymi blankami, IV XVI w. kolejne podwyższenie baszt do obecnej wysokości około 13 m. W murach wież wybito otwory strzelnicze do armat i hakownic DALSZE DZIEJE ZAMKU W 1539 r. i po 1547r. (przejęcie przez królową Bonę) - zamek był poddawany remontom. Po 1556 r. budowla niszczeje. Jeszcze w 1645 roku zamek jest zamieszkany lecz po częściowym zniszczeniu przez Szwedów w 1657 r. ulega dewastacji. W 1792 r. rozebrano zabudowę wewnętrzna. W 1818 r. zamek nadano generałowi Wincentemu Krasińskiemu. W latach 1909-1914 budowla odnawiana była przez Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości, dzięki pomocy finansowej Adama Krasińskiego (zabezpieczono ruiny przez nadbudowanie korony murów i zaplombowano pęknięcia w kurtynach, wymurowano na nowo łuk bramy zachodniej, zamurowano otwór po bramie południowej, otwór w murze przy wieży wschodniej, odbudowano zniszczony narożnik północno wschodni zamku). W 1920 r. zamek został ostrzelany przez artylerię. W latach 1916-1920 oraz podczas II wojny światowej zamek był miejscem wielu egzekucji. W 1955 r. na terenie zamku przeprowadzono pierwsze badania archeologiczne, kontynuowane w latach 1966-1967. W 1957 przeprowadzono prace konserwatorskie w wyniku których uzupełniono lico wewnętrzne murów kurtynowych w ich dolnych partiach. W latach 1958 1960 dokonano uzupełnienia zniszczonych fragmentów lica wszystkich murów zamkowych. W 1970 r. przeprowadzono prace konserwatorskie, podczas których nadbudowano koronę murów, zrekonstruowano bramę południową. Rozpoczęto prace w Domu książęcym. Przemurowano korony ocalałych murów cegłą gotycką, wykonano łukowe zamknięcia wnęk w murach przy pomocy cegły 4

gotyckiej. Zabezpieczono nieodsłonięte mury przysypując ziemią lub przekrywając papą. Wykonano liczne uzupełnienia ubytków i wymieniono zniszczone cegły. W latach 1971 1988 przeprowadzono kolejne badania archeologiczne. W 1972 r. przeprowadzono prace konserwatorskie przy kurtynie wschodniej. Rozebrano częściowo zniszczoną koronę muru i nadmurowano ją przy użyciu cegły gotyckiej. Uzupełniono ubytki, przemurowano pęknięcia cegłą gotycką. Do muru dobudowano ściankę o grubości od ½ cegły do 1 cegły. Wykonano spoinowanie a na wierzch korony murów położono gładź cementową. W 1973 r. przeprowadzono prace konserwatorskie przy kurtynie zachodniej i północnej. W kurtynie zachodniej wymieniono zniszczone cegły zastępując je cegłą gotycką, nadmurowano koronę murów cegłą gotycką. Wierzch murów został przykryty warstwą zaprawy cementowej o grubości 5 cm. Wykonano spoinowanie. W kurtynie północnej częściowo rozebrano koronę muru i nadmurowano ją przy użyciu cegły gotyckiej i wykonano spoinowanie. W 1974 r. przeprowadzono prace konserwatorskie przy kurtynie południowej. Częściowo rozebrano koronę muru i nadmurowano ją przy użyciu cegły gotyckiej. Częściowo przymurowano do zabytkowego muru nową cegłę na głębokość 1 cegły i ½ cegły. Uszkodzone cegły wymieniono na nowe. Przeszyto pęknięcia muru cegłą gotycką. Wykonano spoinowanie. W 1975 r. przeprowadzono prace przy murze kurtyny południowej, gdzie naprawiono lico od strony zewnętrznej i od strony dziedzińca wraz ze spoinowaniem. Wykonano również rekonstrukcję ostrołukowego otworu pierwotnej bramy. Prace objęły także wieżę zachodnią. Usunięto zniszczałą cegłę wraz z porastającą ją roślinnością przez co obniżono wysokość wieży o około 1, 20 m. Nad ostatnia kondygnacją wykonano stropy Kleina wykorzystując zachowane otwory po belkach stropowych. We wnętrzu wieży przeprowadzono prace przy licu murów i obrzeżach otworów okiennych i strzelniczych. W 1976 r. W wieży zachodniej kontynuowano prace. Otynkowano stropy, wyremontowano ceglane schody, wykonano stolarkę okienną. W wieży wschodniej wymurowano nową koronę murów, zrekonstruowano gotyckie 5

sklepienie nad schodami, wykonano stropy Kleina oraz taras widokowy zaizolowany szlichtą wodoszczelną. Przy obu wieżach wykonano kamiennoceglane przypory. W 1982 r. ukończono prace nad wykonaniem sklepienia piwnicy Domu książęcego. W 1983 r. wymieniono pokrycie tarasu wieży zachodniej. Jako materiał izolacyjny użyto blachy ołowiowej. Ukończono budowę tarasu nad piwnicą Domu książęcego. W 1984 r. kontynuowano prace związane z piwnicami Domu książęcego. Zniszczone elementy murów zastąpiono nowymi. Wymurowano schody zewnętrzne prowadzące do piwnic, podłogi piwnic zaś wyłożono ceramicznymi płytkami. W 1985 r. wykonano schody spiralne, kraty drzwiowe i ukończono poręcze w obu wieżach. W 1986 r. wymieniano cegły w murze tarasu Domu Książęcego. Wykonano otwór bramny bramy zachodniej. W trakcie tych prac zniszczono ślady styku murów przedbramia z Maurami obronnymi. W 1987 r. przeprowadzono naprawy przy kurtynie zachodniej uzupełniając ubytki lica ceglanego i wykonując spoinowanie. Zakończono prace przy reliktach fundamentów budynków przy kutynie południowej. W otwór bramy zachodniej wmontowano wrota. W 1995 r. wykonano naprawę murów Domu książęcego. Wymieniono zniszczone cegły w koronie i licu murów. W 1999 r. przeprowadzono prace obejmujące koronę murów i tarasy na ostatnich kondygnacjach wież. Rozebrano nawierzchnię i podłoże tarasów do poziomu konstrukcji, elementy konstrukcyjne oczyszczono i naprawiono. Założono warstwę ocieplenia płyt FOAGLAS T4, wykonano warstwy izolacyjne przy użyciu materiałów firmy OMBRAN (z zatopionymi kamykami granitowymi). Ostatnią warstwę korony murów rozebrano i na nowo wymurowano stosując zaprawy firmy OMBRAN. Uzupełniono również lico murów i zaimpregnowano całą powierzchnią ceglaną preparatem firmy OMBRAN. 6

W 2000 r. wykonano remont korony muru kurtyny wschodniej. Przemurowano górne warstwy muru i uzupełniono zniszczone lico w górnej strefie muru. Od 2003 r. prowadzone są dalsze prace archeologiczne. W 2003 r. wyremontowano piwnice Domu Książęcego mieszczące ekspozycję muzealną. W pomieszczeniach wewnętrznych skuto tynk na całej długości ściany od strony dziedzińca i wymieniono zniszczone cegły. Założono tynki renowacyjne (SANABUILD FONDO). Ściany nietynkowane wyspoinowano. Wykonano nową izolację tarasu z papy termozgrzewalnej. Posadzkę tarasu wymieniono na klinkierową. Skuto lico ściany zewnętrznej Domu na głębokość ½ cegły i wykonano strzępia. Ściany zagruntowano (SANABUILD FONDO firmy KERAKOLL). Wykonano nowe lico przez wybudowanie nowej ściany o grubości 12 cm. Rozebrano dwie warstwy cegieł w koronie muru i zastąpiono je nowymi. Ściany zagruntowano preparatem hydrofobowym (IDROBUILD firmy KERAKOLL). III. OPIS STANU ZACHOWANIA RELIKTÓW DAWNEGO DOMU DUŻEGO Stan zachowania budowli ceglanych uzależniony jest od czynników korozyjnych mających, na przestrzeni wieków, wpływ na materię zabytkową. Czynniki te możemy najogólniej podzielić na czynniki wewnętrzne i zewnętrzne. Pierwsze z nich wynikają z jakości oryginalnych materiałów budowlanych oraz staranności wykonania wszystkich prac konstrukcyjno-budowlanych w czasie wznoszenia i przebudowy zamku. Drugą grupę stanowią takie czynniki jak usytuowanie obiektu, warunki klimatyczne, zanieczyszczenie środowiska oraz niestety w dużej mierze współczesne działania człowieka w czasie napraw i prac budowlanych, czyli zastosowane materiały i metody. W przypadku Zamku Książąt Mazowieckich w Ciechanowie niezmiernie istotnym czynnikiem wpływającym na stan jego zachowania jest usytuowanie a w zasadzie posadowienie zamku na terenach podmokłych, bagiennych, co powoduje, że fundamenty oraz częściowo mury mają ciągły kontakt z wodą gruntową. Jej wpływ jest zauważalny, pomimo że bezpośrednio pod murami teren jest nieco wypiętrzony. 7

Zamek był wielokrotnie naprawiany i remontowany. Po zniszczeniu przez Szwedów w 1657 r. uległ dewastacji, pod koniec XVIII w. rozebrano zabudowę wewnętrzną. Od początków XX w. trwa na zamku w zasadzie ciągły remont, polegający na zabezpieczaniu przed działaniem czynników atmosferycznych trwałej ruiny. Problem jaki starano się rozwiązać, to zabezpieczenie korony murów, poprzez ich wielokrotną nadbudowę oraz stabilizację spękań, którą wykonano poprzez przemurowania oraz plombowanie. Ponadto zniszczone fragmenty murów wielokrotnie licowano i spoinowano 1. W 2010 i 2011 realizowano I etap prac związanych z Rewitalizacją Zamku Książąt Mazowieckich w Ciechanowie. Zakres prac konserwatorskich ograniczył się do kurtyny południowej wraz z elewacją obu wież oraz częściowo kurtyn wschodniej i zachodniej. W 2012 przeprowadzono konserwację wnętrza obu wież, a w latach 2013-2014 konserwację kurtynę północną oraz pozostałe części kurtyn wschodniej i zachodniej. STAN ZACHOWANIA RELIKTÓW DUŻEGO DOMU W 2015 ROKU Oryginalne cegły ułożone są w wątku polskim, łączono je zaprawą wapienną. W celach dekoracyjnych użyto cegły zendrówki. Mur a szczególnie oblicowania są niejednorodne. Ostatnie prace wykonywano w latach 2002-2003. Wtórnie stosowano cegły współczesne, które wmurowywano i spoinowano różnymi zaprawami mineralnymi, głównie wapienno-cementowymi lub cementowymi. Relikty Domu Dużego wraz z zachowanymi piwnicami zostały w latach 70. XX w. praktycznie całkowicie oblicowane maszynową, współczesną cegłą (fot. 1). Zła jakość cegieł oraz zastosowane zaprawy cementowe są przyczyną wyjątkowo złego stanu zachowania omawianej części budowli. Mur w wielu miejscach się rozwarstwia, odsłaniając wewnętrzne jego warstwy (fot. 2 i 3). Cegły są silnie zasolone, praktycznie przez cały rok pokrywa je gruba warstwa wykrystalizowanych soli (fot. 4 i 5), przez co są silnie zdezintegrowane oraz rozwarstwione (fot. 6). W efekcie pojawiły się liczne ubytki, głównie w cegłach, w mniejszym stopniu w cementowych zaprawach (fot. 7). 1 K. Kaliściak, Kalendarium prac konserwatorskich na Zamku Książąt Mazowieckich w Ciechanowie, Zamek Książąt Mazowieckich w Ciechanowie, Wczoraj Dziś Jutro, Ciechanowskie Studia Muzealne IV/2006, Ciechanów 2006, s. 113-125. 8

Obecny stan zachowania tej części budowli zagraża turystom i wszystkim osobom odwiedzającym zamek. Fot. 1. Ciechanów, Zamek Książąt Mazowieckich, relikty muru Domu Dużego (mur południowy od strony wschodniej) (stan 2015) Fot. 2. Ciechanów, Zamek Książąt Mazowieckich, oblicowane relikty Domu książęcego, zniszczone oblicowanie, odsłonięte warstwy wewnętrzne muru (stan 2015) 9

Fot. 3. Ciechanów, Zamek Książąt Mazowieckich, oblicowane relikty Domu książęcego, zniszczone oblicowanie, odsłonięte warstwy wewnętrzne muru, liczne zniszczone cegły (stan 2015) Fot. 4. Ciechanów, Zamek Książąt Mazowieckich, oblicowane relikty Domu książęcego, wysolenia (stan 2011) 10

Fot. 5. Ciechanów, Zamek Książąt Mazowieckich, oblicowane relikty Domu książęcego, wysolenia, często w miejscach gdzie w czasie ostatnich prac (w 2003 r.) zastosowano preparat przeciwwilgociowy INDROBUILD (Karakoll) oraz łuszczące się cegły (stan 2011) Fot. 6. Ciechanów, Zamek Książąt Mazowieckich, licowane relikty Domu książęcego, złuszczenia cegieł (stan 2015) \ 11

Fot. 7. Ciechanów, Zamek Książąt Mazowieckich, licowane relikty Domu książęcego, złuszczenia cegieł (stan 2015 Niestety należy zauważyć, negatywny wpływ wszystkich współczesnych napraw stan zachowania materii oryginalnej. 1. Do napraw zastosowano cegły o niskiej jakości i mrozoodporności, która wynikała głównie ze złego przygotowania masy ceramicznej i złego formowania cegieł. Woda przenikająca w drobne szczeliny, zamarzając zwiększała swoją objętość i rozsadzała cegły. Przez co większość cegieł jest praktycznie całkowicie zniszczona. 2. Współczesne zaprawy murarskie charakteryzowały się zbyt małą porowatością i zdolnością kapilarnego przemieszczania wody, przy jednocześnie zbyt dużej rozszerzalności termicznej oraz wytrzymałości mechanicznej, co powodowało, że zarówno zaprawy jak i współczesne cegły ulegały zniszczeniu. 3. W czasie naprawy murów zastosowano materiały z tzw. chemii budowlanej, których nie należy stosować w obiektach zabytkowych. Są to materiały głównie do uszczelniania betonów i nie mogą być stosowane do porowatych materiałów budowlanych. Działanie wszystkich wyżej omówionych czynników tj.: usytuowanie obiektu, 12

rodzaj obiektu (relikty murów), opady atmosferyczne i wody gruntowe wadliwe materiały, drobnoustroje, sole rozpuszczalne w wodzie, doprowadziło do bardzo złego stanu zachowania i konieczności podjęcia prac konserwatorskich na dużą skalę. V. CEL DZIAŁAŃ KONSERWATORSKICH Uwzględniając stan zachowania reliktów Domu Dużego, wynikający z licznych pęknięć i rozwarstwień, głównie odspojeń oblicowania murów oraz miejscowego znacznego osłabienia struktury lica ceglanego, poprzez powstanie licznych ubytków w cegłach i zaprawach murarskich, głównym celem działań konserwatorskim powinno być usunięcie przyczyn destrukcji poszczególnych materiałów budowlanych i murów, przywrócenie im pierwotnych właściwości oraz trwałe ich zabezpieczenie przed dalszym niszczeniem. VI. ZAŁOŻENIA I WYTYCZNE KONSERWATORSKIE Biorąc pod uwagę wartość historyczną, artystyczną i użytkową zabytku oraz stan jego zachowania przyjęto następujące założenia konserwatorskie: - usunąć wszystkie materiały budowlane, w tym zaprawy cementowe, które wywołują zniszczenie oryginalnie użytych materiałów, w szczególności wadliwe materiały budowlane użyte w trakcie prac w XX w. i początku XXI w., czyli usunąć wtórne oblicowania murów, - przywrócić oryginalnym materiałom budowlanym ich pierwotne właściwości, - w pracach konserwatorsko-restauratorskich zastosować materiały o składzie chemicznym i właściwościach zbliżonych do oryginalnych. 13

Użycie wszystkich współczesnych materiałów budowlanych i konserwatorskich należy konsultować z nadzorem konserwatorskim. VII. PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH PRACE WSTĘPNE Przed przestąpieniem do realizacji programu konserwatorskiego przy murach zamku należy: W obrębie zarysu murów Domu Dużego należy przeprofilować teren, aby woda opadowa gromadząca się w zagłębieniu terenu nie spływała w kierunku zachowanych reliktów murów. ZAKRES PRAC Prace konserwatorskie będą przeprowadzone w obrębie reliktów Domu Dużego na terenie Zamku Książąt Mazowieckich w Ciechanowie. Dokładny zakres prac jest przedstawiony na załączonych rysunkach. PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH W OBRĘBIE DOMU DUŻEGO Uwzględniając opisany powyżej stan zachowania obiektu przyjęto następujący program prac konserwatorskich przy reliktach murów dawnego Domu Dużego: 1. Mechaniczne usunięcie wtórnych przemurowań oraz oblicowania murów zrekonstruowanych piwnic Domu Dużego Współczesne cegły są popękane i złuszczone oraz dodatkowo ze względu na swe właściwości i budowę zapraw, które je łączą są źródłem soli rozpuszczalnych w wodzie i zagrażają oryginalnym materiałom, które w przyspieszonym tempie ulegają zniszczeniu. Należy usunąć wszystkie 14

współczesne przemurowania oraz oblicowanie muru zewnętrznego piwnic, pozostawiając zachowane fragmenty muru oryginalnego. 2. Konserwacja reliktów Dużego Domu W części północno-wschodniej we współczesnej cegle zrekonstruowano zarys piwnic Domu Książęcego (Domu Dużego). Niestety wszystkie cegły popękały i mur należy rozebrać. Proponuje się usunięcie wszystkich elementów zrekonstruowanych, pozostawiając relikty oryginalne, które należy z pełna pieczołowitością poddać zabiegom konserwatorskim, zgodnie z programem podanym poniżej. 2.1. Wstępna dezynfekcja powierzchni muru. Zabieg niszczenia drobnoustrojów należy wykonać w miejscach wzrostu drobnoustrojów przesycając starannie warstwy powierzchniowe muru na głębokość kilku centymetrów preparatem biobójczym np. Algat lub 2,0% roztworem wodnym Preventolu R-80 lub produktem fabrycznego (np. Remmers); o skuteczności nie niższej niż wyżej wymienione. Na zakończenie prac cały obiekt zabezpieczyć 0,5-1% roztworem Lichenichida 264. 2.2. Mechaniczne usunięcie wszystkich zapraw cementowych i cementowo-wapiennych Usunąć należy wszystkie zaprawy wtórne: cementowe, cementowowapienne. Zabieg ten jest konieczny, ze względu na niszczący wpływ tego typu zapraw na destrukcję materiałów oryginalnych, szczególnie ze względu na uszczelniający charakter tego typu materiałów (patrz: badania właściwości fizycznych cegieł i zapraw). Prace należy wykonać bardzo starannie, aby nie uszkodzić materiałów oryginalnych. Szczególnie należy zwrócić uwagę na całkowite usunięcie zapraw cementowych spoinujących mur ceglany (m.in. szkarpy) oraz kamienny. 2.3. Wstępne wzmocnienie silnie zdeizntegrowanych cegieł, zapraw Cegły, szczególnie poniżej przemurowań korony murów wykazują wysoki stopień dezintegracji i wymagają wstępnego oraz strukturalnego wzmocnienia. Zabieg ten jest niezbędny ze względu na możliwość 15

uszkodzenia wspomnianych powyżej elementów w trakcie prac polegających na usuwaniu powierzchniowych nawarstwień oraz odsalaniu. Wstępne wzmocnienie należy przeprowadzić poprzez nasycenie elementów ceramicznych preparatami zawierającymi częściowo skondensowany tetraetoksysilan (np. Funcosil-Steinfestiger OH). 2.4. Oczyszczenie powierzchni muru ceglanego i kamiennego z powierzchniowych zabrudzeń Powierzchnię muru nie pokrywają szkodliwe, czarne, korozyjne nawarstwienia, a jedynie cienkie zabrudzenia oraz porastające drobnoustroje, tak więc zabieg oczyszczania należy wykonać tylko miejscowo, bardzo delikatnie używając (po dezynfekcji i obumarciu drobnoustrojów) metody mechanicznej z użyciem miękkiego ścierniwa podawanego pod niskim ciśnieniem (np. metoda le gommage ). Dopuszcza się podobne metody spełniające postawione powyżej warunki. Nie dopuszcza się użycia metod chemicznych np. z zastosowaniem kwasu fluorowodorowego czy kwaśnego fluorku amonu, głównie ze względu na koniczność użycia bardzo dużych ilości wody, podawanej pod wysokim ciśnieniem. Czego efektem jest uruchomienie soli rozpuszczalnych w wodzie. 2.5. Ustabilizowanie spękań muru oraz odspojeń Proponuje się wykonanie tego zadania metodami stosowanymi w pracach prowadzonych w latach 2010-2014. 2.6. Odsolenie silnie zasolonych fragmentów murów Na powierzchni murów, szczególnie w okolicy przemurowań współczesną cegłą, widoczna jest silna dezintegracja cegieł oraz zapraw. Rozpuszczalne w wodzie sole są jednym z najgroźniejszych czynników niszczących mury ceglane. Analiza stopnia zasolenia pozwoli stwierdzić, jaki jest rozkład soli rozpuszczalnych w murze. Widoczne efekty w warstwach powierzchniowych muru dowodzą konieczności przeprowadzenia zabiegu odsalania na wybranych fragmentach budowli. Proponuje się zastosowanie okładu 16

odsalającego z pulpy celulozowej, żwirku (0,4-1,2mm) oraz niewielkich ilości bentonitu. 2.7. Wzmocnienie oryginalnych cegieł Stan zachowania cegieł jest w dużym stopniu zróżnicowany. Część cegieł wymaga tylko powierzchniowego wzmocnienia, często tylko w warstwie sięgającej kilku milimetrów. Część wymaga wzmocnienia strukturalnego. Po odsłonięciu oryginalnych cegieł należy je wzmocnić, stosując preparat o właściwościach hydrofilnych zawierający częściowo skondensowane estry kwasu krzemowego, np. Funcosil-Steinfestiger OH (Remmers), lub Steinfestiger OH (Wacker-Chemie). 2.8. Wzmocnienie zapraw w murze ceglanym Po usunięciu wtórnego, zniszczonego oblicowania oryginalne zaprawy spoinujące wykazują niską wytrzymałość mechaniczną, częściowo zachowało się na nich oryginalne profilowanie, z tego względu przedstawiają wyjątkową wartość historyczną i naukową, co wymaga wielkiej pieczołowitości w ich zachowaniu. Proponuje się ich strukturalne wzmocnienie preparatem o właściwościach hydrofilnych zawierającym częściowo skondensowane estry kwasu krzemowego, np. Funcosil- Steinfestiger OH (Remmers), lub Steinfestiger OH (Wacker-Chemie). 2.9. Uzupełnienie ubytków w cegłach W oryginalnych cegłach w wyniku daleko posuniętej destrukcji utworzyły się rozległe ubytki. Po wzmocnieniu zdezintegrowanych pozostałości należy uzupełnić ubytek pigmentowaną zaprawą o spoiwie wapiennym z przymieszką hydrauliczną np. z trasem. Zaprawa ta musi posiadać właściwości zbliżone do właściwości cegieł oryginalnych (czas kapilarnego wznoszenia wody do 5 cm ok. 17 oraz nasiąkliwość w granicach 14%, wytrzymałość mechaniczna nie wyższa niż 7MPa). 2.10. Uzupełnienie ubytków w zaprawach spoinujących mur ceglany W zaprawie wapiennej spoinującej mur ceglany powstały liczne ubytki. Do uzupełnienie tych ubytków należy zastosować materiał o składzie i właściwościach analogicznych do oryginału. Proponowane są alternatywnie 17

dwie zaprawy o spoiwie wapiennym, zaprawa wapienna z trasem (czas kapilarnego wznoszenia wody do 5 cm ok. 15 oraz nasiąkliwość w granicach 16%, wytrzymałość mechaniczna nie wyższa niż 5MPa). 3. Spoinowanie muru oraz częściowe przemurowanie korony murów wysokość rekonstrukcji będzie konsultowana w czasie prowadzonych prac rozbiórkowych. Po usunięciu zniszczonego, wtórnego oblicowania oraz przeprowadzeniu wyżej opisanych prac konserwatorskich należy zabezpieczyć oryginalny mur przed działaniem czynników niszczących, poprzez zabezpieczenie korony murów. Do przemurowań oraz spoinowania zastosować materiał o składzie i właściwościach analogicznych do oryginału i podanych w p. 13. Proponowane są alternatywnie dwie zaprawy o spoiwie wapiennym lub zaprawa wapienna z trasem oraz cegła dobrana pod względem właściwości (wytrzymałość, nasiąkliwość oraz szybkość kapilarnego wznoszenia wody, jak wyżej p. 2.9 i 2.10). W obrębie murów należy zastosować cegłę porowatą, w której woda na drodze kapilarnej przemieszcza się szybko, na tak zrekonstruowany mur należy położyć warstwę izolacyjną a na niej profilowaną (pozwalającą na swobodny odpływ wody) czapę z cegły nisko nasiąkliwej. Zgodnie z metodyka przyjętą we wcześniejszych etapach prac konserwatorskich. 4. Konserwacja muru kamiennego W obrębie muru kamiennego (cokół) występują liczne ubytki kamienia oraz zapraw. Po usunięciu wtórnych zapraw cementowych, oryginalne należy wzmocnić preparatem zawierającym w swym składzie skondensowany tetraetoksysilan (np. Funcosil Steinfestiger OH). Natomiast wszystkie ubytki wypełnić porowatymi zaprawami wapiennymi. Ubytki kamienia należy uzupełnić analogicznym materiałem. 18

5. Dezynfekcja końcowa W tym celu zabezpieczenia obiektu przed korozja biologiczna należy przyprowadzić całościowa dezynfekcję z zastosowaniem 0,5-1% roztworu Lichenicida 264 lub o analogicznej skuteczności. 19