FORESIGHT W DRZEWNICTWIE

FORESIGHT W DRZEWNICTWIE - Polska 2020 Ochrona środowiska

FORESIGHT W DRZEWNICTWIE - POLSKA 2020 Obszar badawczy: OCHRONA ŚRODOWISKA Poznań 2011

Publikacja wykonana w ramach Projektu POIG.01.01.01-30-022/08 pt.: Foresight w drzewnictwie scenariusze rozwoju badań naukowych w Polsce do 2020 roku Projekt jest współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, 2007-2013 Poglądy i opinie przedstawione w publikacji nie odzwierciedlają stanowiska Unii Europejskiej ani rządu polskiego, a jedynie stanowiska autorów Kierownik Projektu: prof. nadzw. dr hab. Ewa Ratajczak Autorzy: prof. nadzw. dr hab. Ewa Ratajczak mgr Gabriela Bidzińska mgr inż. Aleksandra Szostak doc. dr Hanna Wróblewska prof. nadzw. dr hab. Andrzej Fojutowski Inni wykonawcy: mgr Magdalena Herbeć Redakcja naukowa: prof. nadzw. dr hab. Ewa Ratajczak Publikacja bezpłatna Copyright by Instytut Technologii Drewna, Poznań ISBN: 978-83-925432-3-7 Projekt okładki: mgr Anna Gałecka Wydawca: Instytut Technologii Drewna, 60-654 Poznań, Winiarska 1 tel: (004861) 8492400, fax: (004861) 8224372 office@itd.poznan.pl www.itd.poznan.pl Nakład: 300 egzemplarzy Skład, druk i oprawa: Studio Poligrafia, Edward Grześkowiak i Eryk Grześkowiak 60-321 Poznań, Bułgarska 10, tel. 61 867 53 72

SPIS TREŚCI Uwagi wstępne... 1. Foresight w drzewnictwie pojęcie i znaczenie... 1.1. O foresighcie... 1.2. Charakterystyka Projektu cel i przedmiot badań... 2. Innowacyjność sektora drzewnego syntetyczna ocena stanu... 3. Sfera nauki i badań w drzewnictwie instytucje i potencjał kadrowy... 4. Obszar Ochrona środowiska i bezpieczeństwo a branże sektora drzewnego... 5. Perspektywy rozwoju badań naukowych w obszarze Ochrona środowiska i bezpieczeństwo w Polsce do 2020 roku... 5.1. Dotychczasowe kierunki badań naukowych w Polsce w obszarze Ochrona środowiska i bezpieczeństwo... 5.2. Scenariusze rozwoju badań naukowych w obszarze Ochrona środowiska i bezpieczeństwo w Polsce do 2020 roku... 5 7 7 11 19 47 63 65 65 71 6. Rozwój nauki i badań w obszarze Ochrona środowiska i bezpieczeństwo a innowacyjność branż sektora drzewnego w Polsce do 2020 roku... 6.1. Wpływ priorytetowych kierunków badań w obszarze Ochrona środowiska i bezpieczeństwo na innowacyjność branż sektora drzewnego w Polsce do 2020 roku... 6.2. Przyszłość badań w obszarze Ochrona środowiska i bezpieczeństwo w Polsce do 2020 roku wizja Lidera Obszaru Badawczego... 6.3. Przyszłość badań w obszarze Ochrona drewna w Polsce do 2020 roku wizja Lidera Obszaru Badawczego... 91 91 101 109 Materiały źródłowe... Załączniki... 117 122

Uwagi wstępne Dokąd zmierza polskie drzewnictwo? To pytanie, na które nie ma jednoznacznej odpowiedzi, bo przyszłość każdej sfery życia społeczno-gospodarczego jest trudna do przewidzenia. Wpływa bowiem na nią wiele czynników zewnętrznych i wewnętrznych, często takich, które jeszcze nie występują w momencie wytyczania ścieżki rozwojowej. Różnorodne impulsy do zmian w drzewnictwie płyną przede wszystkim z jego otoczenia. Jako uczestnik globalnej społeczności, w tym również europejskiej przestrzeni gospodarczej i naukowej, Polska i polskie drzewnictwo znajdują się pod wpływem zjawisk i procesów o charakterze megatrendów, z jednej strony przyspieszających postęp naukowy i technologiczny, a z drugiej - rodzących określone wyzwania. W długofalowej perspektywie, strategie rozwoju państw europejskich uwzględniają szybko postępujące zmiany w wyniku globalizacji, idei inteligentnego rozwoju opartego na wiedzy i innowacjach, a także rosnącego zapotrzebowania na wyczerpujące się zasoby naturalne. Strategie krajowe adaptują na ogół te cele, formułując wizję gospodarczego i społecznego rozwoju Polski, podniesienia poziomu i jakości życia mieszkańców i poprawy sytuacji na rynku pracy. Zapewniać ma to szybki i trwały rozwój gospodarczy, oparty na rozwoju kapitału ludzkiego, wzroście innowacyjności i konkurencyjności gospodarki i regionów, w tym na inwestycjach w sferze nauki i badań. W programach strategicznych dotyczących rozwoju nauki i technologii w Polsce za kluczowe kryteria służące wyznaczaniu priorytetów przyjmuje się: wspieranie badań multii transdyscyplinarnych, ukierunkowanych na cele o strategicznym znaczeniu dla zrównoważonego rozwoju, zwiększanie innowacyjności i konkurencyjności, wspieranie dziedzin nauki, w których Polska posiada silną pozycję międzynarodową oraz wzmocnienie edukacyjnych efektów badań. Jak wiadomo, sektor drzewny ma ze swej istoty charakter surowcowy. Jest on naturalnym elementem łańcucha drzewnego, którego ogniwa stanowią: las-drewno-rynek. Wykorzystywanie surowca naturalnego powoduje jednak występowanie pewnych ograniczeń w stałym modyfikowaniu produktów i wprowadzaniu zmian, co wymaga szczególnego podejścia w procesie kreowania innowacji. Jednocześnie, sektor ten charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem branżowym. Branże drzewne cechują się specyficznymi procesami produkcji,

6 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 - Ochrona środowiska asortymentem produkowanych wyrobów kierowanych do określonych odbiorców, odmiennym stopniem nowoczesności stosowanych technik i technologii i różnym stopniem zaawansowania procesu restrukturyzacji. Prezentowana publikacja zawiera syntezę badań zrealizowanych w Projekcie Foresight w drzewnictwie scenariusze rozwoju badań naukowych w Polsce do 2020 roku (POIG.01.01.01-30-022/08). Została ona odniesiona do tak istotnego obszaru badawczego drzewnictwa jakim jest Ochrona środowiska i bezpieczeństwo 1. Jest to zatem swoisty raport przekrojowy, sporządzony dla tego obszaru problemowego, określający zakres i charakter wpływu przewidywanego rozwoju nauki i prac rozwojowych w drzewnictwie na innowacyjny rozwój branż sektora drzewnego. Publikacja została wzbogacona wizją sformułowaną przez Lidera Obszaru Badawczego Ochrona środowiska i bezpieczeństwo doc. dr Hannę Wróblewską, Kierownika Zakładu Ochrony Środowiska i Chemii Drewna. Ze względu na fakt, iż z tym obszarem problemowym ściśle wiążą się nurty badawcze dotyczące ochrony drewna przedstawiona została również wizja Lidera Obszaru Badawczego Ochrona drewna prof. nadzw. dr. hab. Andrzeja Fojutowskiego, Zastępcy Kierownika Zakładu Ochrony Drewna. Należy podkreślić, że drzewnictwo cechuje wysoki stopień interdyscyplinarności wiedzy, a obszary badawcze często nakładają się i oddziałują na siebie. Dotyczy to zwłaszcza obszaru Ochrona środowiska i bezpieczeństwo, który można określić jako obszar o charakterze problemowym, bardzo rozległy, obejmujący wszystkie subdyscypliny drzewnictwa. Sformułowane scenariusze rozwoju badań w drzewnictwie identyfikują nurty badawcze, które można uznać za priorytetowe dla wzrostu innowacyjności i konkurencyjności branż drzewnych w Polsce do 2020 roku. Wskazują trendy rozwojowe, których długofalowym efektem powinno być zwiększenie dostosowania podaży innowacyjnych rozwiązań techniczno-technologicznych do oczekiwań sfery biznesu, a ostatecznie - do potrzeb i oczekiwań polskiego społeczeństwa. Ważne jest przy tym, że wyłonione kierunki badań naukowych w drzewnictwie i obszarze Ochrona środowiska i bezpieczeństwo nie tylko mają wysoki potencjał oddziaływania, ale pozwalają na optymalne wykorzystanie dostępnych zasobów. Z pewnością możliwych ścieżek rozwojowych jest więcej, jednak realizacja scenariusza optymistycznego zapewniłaby polskiemu drzewnictwu należną mu pozycję nie tylko w europejskiej, ale również w światowej przestrzeni naukowej i gospodarczej. 1 Podsumowanie całości wyników Projektu zawiera dokument strategiczny: Foresight w drzewnictwie - Polska 2020, red. nauk. E. Ratajczak, Wydawnictwo Instytutu Technologii Drewna, Poznań 2011.

1 Foresight w drzewnictwie - pojęcie i znaczenie 1.1. O foresighcie Kompleksowe podejście w kreowaniu przyszłości drzewnictwa - jako nauki i jako dziedziny gospodarki - zapewnia foresight. Istnieje wiele definicji tego pojęcia 1. Najogólniej foresight oznacza systematyczne próby spojrzenia w przyszłość nauki, technologii i gospodarki oraz społeczeństwa w celu identyfikacji strategicznych obszarów badań o największym potencjale korzyści gospodarczych i społecznych 2. Foresight definiuje się także jako proces oceny rozwoju nauki oraz technologii pod kątem wpływu na konkurencyjność producentów i ich produktów oraz jakość życia społeczeństwa 3. Co ważne, foresight powinien być procesem ciągłym, obejmującym wiele elementów prowadzących do wspólnego doskonalenia wizji przyszłości, w tym tak kluczowe jak: refleksja, konsultacje, dyskusje i debaty społeczne. W Polsce foresight częściej określany jest jako sposób systematycznego docierania do informacji w celu budowania średnio- lub długookresowej wizji rozwojowej, jej kierunków i priorytetów. Zgodnie z istotą tej definicji, foresight tworzy przede wszystkim język debaty społecznej, a w efekcie kulturę budowania 1 Zob. m.in.: Foresight technologiczny. Podręcznik T. 1, Organizacja i metody (Unido Technology Foresight Manual. United Nations Industrial Development Organization), Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości 2005; Jak realizować projekty Foresightu na potrzeby zrównoważonego rozwoju regionu?, red. R. Szewczyk, Ośrodek Przetwarzania Informacji, Przemysłowy Instytut Automatyki i Pomiarów, Warszawa 2008; Foresight technologiczny na rzecz zrównoważonego rozwoju Małopolski, red. J. Hausner, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2008. 2 Według B. Martin, zob. Foresight technologiczny. Podręcznik, op. cit. 3 Według L. Georghiou, zob. Foresight technologiczny. Podręcznik.., op. cit.

8 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 - Ochrona środowiska społecznej wizji myślenia o przyszłości 1. Jest zatem nowoczesnym narzędziem planowania kierunków rozwoju w dalekiej perspektywie. Foresight oznacza też przewidywanie. W praktyce analitycznej jest więc terminem stosowanym dla różnego rodzaju zachowań zmierzających do określenia przyszłości, takich jak np. formułowanie wizji, planowanie strategiczne, budowa scenariuszy rozwoju, wskazywanie trendów. Foresight nie jest jednak prognozą (w której badane zjawiska opisywane są za pomocą precyzyjnych danych liczbowych). Można i należy rozumieć go przede wszystkim jako spojrzenie w przyszłość, jako ogół działań zmierzających do wykreowania wizji przyszłości najbardziej korzystnej, wskazania dróg jej realizacji przy zastosowaniu odpowiednio dobranych (charakterystycznych dla foresightu) metod. Foresight zakłada ponadto możliwość wpływu na bieg wydarzeń. Ma na celu wskazanie i ocenę przyszłych potrzeb, szans i zagrożeń związanych z rozwojem społecznym i gospodarczym oraz przygotowanie i podjęcie odpowiednich działań wyprzedzających 2. Charakterystyczną cechą foresightu jest udział w nim wielu uczestników życia społeczno-gospodarczego, wywodzących się z różnych środowisk. Foresight to metoda relatywnie często stosowana w świecie dla określenia przyszłości różnych dziedzin gospodarki 3. W Polsce jest natomiast stosunkowo nowym podejściem metodycznym, w szerokim wymiarze zastosowanym w Narodowym Programie Foresight POLSKA 2020 4 i coraz częściej wykorzystywanym w programach dotyczących bądź to określonego obszaru problemowego (np. rozwoju nauki), bądź rozwoju danego regionu. W odniesieniu do drzewnictwa elementy foresightu zostały zastosowane praktycznie dopiero w końcu XX wieku początkowo w USA, a następnie w krajach Unii Europejskiej 5. W Polsce było to możliwe dopiero od połowy 2009 roku, dzięki realizacji projektu: Foresight w drzewnictwie scenariusze rozwoju badań naukowych w Polsce do 2020 roku. 1 www.nauka.gov.pl. 2 Jak realizować projekty Foresightu...,op. cit. 3 Foresight zastosowano po raz pierwszy w Japonii, następnie był i jest szeroko stosowany we Francji, Holandii, Niemczech, USA i innych krajach Unii Europejskiej. Jak realizować projekty Foresightu..., op. cit. 4 Obejmuje trzy pola badawcze: Zrównoważony Rozwój Polski, Technologie Informacyjne i Telekomunikacyjne, Bezpieczeństwo. www.foresight.polska2020.pl. 5 Wyczerpującego przeglądu dorobku w tym zakresie dokonano w Europejskim Instytucie Le- Wyczerpującego przeglądu dorobku w tym zakresie dokonano w Europejskim Instytucie Leśnym w Joensuu w Finlandii (European Forestry Insitute), P. Pelli, Review on Forest Sector Foresight Studies and Exercises, European Forest Institute EFI Technical Report 2008, no 29. W skali Europy do istotnych działań i opracowań o znamionach foresightu można między innymi zaliczyć: European Forest Sector Outlook Study (EFSOS) 1960-2000-2020. Main report. UNECE Timber Committee FAO European Forestry Commission, Geneva-Rome 2005; CEI-Bois Roadmap 2010, www.roadmap2010.eu; Strategic Research Agenda przygotowany w ramach Europejskiej Platformy Technologicznej Sektora Leśno-Drzewnego (Forest-Based Sector Technology Platform), www.forestplatform.org. W przedsięwzięciach tych uczestniczył też Instytut Technologii Drewna.

Foresight w drzewnictwie - pojęcie i znaczenie 9 Warto dodać, że w procesie formułowania strategii długoterminowych opierających się na zasadach foresightu, wykorzystywane jest wiele różnych koncepcji i podejść metodycznych. Jednak główne założenia są takie, że foresight 1 : to proces a nie technika (prognostyczna), to analiza interdyscyplinarna, obejmuje długoterminowe perspektywy czasowe, integruje różne dziedziny aktywności, w tym rozwój naukowy, technologiczny, gospodarczy, polityczny i społeczny, stanowi narzędzie wspomagające proces decyzyjny, ale nie oferuje gotowych strategii, to próba promowania innowacji technologicznych. 1 Foresight technologiczny. T. 2. Foresight technologiczny w praktyce, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2005.

1.2. Charakterystyka Projektu - cel i przedmiot badań Projekt Foresight w drzewnictwie scenariusze rozwoju badań naukowych w Polsce do 2020 roku, realizowany od czerwca 2009 roku do stycznia 2011 roku w Instytucie Technologii Drewna, dał pierwszą w Polsce okazję do przeprowadzenia postępowania badawczego wykorzystującego ideę foresightu w odniesieniu do drzewnictwa. Projekt był współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, 2007-2013. Myślą przewodnią wywołanego konkursu było wykorzystanie metody foresight dla wsparcia badań naukowych w celu budowy gospodarki opartej na wiedzy poprzez rozwój nowoczesnych technologii 1. Strategicznym celem Projektu była identyfikacja kierunków badań naukowych - priorytetowych dla wzrostu innowacyjności i rozwoju polskiego sektora drzewnego do 2020 roku. Celami szczegółowymi Projektu były natomiast: zwiększenie świadomości społecznej, w tym przedstawicieli sfery nauki oraz praktyki gospodarczej w drzewnictwie, co do szczególnej roli badań naukowych w podnoszeniu innowacyjności i konkurencyjności drzewnictwa, a ostatecznie poziomu życia całego społeczeństwa, ułatwienie transferu nowych europejskich i światowych rozwiązań w badaniach naukowych i ich adaptacji do warunków występujących w Polsce (w nauce i w sektorze drzewnym), optymalne wykorzystanie wiedzy i umiejętności kadr oraz zasobów technicznych jednostek naukowych i badawczych w drzewnictwie dla wzrostu innowacyjności polskiego sektora drzewnego, a także: upowszechnienie wiedzy o szczególnej roli drzewnictwa w gospodarce 1 Szczegółowe informacje o Projekcie i podejmowanych w nim działaniach - www.itd.poznan.pl/ foresight.

12 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 - Ochrona środowiska narodowej, będącego dziedziną wytwórczości opartą na ekologicznym, odnawialnym surowcu naturalnym, aktywizacja środowiska naukowców i przedstawicieli praktyki gospodarczej do współuczestnictwa w kreowaniu wizji pożądanego rozwoju drzewnictwa, uświadomienie wszystkim uczestnikom rynku drzewnego, a ostatecznie całemu społeczeństwu, konieczności współpracy sfery nauki i przemysłu w dążeniu do innowacyjnego rozwoju i wzrostu konkurencyjności polskiej gospodarki. Zamierzeniem Projektu w długiej perspektywie czasu jest zwiększenie stopnia dostosowania podaży innowacyjnych rozwiązań techniczno-technologicznych do oczekiwań przedsiębiorców (poprzez udoskonalenie oferty prac badawczych), nowe materiało- i energooszczędne oraz proekologiczne technologie, a ostatecznie - szerszy asortyment i wyższa jakość produktów oferowanych przez przedsiębiorstwa drzewne, a także - atrakcyjne miejsca pracy. Przedmiotem badań w Projekcie było drzewnictwo, rozumiane z jednej strony jako całokształt wiedzy naukowej i praktycznej zajmującej się drewnem jako surowcem i materiałem, a z drugiej - jako dziedzina gospodarki, której domeną jest przerób i kompleksowe wykorzystanie drewna. Jako sektor gospodarki drzewnictwo oznacza wszystkie dziedziny wytwórczości wykorzystujące drewno i jego pochodne, jako nauka natomiast drzewnictwo to wiele, niekiedy bardzo zróżnicowanych dyscyplin naukowych, w których wyraźną, wyodrębnioną dyscypliną naukową jest technologia drewna, a także - ekonomika drzewnictwa. W Projekcie podjęto próbę jednoczesnego ujęcia badań według tych dwóch przekrojów, przy czym wśród obszarów problemowych (wzajemnie na siebie oddziałujących) wyodrębniono: Mechaniczny przerób drewna, Kompozyty drzewne, Celulozownictwo i papiernictwo, Ochronę środowiska i bezpieczeństwo, Ochronę drewna, Bioenergię, Ekonomikę (i aspekty społeczne) drzewnictwa.

Foresight w drzewnictwie - pojęcie i znaczenie 13 Innowacyjnoœæ sektora drzewnego w Polsce, red. nauk. E. Ratajczak, Wydawnictwo Instytutu Technologii Drewna, Poznañ 2009, s. 9. Dla dziedziny wytwórczości, oznaczającej przerób drewna i jego pochodnych, używano pojęcie sektor drzewny, a tworzące go poszczególne rodzaje działalności określano jako przemysły lub branże drzewne. Na podstawie idei ciągu produkcyjnego, w której wyróżnikiem branż jest drewno (również w postaci rozdrobnionej), przyjęto przy tym, że sektor drzewny stanowią rodzaje wytwórczości ujęte w sprawozdawczości statystycznej jako: produkcja wyrobów z drewna oraz korka (z wyłączeniem mebli), produkcja wyrobów ze słomy i materiałów używanych do wyplatania (dział 16 Polskiej Klasyfikacji Działalności - PKD 1 ), która w Projekcie określana jest mianem produkcji drewna i wyrobów z drewna, branży drzewnej lub przemysłu drzewnego, i która skupia: produkcję wyrobów tartacznych (grupa 16.1 PKD), określaną zamiennie jako przemysł tartaczny, branża tartaczna lub tartacznictwo, produkcję arkuszy fornirowych i płyt wykonanych na bazie drewna (kla- 1 Od 1 stycznia 2008 roku obowiązuje nowa Polska Klasyfikacja Działalności PKD 2007, Roz- Od 1 stycznia 2008 roku obowiązuje nowa Polska Klasyfikacja Działalności PKD 2007, Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie Polskiej Klasyfikacji Działalności z dnia 24.12.2007, 5. Dz. U. 2007, Nr 251, poz. 1885. Jednak GUS opracowywał dane statystyczne do końca 2008 roku w układzie PKD 2004.

14 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 - Ochrona środowiska sa 16.21 PKD), określaną jako przemysł płyt drewnopochodnych lub branża płyt drewnopochodnych, produkcję gotowych parkietów podłogowych (klasa 16.22 PKD), łącznie z: produkcją pozostałych wyrobów stolarskich i ciesielskich dla budownictwa (klasa 16.23 PKD), określaną jako przemysł stolarki budowlanej lub branża stolarki budowlanej, produkcję opakowań drewnianych (klasa 16.24 PKD), określaną zamiennie jako przemysł opakowań lub branża opakowań, produkcję pozostałych wyrobów z drewna, produkcję wyrobów z korka, słomy i z materiałów używanych do wyplatania (klasa 16.29 PKD), określaną jako przemysł pozostałych wyrobów z drewna lub branża pozostałych wyrobów z drewna, produkcja papieru i wyrobów z papieru (dział 17. PKD), określana jako przemysł (branża) celulozowo-papierniczy i przetwórstwa papierniczego, w skład którego wchodzą 1 : produkcja masy włóknistej, papieru i tektury (grupa 17.1 PKD), określana jako przemysł celulozowo-papierniczy lub branża celulozowo-papiernicza, produkcja wyrobów z papieru i tektury (grupa 17.2 PKD), określana zamiennie jako przemysł przetwórstwa papierniczego, branża przetwórstwa papierniczego, przetwórstwo papiernicze lub papiernictwo, produkcja mebli (dział 31 PKD), określana jako przemysł meblarski, branża meblarska lub meblarstwo. W warstwie naukowej tematyka Projektu była bardzo złożona, bowiem: obejmowała różne kwestie merytoryczne (drzewnictwo jako dziedzina nauki oraz dziedzina gospodarki, drzewnictwo w gospodarce opartej na wiedzy, konkurencyjność sektora drzewnego, jego innowacyjność, działalność badawczo-rozwojowa, obszary i kierunki badawcze) oraz zagadnienia metodologiczne (prognozowanie rozwoju sektora drzewnego, prognozy sfery badań i rozwoju, foresight w drzewnictwie), dotyczyła zarówno sfery realnej (funkcjonowanie sektora drzewnego), jak i normatywnej (kreowanie podstaw dla polityki naukowej i przemysłowej państwa), odnosiła się do różnych horyzontów czasowych (stan aktualny, przewidywania długoterminowe). 1 W międzynarodowej praktyce statystycznej i analitycznej, szczególnie na wysokim poziomie agregacji danych, niekiedy łączy się dział 17 PKD, czyli produkcję papieru i wyrobów z papieru z działem 18 PKD poligrafia i reprodukcja zapisanych nośników informacji. Jest to o tyle dyskusyjne, że ten rodzaj działalności nie jest branżą drzewną w myśl idei ciągu produkcyjnego; na dodatek wartość jej produkcji determinowana jest w dużym stopniu wartościami niematerialnymi (wkładem intelektualnym, wartością usług), a nie - wartością wyrobów wytworzonych z drewna.

Foresight w drzewnictwie - pojęcie i znaczenie 15 Jednocześnie, zastosowanie metody foresight spowodowało, że przedmiotem Projektu były nie tylko prace badawcze, ale w dużym stopniu różne przedsięwzięcia specyficzne dla tej metody, mające charakter działań o charakterze organizacyjnym (debaty społeczne, panele ekspertów, seminaria naukowe, burze mózgów), upowszechnieniowym i promocyjnym. Na strukturę Projektu, zapewniającą osiągnięcie jego celów, składało się sześć zadań badawczych o różnym charakterze. Zadania o charakterze diagnostycznym dotyczyły: innowacyjności sektora drzewnego, kondycji sfery nauki i badań z zakresu drzewnictwa, stanu wiedzy o badaniach naukowych w drzewnictwie, kluczowych przesłanek światowego postępu naukowego w drzewnictwie. Z kolei zadania o charakterze wizjonerskim obejmowały: identyfikację priorytetowych kierunków badań naukowych w drzewnictwie wraz z opracowaniem scenariuszy ich rozwoju w Polsce do 2020 roku, ocenę wpływu rozwoju nauki w drzewnictwie na innowacyjny rozwój sektora drzewnego. Wielopłaszczyznowość i wieloaspektowość tematyki Projektu powodowała, że niezbędne było stosowanie wielu metod badawczych i form działania. Prowadzone badania, koncentrując się na kluczowych dla drzewnictwa obszarach problemowych, miały charakter interdyscyplinarny. Z bogatego katalogu narzędzi badawczych foresightu wykorzystano zarówno metody jakościowe oparte na wiedzy eksperckiej (metody heurystyczne), jak i metody ilościowe związane z analizą dostępnych danych statystycznych. Punktem wyjścia były badania typu desk research, to jest studia dorobku naukowego z zakresu drzewnictwa, a także krytyczna analiza opracowań i źródeł danych empirycznych z tej dziedziny. Wykorzystano także specjalnie przygotowane analizy i ekspertyzy dotyczące zarówno sfery nauki, jak i innowacyjności branż drzewnych. W analizach komparatywnych dotyczących uwarunkowań postępu technicznego w drzewnictwie w Polsce w odniesieniu do trendów panujących w Europie i na świecie przeprowadzono również swoisty benchmarking i zastosowano technikę dobrych praktyk. Dzięki temu utworzona została obszerna baza informacyjna o innowacyjności polskiego sektora drzewnego i kondycji polskiej nauki w tej dziedzinie na tle Europy, stwarzając podstawy do dalszych badań w tym zakresie. Do oceny istniejącego potencjału tak sfery nauki i badań w drzewnictwie, jak i polskiego sektora drzewnego, zastosowano główne metody analizy strategicznej, tj. analizę SWOT oraz PEST. Analiza mocnych i słabych stron oraz szans i zagrożeń innowacyjności sektora i kondycji sfery nauki w drzewnictwie miała na celu wskazanie głównych determinant ich sytuacji w sferze innowacyjności, wynikających z jednej strony ze specyficznych cech branż drzewnych oraz instytucji naukowych, a z drugiej - z ogólnych uwarunkowań funkcjonowania w kraju, Europie i na świecie. Analiza PEST posłużyła natomiast pogłębieniu

16 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 - Ochrona środowiska wiedzy o makrootoczeniu drzewnictwa (sfery nauki i biznesu) i identyfikacji najważniejszych czynników politycznych, prawnych, ekonomicznych, społecznych i technologicznych wzrostu jego innowacyjności. W procedurach wyboru głównych uwarunkowań rozwoju sektora drzewnego oraz sfery nauki i badań, a także w sytuacjach poszukiwania rozwiązań pojawiających się problemów badawczych, kierowano się wynikami paneli problemowych, wywiadów eksperckich i burzy mózgów. Ważnym narzędziem badawczym były własne badania bezpośrednie (m.in. specjalnie opracowane ankiety pozwalające na dokonanie oceny wiodących jednostek naukowych i badawczych polskiego drzewnictwa). Narzędziem realizacji Projektu była także utworzona baza danych ekspertów, specjalistów z dziedziny drzewnictwa, mających znaczący wkład w jej rozwój oraz wieloletnie doświadczenie zawodowe (z zachowaniem zasady ochrony danych osobowych) 1. Z kolei w tworzeniu długoterminowych wizji przyszłości w drzewnictwie posłużono się takimi narzędziami, jak: przewidywanie, formułowanie wizji, planowanie strategiczne, budowa scenariuszy rozwoju, wskazywanie trendów. Podstawą było tu badanie Delphi, stanowiące jedną z głównych metod foresightu. Dzięki wykorzystaniu kapitału intelektualnego uczestników badania, metoda delficka stworzyła możliwości elastycznego podejścia do poszukiwania społecznej wizji przyszłości drzewnictwa w Polsce i budowy możliwych, alternatywnych jej modeli. Należy podkreślić, że w Polsce metodę tę jak dotychczas stosowano relatywnie rzadko, a w odniesieniu do drzewnictwa zastosowano po raz pierwszy. Punktem wyjścia w tym badaniu było sformułowanie odpowiednich tez, które wskazywały główne trendy w rozwoju nauki w drzewnictwie w Polsce do 2020 roku, a więc nurty badawcze ważne dla wzrostu innowacyjności sektora drzewnego i pożądane z punktu widzenia rozwoju społecznego. Zostały one uporządkowanych według spójnych merytorycznie grup zagadnień w wyodrębnionych w Projekcie obszarach badawczych, w tym w obszarze Ochrona środowiska i bezpieczeństwo. Badaniem metodą delficką objęto środowisko naukowe nie tylko z dziedziny drzewnictwa, ale również z dziedzin pokrewnych, przedstawicieli praktyki gospodarczej, administracji rządowej i pozarządowej, doktorantów i studentów różnych specjalności, a także mediów. Takie podejście dało duże możliwości realnego uczestnictwa w kreowaniu wizji przyszłości drzewnictwa w Polsce wielu grupom społecznym. Wyniki badania Delphi były podstawą budowy scenariuszy rozwoju badań naukowych w drzewnictwie w Polsce do 2020 roku, który to proces został wzbogacony analizą kluczowych sił i trendów oczekiwanych w makrootoczeniu sfery nauki i badań w drzewnictwie w długim horyzoncie czasu, krzyżową analizą wpływów oraz innymi technikami pomocniczymi. 1 www.itd.poznan.pl/foresight/baza ekspertów.

Foresight w drzewnictwie - pojęcie i znaczenie 17 Projekt był swoistym studium nad przyszłością badań naukowych w drzewnictwie w Polsce do 2020 roku, najkorzystniejszych dla wzrostu innowacyjności i konkurencyjności sektora drzewnego na rynku krajowym i międzynarodowym, uwzględniających przy tym społeczne aspekty tego rozwoju. Jego głównym efektem jest wizja przyszłości polskiego drzewnictwa, wykreowana przez wszystkich zainteresowanych tą dziedziną jako nauką i sektorem gospodarki. Co istotne, realizacja Projektu już zainicjowała korzystne procesy zmian, a w przyszłości w jeszcze większym stopniu powinna: przyczynić się do podniesienia jakości kadr naukowych i doskonalenia procesu badawczego w drzewnictwie dla skrócenia drogi od pomysłu do wdrożenia, wzmocnić więzi między sferą nauki stymulującą badania naukowe a praktyką gospodarczą wykorzystującą ich rezultaty (kreującą jednocześnie zapotrzebowanie na określone kierunki badań i prac rozwojowych), wpłynąć na wzrost innowacyjności i konkurencyjności sektora drzewnego na rynku lokalnym, krajowym i międzynarodowym, a w efekcie na poziom konkurencyjności całej polskiej gospodarki. Warto dodać, że od początku realizacji Projektu, oprócz badań dotyczących istotnych problemów merytorycznych, prowadzono również proces uświadamiania w środowisku naukowym i praktyki gospodarczej znaczenia foresightu dla integrowania środowisk zainteresowanych przyszłością polskiego drzewnictwa. Specyficzny charakter Projektu, wynikający z zastosowania metody foresight, spowodował, że jego realizacja była pierwszą w Polsce i wyjątkową okazją do zainicjowania potrzebnego w gospodarce opartej na wiedzy procesu zmian w percepcji wielu problemów i w postawach zarówno naukowców, jak i przedsiębiorców w dziedzinie drzewnictwa. Użyteczność Projektu polega bowiem na uświadomieniu wszystkim uczestnikom rynku drzewnego w Polsce, a także całemu społeczeństwu, potrzeby współpracy sfery badań i rozwoju oraz przemysłu w dążeniu do innowacyjnego rozwoju i wzrostu konkurencyjności polskiej gospodarki, a także szczególnej roli drzewnictwa jako dziedziny wytwórczości opartej na ekologicznym, odnawialnym surowcu naturalnym. W wyniku takiego podejścia, potencjalnymi beneficjentami Projektu są co najmniej: sfera badań i rozwoju (jednostki naukowe i badawczo-rozwojowe w Polsce zajmujące się drzewnictwem oraz jednostki z otoczenia drzewnictwa, gremia naukowe PAN, gremia kreujące politykę naukową w Polsce oraz w Unii Europejskiej, ośrodki innowacji laboratoria w przedsiębiorstwach, inkubatory przedsiębiorczości itp.), przemysł (sektor drzewny i branże z jego otoczenia, branżowy samorząd gospodarczy), sfera edukacji (szkolnictwo średnie i wyższe, szkolnictwo zawodowe). Wiedza o priorytetowych dla innowacyjnego rozwoju sektora drzewnego kie-

18 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 - Ochrona środowiska runkach badań do 2020 roku pozwoli z jednej strony lepiej dostosować ofertę sfery nauki i badań do potrzeb potencjalnych odbiorców, a z drugiej optymalnie przygotować zasoby kadrowe i aparaturowe do przyszłych wyzwań. W sferze badań rezultaty Projektu powinny być też użyteczne instytucjom kształtującym obraz polskiej nauki i priorytetowe programy badawcze, czyli resortowi nauki, a także Polskiej Akademii Nauk. Ponadto już obecnie zapotrzebowanie na wiedzę o przyszłych kierunkach badań w polskim drzewnictwie sygnalizują gremia międzynarodowe, w tym Europejska Platforma Technologiczna Sektora Leśno- Drzewnego i sieć naukowa InnovaWood. Wiedza uzyskana dzięki realizacji Projektu jest też bardzo przydatna w procesie kreowania kolejnego, ósmego Programu Ramowego Unii Europejskiej. Polska jako członek europejskiej przestrzeni naukowej dzieli się tą wiedzą i współpracuje w obszarach uznanych za korzystne dla polskiego drzewnictwa. Warunkiem takich działań jest jednak posiadanie odpowiedniego zasobu informacji, co umożliwił projekt dotyczący foresightu w drzewnictwie. Bardzo ważną grupą odbiorców rezultatów Projektu są producenci sektora drzewnego i z jego otoczenia. Nadrzędnym celem Projektu było i jest bowiem ukierunkowanie rozwoju sektora drzewnego na wzrost innowacyjności oraz jego konkurencyjności na rynku krajowym i międzynarodowym, a bez kooperacji z przedsiębiorstwami i instytucjami działającymi na rzecz branż drzewnych byłoby to niemożliwe. Wyniki Projektu powinny również sprzyjać działaniom branżowego samorządu gospodarczego, a także być podstawą strategii funkcjonowania Polskiej Platformy Technologicznej Sektora Leśno-Drzewnego, której celem jest tworzenie pomostu między nauką a przemysłem w dziedzinie drzewnictwa. Specyficznym odbiorcą rezultatów Projektu była i jest sfera edukacji niezwykle potrzebna w gospodarce opartej na wiedzy, szczególnie w fazie budowania jej zrębów. Włączenie do foresightu naukowców będących jednocześnie dydaktykami, pozwala na szybki transfer wiedzy o nowoczesnych technikach i technologiach w drzewnictwie do studentów i osób będących na początku kariery zawodowej. Powinno to jednocześnie przyspieszyć pożądane zmiany w postawach przyszłych przedsiębiorców w Polsce z ich ukierunkowaniem na proinnowacyjność. Wyniki foresightu w drzewnictwie powinny służyć również administracji publicznej szczebla krajowego i regionalnego oraz władzom samorządowym do przygotowywania strategii i podejmowania decyzji o charakterze rozwojowym. Ostatecznymi beneficjentami Projektu będzie całe polskie społeczeństwo, szczególnie konsumenci zgłaszający swoje potrzeby w zakresie materiałów i wyrobów drzewnych, a także ludzie młodzi, wkraczający dopiero na rynek pracy, również w sektorze drzewnym. Generalnie wiedza o pożądanych kierunkach badań i możliwościach wdrożenia nowych rozwiązań techniczno-technologicznych będzie przyczyniać się do wzrostu jakości życia.

2 Innowacyjność sektora drzewnego - syntetyczna ocena stanu Innowacje to opracowywanie i wdrażanie nowych lub istotnie ulepszonych produktów i procesów. Ich znaczenie jest niezwykle istotne w dobie postępującej globalizacji i budowy gospodarki opartej na wiedzy. We współczesnej gospodarce dla osiągnięcia wysokiej konkurencyjności niezbędne jest wdrażanie nowoczesnych technologii, stosowanie efektywnych technik zarządzania i marketingu, pozyskiwanie kapitału do finansowania działań eliminujących lukę technologiczną, ciągłe kontrolowanie kosztów produkcji, dążenie do zdobywania intratnych rynków zagranicznych i do podnoszenia efektywności alokacji zasobów 1. Podstawą decyzyjną dla takich działań oraz dla wyznaczania pozycji konkurencyjnej na krajowym, europejskim i światowym rynku, a także dla określenia pożądanych ścieżek rozwoju jest wiedza o poziomie innowacyjności w danej dziedzinie, sektorze gospodarczym, branży czy przedsiębiorstwie. Innowacyjność każdego sektora gospodarczego, w tym także sektora drzewnego, jest z jednej strony efektem jego specyficznych cech, a z drugiej odzwierciedleniem innowacyjności całej gospodarki. Sektor drzewny jest ważny dla rozwoju polskiej gospodarki i jednocześnie silnie powiązany z uczestnikami rynku międzynarodowego. Podobnie jak w Unii Europejskiej, w Polsce wytwarza on 2,9% produkcji globalnej oraz 2% wartości dodanej brutto (2008 rok). Generuje ponad 8% produkcji sprzedanej przemysłu i koncentruje blisko 11% zatrudnionych w przemyśle ogółem (2009 rok). W odniesieniu do przetwórstwa przemysłowego jest to jeszcze więcej: 9,1% produkcji globalnej, 10,3% wartości dodanej brutto pochodzącej z tej grupy przemysłów, blisko 10% ich produkcji sprzedanej oraz ponad 13% zatrudnienia. Specyficzną cechą sektora drzewnego jest bazowanie na surowcu drzewnym, będącym produktem leśnym. Zasoby leśne i surowcowe Polski są jednymi z wię- 1 M. Gorynia, Międzynarodowa konkurencyjność polskiej gospodarki a polityka ekonomiczna, Ekonomista 1994, nr 3; Inwestycje zagraniczne w Polsce, red. J. Chojna, Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego, Warszawa 2005; M. Jagiełło, Wskaźniki międzynarodowej konkurencyjności gospodarki, Studia i Materiały. Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego 2003, nr 80.