FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2007, Oeconomica 254 (47), 9 16 Piotr BÓRAWSKI TURYSTYKA WIEJSKA JAKO CZYNNIK AKTYWIZACJI GOSPODARCZEJ OBSZARÓW WIEJSKICH O ZRÓWNOWAŻONYM ROZWOJU W WOJEWÓDZTWIE WARMIŃSKO-MAZURSKIM RURAL TOURISM AS A FACTOR OF ECONOMIC MOBILISATION OF RURAL AREAS WITH SUSTAINABLE DEVELOPMENT IN WARMIA AND MAZURY PROVINCE Katedra Agrobiznesu i Ekonomii Środowiska, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie pl. Łódzki 2, 10-957 Olsztyn Abstract. The objective of the survey was to recognize socio-economic aspects of rural tourism development in rural areas of Warmia and Mazury province. At the beginning the changes in population of village inhabitants were analyzed. The data proved quite well position of Warmia and Mazury village inhabitants in comparison to whole country in population structure. But, the level of education of farmers in Warmia and Mazury province is not so good. The vast majority of farmers had graduated agricultural course (23.6%) or secondary vocational education (10.0%). The collected data have proved rather small utilization of bed places in Warmia and Mazury province in 2004. Słowa kluczowe: miejsca noclegowe, turystyka wiejska, turyści zagraniczni, wykształcenie, zrównoważony rozwój. Key words: bed places, rural tourism, foreign tourists, education, sustainable development. WSTĘP Zrównoważony rozwój turystyki wiejskiej w aspektach ekonomicznym, społecznym i środowiskowym jest niezwykle ważny dla trwałości, stałego rozwoju oraz podnoszenia konkurencyjności obszarów wiejskich województwa warmińsko-mazurskiego. Zrównoważony rozwój turystyki wymaga współpracy zarówno ze strony samorządów lokalnych, właścicieli obiektów turystycznych, jak i samych turystów w zakresie poszanowania zasobów środowiskowych. Walory turystyczne poszczególnych regionów Polski są uznawane za ważny czynnik rozwoju ruchu turystycznego (Bąk 2001). Zrównoważony rozwój turystyki wiejskiej przyczynia się do właściwego wykorzystania potencjału obszarów wiejskich oraz zwiększenia perspektyw ich rozwoju. Ludność zajmująca się gospodarczą działalnością turystyczną może poprzez odpowiednią promocję produktu turystycznego oraz wykorzystanie walorów przyrodniczo-krajobrazowych odnieść korzyści ekonomiczne. Turystyka wiejska kreuje również nowe miejsca pracy na obszarach wiejskich, sprzyja poprawie warunków życia ich mieszkańców oraz poprawia wizerunek polskiej wsi (Wiktorowski i Wiktorowska-Jasik 2001). Jednak zbyt intensywny i niekontrolowany rozwój turystyki stwarza wiele zagrożeń dla środowiska naturalnego oraz dziedzictwa kulturowego obszarów wiejskich. Z drugiej strony jest on ograniczony słabym rozwojem infrastruktury ekonomicznej i turystycznej, tj. zniszczonymi drogami, niewykorzystanymi obiektami turystycznymi i bazą noclegową oraz małą świadomością ekologiczną
10 P. Bórawski mieszkańców obszarów wiejskich i turystów. Słabo rozwinięty system informacyjny, mający na celu sprzedaż właściwego produktu turystycznego po akceptowanej przez konsumenta cenie, ogranicza rozwój turystyki wiejskiej. Głównym celem badań było wskazanie społecznych i ekonomicznych aspektów zrównoważonego rozwoju turystyki wiejskiej w województwie warmińsko-mazurskim. MATERIAŁ I METODY Analizy zrównoważonego rozwoju turystyki wiejskiej przeprowadzono głównie w oparciu o dane Głównego Urzędu Statystycznego oraz Urzędu Statystycznego w Olsztynie. Zakres merytoryczny obejmował analizę ludności oraz wykształcenia właścicieli indywidualnych gospodarstw rolnych w województwie warmińsko-mazurskim. Ponadto przeprowadzono ocenę dynamiki obiektów zbiorowego zakwaterowania w województwie warmińsko-mazurskim oraz analizę wykorzystania obiektów turystycznych. Badania przeprowadzono w latach 2003 2004 na terenie województwa warmińsko-mazurskiego. WYNIKI I DYSKUSJA Województwo warmińsko-mazurskie położone jest w północno-wschodniej części Polski. Zajmuje powierzchnię 24 192 km 2 i plasuje się na 4. pozycji w kraju pod względem wielkości (tab. 1). Jest to obszar o niezwykle bogatym krajobrazie i wysokich walorach turystycznych. Tabela 1. Powierzchnia i ludność województwa warmińsko-mazurskiego w 2004 r. Wyszczególnienie Województwo warmińsko-mazurskie Kraj Powierzchnia [ha] 2 419 180 31 268 502 Powierzchnia [km 2 ] 24 192 312 685 Lokata województwa 4 Ludność ogółem 1 428 714 38 173 835 Ludność na 1 km 2 59 122 Lokata województwa 12 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego (2006). Czynnikiem, który decyduje o zrównoważonym rozwoju turystyki wiejskiej w województwie warmińsko-mazurskim, jest ludność. Populacja ludności w województwie warmińskomazurskim stanowi około 3,7% ogółu obywateli kraju. Pod względem liczby ludności województwo warmińsko-mazurskie uplasowało się w 2004 r. na 12. pozycji w kraju. Mała gęstość zaludnienia (59 osób na 1 km 2 ) wskazuje, iż są to obszary niezurbanizowane do końca przez człowieka. Pod względem tego parametru województwo warmińsko-mazurskie plasuje się na ostatniej pozycji, przy średniej gęstości zaludnienia w kraju wynoszącej 122 osób na 1 km 2. Z badań Brodzińskiego i Śledzia (2006) wynika, że wskaźnik gęstości zaludnienia jest w województwie warmińsko-mazurskim bardzo zróżnicowany. Na obszarze tego województwa istnieją powiaty o zdecydowanie wyższym wskaźniku, m.in. pow. ełcki (76 osób na 1 km 2 ), pow. działdowski (69 osób na 1 km 2 ), pow. nowomiejski (62 osoby na 1 km 2 )
Turystyka wiejska jako czynnik aktywizacji gospodarczej... 11 i pow. ostródzki (60 osób na 1 km 2 ) oraz powiaty o wartości tego wskaźnika mniejszym niż średnia z województwa, tj. pow. piski (32 osoby na 1 km 2 ) oraz powiaty gołdapski, nidzicki i węgorzewski (35 osób na 1 km 2 ). Ocena zasobów pracy na obszarach wiejskich w województwie warmińsko-mazurskim przedstawia się korzystnie na tle kraju. Wśród ludzi w wieku przedprodukcyjnym i produkcyjnym dominowali mężczyźni, natomiast kobiety stanowiły większość wśród osób w wieku poprodukcyjnym (tab. 2). Jeśli chodzi o liczbę ludności w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym w województwie warmińsko-mazurskim, zaobserwowano nieco mniejszy odsetek w odniesieniu do liczby ludności w wieku nieprodukcyjnym w kraju. W województwie warmińsko-mazurskim zanotowano również nieco większy odsetek ludzi w wieku produkcyjnym w stosunku do ogółu ludzi w kraju. Przedstawione wyniki potwierdzają korzystną sytuację w przypadku analizy zasobów pracy na wsi w województwie warmińsko-mazurskim. Jak podkreśla wielu badaczy rynku pracy, młody wiek ludzi jest szansą na podejmowanie przez nich działań w zakresie turystyki. Jednak na wsi warmińsko-mazurskiej, podobnie jak w całym kraju, widoczne są powolne procesy starzenia się społeczeństwa, czego wyrazem jest duża liczba szczególnie kobiet w wieku poprodukcyjnym (50 tys.) oraz, w mniejszym stopniu, mężczyzn (25 tys.). Ponadto wysokie zatrudnienie w rolnictwie i sektorach z nim związanych (tj. w leśnictwie czy łowiectwie), sięgające prawie 32%, sprawia, iż duża część ludności mieszkającej na wsi w województwie warmińsko-mazurskim może być w przyszłości zaangażowana w organizację usług turystycznych. Wskaźnik udziału pracujących w rolnictwie, na tle ogólnej liczby pracujących w gospodarce narodowej, w województwie warmińsko-mazurskim jest przestrzennie zróżnicowany. Największy udział pracujących w rolnictwie w 2004 r. zanotowano w powiecie węgorzewskim (77,39%), a najmniejszy w powiecie ełckim (20,07%) Brodziński i Śledź (2006). Tabela 2. Ludność na obszarach wiejskich w wieku przedprodukcyjnym, produkcyjnym, poprodukcyjnym i nieprodukcyjnym w 2004 r. (w tysiącach) Wyszczególnienie Województwo warmińsko-mazurskie Ludność ogółem 570 1 4704 Kraj Ludność w wieku przedprodukcyjnym Ludność w wieku produkcyjnym Ludność w wieku poprodukcyjnym Ludność w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym mężczyźni 77 1 846 kobiety 73 1 756 mężczyźni 186 4 707 kobiety 159 4 121 mężczyźni 25 769 kobiety 50 1 505 ogółem 65 67 mężczyźni 55 56 kobiety 78 79 Ludność w wieku produkcyjnym, w % ogółu ludności 61 60 Źródło: opracowania własne na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego (2006). Czynnikiem, który decyduje o zrównoważonym rozwój turystyki wiejskiej w województwie warmińsko-mazurskim, jest wykształcenie właścicieli indywidualnych gospodarstw rol-
12 P. Bórawski nych, w tym szczególnie wykształcenie rolnicze i przygotowanie do wykonywania zawodu rolnika. W roku 2005 zanotowano prawie 63 tys. gospodarstw prowadzonych przez rolników w województwie warmińsko-mazurskim (tab. 3). Tabela 3. Liczba gospodarstw prowadzonych przez osoby z wykształceniem rolniczym w województwie warmińsko-mazurskim w 2005 r. (w tysiącach) Wykształcenie Liczba gospodarstw Procent gospodarstw Ogółem 63 322 100,0 Wyższe 1423 2,2 Średnie i policealne 5576 8,8 Zasadnicze zawodowe 6235 10,0 Kurs rolniczy 14 969 23,6 Nieposiadający wykształcenia rolniczego 35 121 55,4 Źródło: opracowania własne na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego (2006). Natomiast tylko 1423 gospodarstwa były prowadzone przez rolników z wykształceniem wyższym rolniczym, a 5576 gospodarstw było zarządzanych przez właścicieli legitymujących się wykształceniem średnim i policealnym (8,8%). Niskie wykształcenie właścicieli indywidualnych gospodarstw rolnych jest głównym problemem ograniczającym zrównoważony rozwój turystyki wiejskiej w województwie warmińsko-mazurskim. Jak potwierdza literatura przedmiotu, mały odsetek właścicieli indywidualnych gospodarstw rolnych z wykształceniem wyższym rolniczym ogranicza uzyskiwanie dodatkowych i alternatywnych źródeł dochodu na obszarach wiejskich. Niski poziom wykształcenia właścicieli indywidualnych gospodarstw rolnych powoduje również brak doceniania przez nich samych ochrony zasobów środowiska naturalnego. Zdaniem Klepackiego (1997) wyższe wykształcenie rolników decyduje o wyższym poziomie rozwoju gospodarstw rolnych oraz lepszym wykorzystaniu zasobów gospodarstw. Najwięcej indywidualnych gospodarstw rolnych było prowadzonych przez rolników z ukończonym kursem rolniczym (23,6%) oraz z wykształceniem zasadniczym zawodowym (10,0%). Bardzo duży odsetek stanowiły gospodarstw rolne prowadzone przez osoby nieposiadające wykształcenia rolniczego (55,4%). Zebrany materiał badawczy wskazuje na zmiany w strukturze miejsc noclegowych w obiektach turystycznych zbiorowego zakwaterowania w województwie warmińsko-mazurskim (rys. 1). Odnotowano zmniejszenie liczby ośrodków wczasowych i pól biwakowych w roku 2004, w porównaniu z rokiem 2002. Natomiast liczba miejsc noclegowych w hotelach i pozostałych obiektach zwiększyła się w roku 2004, w porównaniu z rokiem 2002. Świadczy to o tym, że turyści wymagają usług turystycznych bardziej udoskonalonych, które mogą oferować przede wszystkim hotele. Ważnym wskaźnikiem oceny rozwoju turystyki wiejskiej jest udział turystów zagranicznych korzystających z obiektów turystycznych zbiorowego zakwaterowania w województwie warmińsko-mazurskim. Należy jednak zaznaczyć, iż turyści zagraniczni należą do bardzo wymagających klientów, co ma wpływ na ich stosunkowo mały udział w liczbie osób korzystających z obiektów turystycznych zbiorowego zakwaterowania. Innym czynnikiem świadczącym o małym udziale turystów zagranicznych może być słabo przygotowana promocja produktu turystycznego.
Turystyka wiejska jako czynnik aktywizacji gospodarczej... 13 60 50 40 [%] 30 20 10 0 46,0 47,5 48,1 23,0 23,2 23,9 Pozostałe Hotele Ośrodki wczasowe Ośrodki szkoleniowo- -wypoczynkowe 18,6 14,2 16,6 8,0 9,6 8,0 4,4 5,5 3,4 Pola biwakowe 2002 r. 2003 r. 2004 r. Rys. 1. Struktura miejsc noclegowych w obiektach zbiorowego zakwaterowania w 2004 r. w województwie warmińsko-mazurskim Źródło: opracowania własne na podstawie Turystyka w województwie warmińsko-mazurskim (2004). Powiat Miasto Olsztyn Miasto Elbląg nidzicki olsztyński olecki gołdapski szczycieński iławski nowomiejski piski węgorzewski dziłdowski lidzbarski ełcki bartoszycki ostródzki elbląski giżycki braniewski kętrzyński mrągowski 25,7 2,6 3,0 5,6 6,0 7,2 8,1 8,8 11,5 12,6 13,3 16,2 17,1 17,3 20,0 22,1 29,9 36,8 39,4 44,7 51,9 0 10 20 30 40 50 60 [%] Rys. 2. Udział turystów zagranicznych korzystających z obiektów zbiorowego zakwaterowania w 2004 r. w województwie warmińsko-mazurskim Źródło: opracowania własne na podstawie Turystyka w województwie warmińsko-mazurskim (2004).
14 P. Bórawski W Polsce turyści zagraniczni stanowili średnio 9,2% w ogólnej liczbie osób korzystających z obiektów turystycznych na obszarach wiejskich w 2004 roku. Natomiast w województwie warmińsko-mazurskim wskaźnik ten wynosił 12,7%. Nie był on jednak taki sam dla wszystkich powiatów w województwie warmińsko-mazurskim. Największym udziałem turystów zagranicznych w ogólnej liczbie turystów mogły poszczycić się powiaty mrągowski (51,9%) i kętrzyński (44,7%). Natomiast najmniejszy udział turystów zagranicznych w ogólnej liczbie turystów odnotowano w powiatach nidzickim (2,6%) i olsztyńskim (3,0%) rys. 2. Ocena dynamiki obiektów turystycznych zbiorowego zakwaterowania w województwie warmińsko-mazurskim wskazuje na pewne problemy, z jakimi boryka się turystyka wiejska. W roku 2004, w porównaniu z rokiem 2000, odnotowano w województwie warmińsko-mazurskim zmniejszenie liczby miejsc noclegowych, korzystających z noclegów oraz udzielonych noclegów w obiektach turystycznych zbiorowego zakwaterowania (rys. 3). Także średni stopień wykorzystania miejsc noclegowych w województwie był niski i wynosił 27% w roku 2004, przy średniej w kraju 31,5%. stopnia wykorzystania miejsc noclegowych 27 udzielonych noclegów 72 Dynamika korzystających z noclegów 88,5 miejsc noclegowych 59,1 obiektów turystycznych 48,6 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 [%] Rys. 3. Dynamika funkcjonowania i rozwoju obiektów turystycznych w roku 2004, w porównaniu z rokiem 2000 Źródło: obliczenia własne na podstawie Charakterystyka obszarów wiejskich (2005). WNIOSKI Zebrany materiał badawczy umożliwił przeprowadzenie oceny aspektów społecznoekonomicznych rozwoju turystyki w województwie warmińsko-mazurskim. Należy zaznaczyć, iż w przypadku oceny właścicieli indywidualnych gospodarstw rolnych można zaobserwować zarówno aspekty pozytywne, jak i negatywne. Niewątpliwie czynnikami pozytywnie oddziałującymi na rozwój turystyki wiejskiej są młody wiek właścicieli indywidualnych gospodarstw rolnych oraz duża liczba ludności w wieku przedprodukcyjnym i produkcyjnym. Natomiast czynnikiem świadczącym o małej świadomości ekologicznej oraz stanowiącym problem w przypadku organizacji rozwoju turystyki wiejskiej jest niski poziom
Turystyka wiejska jako czynnik aktywizacji gospodarczej... 15 wykształcenia właścicieli indywidualnych gospodarstw rolnych. Wyrazem tego jest największy odsetek rolników legitymujących się tylko ukończonym kursem rolniczym (23,6%) oraz wykształceniem zasadniczym zawodowym (10,0%). Natomiast tylko 2,2% właścicieli indywidualnych gospodarstw rolnych legitymowało się wykształceniem wyższym, a 55,4% w ogóle nie posiadało wykształcenia rolniczego. Rozwój turystyki wiejskiej w województwie warmińsko-mazurskim wiąże się z wieloma problemami o charakterze ekonomicznym, wśród których na szczególną uwagę zasługuje niski stopień wykorzystania miejsc noclegowych (27%) w obiektach turystycznych zbiorowego zakwaterowania w roku 2004. Osoby zajmujące się rozwojem turystyki wiejskiej w województwie warmińsko-mazurskim muszą również rozwiązać problem niekorzystnej dynamiki obiektów turystycznych, miejsc noclegowych oraz liczby osób korzystających z noclegów w województwie warmińsko-mazurskim. Do rozwiązania tego problemu może przyczynić się przeprowadzenie segmentacji rynku oraz ukierunkowanie działalności gospodarczej na nowe formy turystyki wiejsiej, takie jak agroturystyka, ekoturystyka czy turystyka kwalifikowana. Wymaga to jednak podniesienia poziomu wykształcenia ludności wiejskiej, szczególnie rolników, oraz pomocy samorządów lokalnych w zakresie zwiększenia dialogu społecznego w celu poprawy promocji i jakości usług turystycznych na obszarach wiejskich. PIŚMIENNICTWO Bąk I. 2001. Baza noclegowa województwa zachodniopomorskiego. Folia Univ. Agric. Stetin., Ser. Oeconomica (40), 271 283. Brodziński Z., Śledź D. 2006. Społeczno-ekonomiczne uwarunkowania funkcjonowania rynku pracy w województwie [w: Badanie ukrytego potencjału lokalnego rynku pracy]. Pr. zbior. pod red. J. Witkowskiego. Wydaw. AGRAF, Olsztyn, 33 60. Charakterystyka obszarów wiejskich w 2005 r. 2005. Urząd Statystyczny, Olsztyn (maszynopis). Klepacki B. 1997. Sytuacja dochodowa rolników o różnym wykształceniu w okresie przemian gospodarczych. Wieś Rol. 2, 62 73. Turystyka w województwie warmińsko-mazurskim w 2004 r. 2005. Urząd Statystyczny, Olsztyn. Wiktorowski K., Wiktorowska-Jasik A. 2001. Miejsce turystyki w strategiach rozwoju gmin województwa zachodniopomorskiego (na przykładzie gminy Kołobrzeg). Folia Univ. Agric. Stetin., Ser. Oeconomica (40), 285 294.