Historia wielkich problemów zdrowotnych

Historia wielkich problemów zdrowotnych Witold Zatoński Centrum Onkologii Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie Warszawa, 19 lipca 2014

W. Zatoński, Centrum Onkologii-Instytut, Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 1

W. Zatoński, Centrum Onkologii-Instytut, Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 2

Zdrowie najważniejszym prawem człowieka W. Zatoński, Centrum Onkologii-Instytut, Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 3

Human Development Index; Waga / wartość zdrowia / wskaźnik OECD W. Zatoński, Centrum Onkologii-Instytut, Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 4

Wskaźnik Rozwoju Społecznego ang. Human Development Index (HDI) Ocena stopnia rozwoju kraju z uwzględnieniem: PKB w przeliczeniu na 1 mieszkańca w USD liczonego wg parytetu nabywczego waluty (PPP $) Ogólnego wskaźnika skolaryzacji brutto dla wszystkich poziomów nauczania Oczekiwanej długości życia Oczekiwana długość życia jest więc jednym z elementów wskaźnika rozwoju społecznego według UNDP W. Zatoński, Centrum Onkologii-Instytut, Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 5

Dobre zdrowie najważniejszym marzeniem Polaków W. Zatoński, Centrum Onkologii-Instytut, Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 6

Źródło: O Czym marzą Polacy? Polityka 27 maja 2013 W. Zatoński, Centrum Onkologii-Instytut, Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 7

Definicje epidemiologiczne W. Zatoński, Centrum Onkologii-Instytut, Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 8

Długość życia, prawdopodobieństwo zgonu, umieralność niemowląt etc. Oczekiwana długość życia wskaźnik określający liczbę lat jaką może przeżyć nowo narodzone dziecko (przy założeniu, że prawdopodobieństwo zgonu w każdym okresie jego życia będzie równe temu z momentu urodzenia). Prawdopodobieństwo zgonu jeden z podstawowych wskaźników z tabeli trwania życia określający prawdopodobieństwo zgonu osoby w wieku x lat w ciągu roku. Prawdopodobieństwa zgonów przedstawiają rzeczywistą umieralność jednostek badanej populacji w ściśle określonym czasie i warunkach społeczno-gospodarczych, zdrowotnych itp. (innymi słowy, obrazują stabilnie procesy wymierania). W tym znaczeniu stabilnie, że obrazują umieralność w stosunkowo krótkim okresie (roku, dwóch lub kilku lat). Obliczanie prawdopodobieństw zgonów na podstawie informacji z dwu lub kilku lat pozwala eliminować wpływ pewnych przypadkowych odchyleń od ogólnej tendencji zmian w poziomie umieralności. Prawdopodobieństwo zgonu oblicza się dla pewnych odpowiednich grup wiekowych, np. wiek produkcyjny 20-64 lat (20q64), okres dojrzewania 15-24 lat (15q24). Umieralność niemowląt - liczba zgonów niemowląt (dzieci przed ukończeniem 1 roku życia) w ciągu danego przedziału czasu (zwykle roku) przypadająca na 1,000 żywych urodzeń w rozpatrywanym okresie. W. Zatoński, Centrum Onkologii-Instytut, Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 9

Definicje c.d. Umieralność przed 5 r.ż Odsetek zgonów dzieci przed ukończeniem 5 roku życia w stosunku do wszystkich zgonów w rozpatrywanym okresie. Umieralność przed 65 r.ż. Odsetek zgonów osób przed ukończeniem 65 roku życia w stosunku do wszystkich zgonów w rozpatrywanym okresie. Przedwczesna umieralność zdefiniowana jako zgony występujące np. przed 65 rokiem życia. Współczynnik przedwczesnej umieralności określa liczbę zgonów na 100,000 populacji standaryzowanych na populację świata/europy. W. Zatoński, Centrum Onkologii-Instytut, Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 10

Definicje c. d. Statystyka zgonów - baza danych zawierająca dane statystyczne dotyczące przyczyn zgonów. Klasyfikacja chorób WHO Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób (ICD - International Statistical Classification of Diseases) stworzona przez Światową Organizację Zdrowia w celu ułatwienia prowadzenia statystyk medycznych umieralności. Transformacja epidemiologiczna - zmiana struktury zgonów, z dominujących chorób zakaźnych na przewlekłe choroby niezakaźne oraz spadek względnego znaczenia umieralności niemowląt i dzieci. Pola Lalonda model uwarunkowań zdrowia; czynniki wpływające na dlogosc zycia i jakosc zdrowia: Czynniki stylu życia ok. 50% Czynniki biologiczno-genetyczne ok. 20% Czynniki środowiskowe / także srodowisko socio-ekomiczne ok. 20% Medycyna kuratywna / system opieki zdrowotnej 10-20%. W. Zatoński, Centrum Onkologii-Instytut, Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 11

Przedwczesnej ( niedojrzałej ) umieralności można zapobiec W. Zatoński, Centrum Onkologii-Instytut, Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 12

Co jest możliwe; od 20 do 100 lat W. Zatoński, Centrum Onkologii-Instytut, Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 13

Transformacja zdrowia; ery zdrowia W. Zatoński, Centrum Onkologii-Instytut, Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 14

Zmiana długości życia od początku nowej ery 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 0 500 1000 1500 2000 W. Zatoński, Centrum Onkologii-Instytut, Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 15

Ery zdrowia na świecie Era zarazy oraz głodu ( age of pestilence and famine ). Długość życia oscylująca pomiędzy 20-40 lat. Era ustępujących chorób zakaźnych ( age of receding pandemics ). Okres zmniejszającej się umieralności niemowląt i dzieci oraz chorób zakaźnych dorosłych (m.in. gruźlicy). Przejście do struktury epidemiologicznej charakteryzującej się chorobami przewlekłymi niezakaźnymi (m.in. choroby kardiowaskularne, nowotwory). Średnia długość życia pomiędzy 40-60 lat. Era przewlekłych chorób niezakaźnych ( age of degenerative and man-made diseases ). Era chorób degeneracyjnych i chorób ze zużycia, wynikających z zachowań człowieka. Długość życia wynosząca 60-80 lat. Era walki o zdrową starość ( age of healthy aging ). Ponad 90% ludności przeżywa ponad 65 lat. Średnia długość życia sięga powyżej 80 lat. W. Zatoński, Centrum Onkologii-Instytut, Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 16

Przemiana epidemiologiczna w Szwecji i Anglii ery zdrowia od XVIII do XXI wieku W. Zatoński, Centrum Onkologii-Instytut, Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 17

90 Oczekiwana długość życia przy urodzeniu, Szwecja, Anglia i Walia, mężczyźni, 1750-2010 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1750 1770 1790 1810 1830 1850 1870 1890 1910 1930 1950 1970 1990 2010 Szwecja Anglia i Walia Źródło: Human Mortality Database: http://www.mortality.org/; WHO Mortality Database: http://www.who.int/healthinfo/mortality_data/en/ W. Zatoński, Centrum Onkologii-Instytut, Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 18

90 80 Oczekiwana długość życia przy urodzeniu, Szwecja, Anglia i Walia, mężczyźni, 1750-2010 Era przewlekłych chorób niezakaźnych Era walki o zdrową starość 70 Era ustępujących chorób zakaźnych 60 Era zarazy i głodu 50 40 30 20 10 0 1750 1770 1790 1810 1830 1850 1870 1890 1910 1930 1950 1970 1990 2010 Szwecja Anglia i Walia Źródło: Human Mortality Database: http://www.mortality.org/; WHO Mortality Database: http://www.who.int/healthinfo/mortality_data/en/ W. Zatoński, Centrum Onkologii-Instytut, Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 19

Druga połowa XX wieku wyrównanie poziomu zdrowia / życia na świecie W. Zatoński, Centrum Onkologii-Instytut, Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 20

Oczekiwana długość życia w wybranych krajach, obie płcie: wyrównanie poziomu zdrowia w drugiej połowie XX wieku 85 80 Polska 75 Szw ecja 70 Rosja Lata 65 60 Węgry 55 Portugalia 50 Korea Południowa 45 Tunezja 40 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 2020 Źródło: http://www.gapminder.org/data/ W. Zatoński, Centrum Onkologii-Instytut, Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 21

Transformacja zdrowotna może być przerwana, zahamowana, odwrócona przykład Europy Wschodniej i Subsaharyjskiej Afryki W. Zatoński, Centrum Onkologii-Instytut, Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 22

Oczekiwana długość życia w wybranych krajach, obie płcie: wyrównanie poziomu zdrowia w drugiej połowie XX wieku 85 80 75 70 Szw ecja Polska Rosja Rosja jest jednym z nielicznych krajów świata, w którym oczekiwana długość życia w ostatnim półwieczu nie wzrosła. Na początku lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku osiągnęła ona 69 lat, a na koniec pierwszej dekady XXI wieku wynosiła 67 lat. Lata 65 60 55 50 45 Węgry Portugalia Korea Południowa Tunezja Rosja 40 1940 1960 1980 2000 2020 40 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 2020 Lata 85 80 75 70 65 60 55 50 45 Katastrofa zdrowotna rozpoczęła się w Rosji na początku lat sześćdziesiątych, a nie jak się często uważa w momencie rozpadu Związku Radzieckiego. Powody pogorszenia się wskaźników zdrowotnych dorosłych wynikały z powodów systemowych a nie z katastrofy ekonomiczno-społeczno-politycznej (one je tylko pogłębiły i przedłużyły) lat dziewięćdziesiątych. Źródło: http://www.gapminder.org/data/ W. Zatoński, Centrum Onkologii-Instytut, Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 23

Oczekiwana długość życia w wybranych krajach, obie płcie: wyrównanie poziomu zdrowia w drugiej połowie XX wieku 85 80 Polska 75 Szw ecja 70 Rosja Lata 65 60 Węgry 70 60 South Africa 55 Portugalia 50 40 50 Korea Południowa Lata 30 20 45 10 Tunezja 0 40 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 2020 1950-1955 1960-1965 1970-1975 1980-1985 1990-1995 2000-2005 Źródło: http://www.gapminder.org/data/ W. Zatoński, Centrum Onkologii-Instytut, Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 24

Transformacja zdrowotna w Polsce późniejszy początek, przesunięta w czasie W. Zatoński, Centrum Onkologii-Instytut, Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 25

Oczekiwana długość życia przy urodzeniu, Polska 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1910 1930 1950 1970 1990 2010 Źródło: Human Mortality Database: http://www.mortality.org/; WHO Mortality Database: http://www.who.int/healthinfo/mortality_data/en/; GUS W. Zatoński, Centrum Onkologii-Instytut, Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 26

Sekwencja transformacji zdrowotnej oczekiwana długość życia Szwecja 1870 ~ 45 lat 1920 ~ 59 lat 1950 ~ 71 lat 2010 ~ 81 lat Anglia i Walia 1870 ~ 47 lat 1920 ~ 56 lat 1950 ~ 69 lat 2010 ~ 80 lat Polska - 1927 ~ 46 lat 1950 ~ 58 lat 2010 ~ M-72 K-80 lat W. Zatoński, Centrum Onkologii-Instytut, Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 27

Sekwencja transformacji zdrowotnej umieralność niemowląt Szwecja 1870 ~ 150 1950 ~ 20 2010 < 5 Anglia i Walia 1900 ~ 150 1950 ~ 20 2010 < 5 Polska 1927 ~ 150 1950 ~ 110 2010 < 5 W. Zatoński, Centrum Onkologii-Instytut, Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 28

Sekwencja transformacji zdrowotnej odsetek zgonów dzieci przed 5 r.ż. Szwecja 1870 ~ 40% 1950 ~ 5% 2010 ~ 1% Anglia i Walia 1900 ~ 40% 1950 ~ 5% 2010 ~ 1% Polska 1930 ~ 40% 1950 ~ 33% 2010 ~ 1% W. Zatoński, Centrum Onkologii-Instytut, Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 29

Sekwencja transformacji zdrowotnej umieralność okołoporodowa kobiet Szwecja 1900 ~ 230 1950 ~ 60 2010 ~ 5 Anglia i Walia 1900 ~ 475 1950 ~ 90 2010 < 10 Polska 1920 > 100 1950 ~ 100 2010 < 10 W. Zatoński, Centrum Onkologii-Instytut, Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 30

Oczekiwana długość życia przy urodzeniu, Polska, Szwecja, Anglia i Walia, obie płcie, 1750-2010 90 80 70 60 50 40 30 20 10 50 lat 80 lat 0 1750 1770 1790 1810 1830 1850 1870 1890 1910 1930 1950 1970 1990 2010 Szwecja Anglia i Walia Polska Źródło: Human Mortality Database: http://www.mortality.org/; WHO Mortality Database: http://www.who.int/healthinfo/mortality_data/en/; GUS W. Zatoński, Centrum Onkologii-Instytut, Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 31

Transformacja zdrowia dzieci W. Zatoński, Centrum Onkologii-Instytut, Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 32

300 Umieralność niemowląt, Polska, Szwecja, Anglia i Walia, obie płcie, 1750-2010 250 200 150 100 50 50 lat 70 lat 0 1750 1770 1790 1810 1830 1850 1870 1890 1910 1930 1950 1970 1990 2010 Szwecja Anglia i Walia Polska Źródło: Human Mortality Database: http://www.mortality.org/; WHO Mortality Database: http://www.who.int/healthinfo/mortality_data/en/ W. Zatoński, Centrum Onkologii-Instytut, Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 33

Odsetek zgonów przed 5. rokiem życia, Polska, Szwecja, Anglia i Walia, obie płcie, 1750-2010 55% 50% 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 1750 1770 1790 1810 1830 1850 1870 1890 1910 1930 1950 1970 1990 2010 Szwecja Anglia i Walia Polska Źródło: Human Mortality Database: http://www.mortality.org/; WHO Mortality Database: http://www.who.int/healthinfo/mortality_data/en/; GUS W. Zatoński, Centrum Onkologii-Instytut, Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 34 70 lat 50 lat

Transformacja zdrowia dorosłych przerwanie transformacji zdrowotnej dorosłych w Polsce w latach 1965-1990 W. Zatoński, Centrum Onkologii-Instytut, Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 35

Umieralność ogółem i oczekiwana długość życia 20+ w Polsce, mężczyźni, 1950-1990 1600 900 51,5 Umieralność ogółem, 0-19 lat; wsp. std. na 100,000 pop. 1400 1200 1000 800 600 400 200 800 700 600 500 400 300 200 100 Umieralność ogółem, 20-64 lat; wsp. std. na 100,000 pop. Lata 51 50,5 50 49,5 49 48,5 48 47,5 47 0 0 1950 1960 1970 1980 1990 0-19 20-64 46,5 1950 1960 1970 1980 1990 Oczekiwana długość życia w wieku 20 lat (trend) W. Zatoński, Centrum Onkologii-Instytut, Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 36

Oczekiwana długość życia w wieku 15 lat, Polska, Szwecja, Anglia i Walia, mężczyźni, 1750-2010 70 65 60 55 50 45 40 35 30 25 50 lat 20 1750 1770 1790 1810 1830 1850 1870 1890 1910 1930 1950 1970 1990 2010 Szwecja Anglia i Walia Polska Źródło: Human Mortality Database: http://www.mortality.org/; WHO Mortality Database: http://www.who.int/healthinfo/mortality_data/en/; GUS W. Zatoński, Centrum Onkologii-Instytut, Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 37 80 lat

Transformacja zdrowia mężczyzn / kobiet W. Zatoński, Centrum Onkologii-Instytut, Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 38

Prawdopodobieństwo zgonu przed 65 r.ż., 2010* Kobiety Mężczyźni 6,4 Hiszpania Szw ecja 11,6 14,0 14,1 14,3 14,9 15,0 10,3 11,2 11,6 11,6 12,6 8,6 8,9 9,3 9,5 10,0 7,5 7,8 8,1 8,2 8,2 8,2 8,3 8,3 8,4 6,7 7,1 Włochy Grecja Szw ecja Portugalia UE15 Słow enia Austria Francja Luksemburg Finlandia Irlandia Niem cy Holandia Wlk. Bryt. Belgia Czechy Dania Estonia Słow acja Polska UE10 Bułgaria Litw a Rumunia Węgry Łotwa Włochy Holandia Luksemburg Irlandia Hiszpania Wlk. Bryt. UE15 Grecja Niem cy Austria Dania Belgia Francja Portugalia Finlandia Słow enia Czechy Słow acja Polska UE10 Bułgaria Estonia Rumunia Węgry Łotwa Litw a 12,1 12,3 12,9 13,3 14,3 14,3 14,9 15,5 15,7 15,9 16,0 16,4 17,3 17,7 18,0 18,4 21,6 27,1 27,5 28,7 30,3 30,4 31,4 32,1 35,7 38,0 20,0 Rosja Rosja 47,9 25 20 15 10 5 0 0 10 20 30 40 50 60 * 2009: Belgia, Francja % % W. Zatoński, Centrum Onkologii-Instytut, Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 39

30 Kobiety 1991: Bośnia i Hercegowina; 1998: Turkmenistan; 2003: Macedonia; 2004: Albania; 2005: Belgia, San Marino, Tadżykistan, Uzbekistan; 2006: Dania, Niemcy, Rosja; 2007: Azerbejdżan, Białoruś, Włochy; 2009: Gruzja 26,7 Prawdopodobieństwo zgonu przed 65 r.ż. (%) Europejski Region WHO, 2008* 6,8 7,0 7,1 7,8 7,5 7,1 7,1 7,9 7,9 8,0 8,1 8,2 8,2 8,4 8,5 8,6 8,7 8,7 10,3 9,8 9,8 9,3 9,1 8,9 10,6 12,5 11,0 10,6 12,7 13,4 13,4 13,6 14,2 14,3 14,6 14,9 15,0 15,5 15,6 16,0 16,3 16,8 17,6 20,1 21,3 22,0 22,0 22,1 22,2 23,0 23,0 25 20 15 10 5 0 Hiszpania Cypr Grecja Włochy Islandia Szw ajcaria Luksemburg Malta Szw ecja Izrael Austria Portugalia Norwegia CG1 Francja San Marino Finlandia Słow enia Niem cy Irlandia Holandia Belgia Wlk. Brytania Albania Czechy Chorw acja Dania Polska Słow acja Estonia CG2 Armenia Gruzja Bułgaria Macedonia Serbia Rumunia Azerbejdżan Węgry Łotwa Bośnia i Her. Litw a Białoruś Tadżykistan Ukraina Mołdaw ia CG3 Kirgistan Uzbekistan Rosja Kazahstan Turkmenistan San Marino Islandia Szw ecja Szw ajcaria Holandia Norwegia Włochy Cypr Izrael Luksemburg Irlandia Malta Wlk. Brytania Hiszpania CG1 Austria Grecja Niem cy Belgia Dania Francja Portugalia Albania Finlandia Słow enia Czechy Chorw acja Macedonia Azerbejdżan Serbia Tadżykistan Armenia Gruzja Polska CG2 Słow acja Bułgaria Bośnia i Her. Rumunia Uzbekistan Węgry Estonia Łotwa Kirgistan Mołdaw ia Litw a Turkmenista Białoruś Kazahstan CG3 Ukraina Rosja Mężczyźni 9,9 10,3 12,2 12,6 13,1 13,1 13,2 13,3 13,6 14,1 14,1 15,0 15,1 15,4 15,6 15,8 15,9 16,6 17,5 17,7 17,8 18,2 18,7 19,0 19,8 22,5 24,8 25,7 27,5 27,7 28,2 28,4 29,3 29,6 29,9 30,7 31,6 32,0 32,1 33,7 33,8 35,5 39,6 41,1 41,7 42,3 43,5 45,3 48,0 50,1 50,5 54,1 0 10 20 30 40 50 60 W. Zatoński, Centrum Onkologii-Instytut, Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 40

Zmniejszenie przedwczesnej umieralności o połowę W. Zatoński, Centrum Onkologii-Instytut, Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 41

Age is not barrier to ambition W. Zatoński, Centrum Onkologii-Instytut, Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 42