Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE

Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku Projekt przygotowany przez Zespół Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku realizowany w ramach konkursu dotacji Fundusze europejskie na poziomie NSS III edycja organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna. GDAŃSK, LISTOPAD 2010

SYNTEZA WYNIKÓW RAPORTU MECHANIZMY INŻYNIERII FINANSOWEJ W PODNOSZENIU EFEKTYWNOŚCI ABSORPCJI ŚRODKÓW UE I ICH ZNACZENIE W POLITYCE SPÓJNOŚCI PO 2013 ROKU. REKOMENDACJE...4 1. ANALIZA PORÓWNAWCZA MECHANIZMU DOTACYJNEGO I MECHANIZMU FINANSOWANIA ZWROTNEGO...9 2. ZAINTERESOWANIE POŚREDNIKÓW FINANSOWYCH POSZCZEGÓLNYMI MECHANIZMAMI INŻYNIERII FINANSOWEJ... 16 2.1. Cel i zakres analizy... 16 2.2. Fundusze pożyczkowe, poręczeniowe oraz banki spółdzielcze jako pośrednicy finansowi... 17 2.2.1 Działalność funduszy pożyczkowych...17 2.2.2 Działalność funduszy poręczeniowych...21 2.2.3 Działalność banków spółdzielczych...24 2.3. Zainteresowanie pośredników finansowych instrumentami inżynierii finansowej oraz możliwość absorpcji środków unijnych... 25 2.4. Wnioski, konkluzje... 35 3. ANALIZA SKALI LUKI KAPITAŁOWEJ W POLSCE ROLA FUNDUSZY VENTURE CAPITAL I BUSINESS ANGELS W OGRANICZANIU TEGO PROBLEMU... 37 3.1. Wstęp... 37 3.2. Jak zbadać skalę luki finansowej?... 37 3.3. Ocena strony podażowej rynku kapitału dla firm z luki kapitałowej... 42 3.4. Zapotrzebowanie firm z sektora MSP na finansowanie w perspektywie 2014 roku49 3.5. Konkluzje... 50 4. ANALIZA EFEKTYWNOŚCI ABSORPCJI ŚRODKÓW UE W OPARCIU O INSTRUMENTY POZADOTACYJNE... 52 5. BARIERY ROZWOJU INSTRUMENTÓW INŻYNIERII FINANSOWEJ W POLSCE... 62 2

6. ROZWÓJ INSTRUMENTÓW INŻYNIERII FINANSOWEJ W ŚWIETLE DOŚWIADCZEŃ POLSKI I UE... 69 6.1 Realizacja inicjatywy JEREMIE w Polsce... 70 6.2 Realizacja inicjatywy JEREMIE na Węgrzech i innych krajach UE... 72 6.3 Wdrażanie inicjatywy JESSICA w krajach UE... 75 3

Synteza wyników raportu Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku. Rekomendacje 1. W szerokim ujęciu mechanizmy inżynierii finansowej definiuje się jako zwrotne instrumenty finansowe, w których pośredniczeniu uczestniczą różnego typu pośrednicy finansowi (banki, fundusze pożyczkowe i poręczeniowe, fundusze venture capital). Głównym zadaniem instrumentów inżynierii finansowej jest zwiększenie możliwości rozwoju sektora MSP i JST poprzez zapewnienie dostępu do kapitału. Cechą charakterystyczną instrumentów inżynierii finansowej jest ich odnawialność dla kolejnych beneficjentów, poprzez rewolwingowy system wsparcia. W odróżnieniu zatem od obowiązującego dotychczas dotacyjnego systemu wsparcia, ostateczny beneficjent nie może liczyć na bezzwrotną pomoc, ale raczej na uzyskanie łatwiejszego dostępu do usług finansowych, oferowanych na bardziej korzystnych warunkach niż standardowo. Otrzymane środki muszą być jednak zwrócone, a następnie będą ponownie redystrybuowane przez pośrednika finansowego do sektora MSP lub JST. 2. Z uwagi na efekt mnożnikowy wykorzystanie mechanizmu pozadotacyjnego mogłoby przyczynić się do podniesienia efektywności absorpcji środków UE, a w związku z tym środki UE mogłyby w większym stopniu niż do tej pory sprzyjać rozwojowi cywilizacyjnemu Polski. Z szacunków UE wynika, że na bazie każdego 1 euro mogą powstać instrumenty finansowe o wartości od 2 do 10 euro 1. Dlatego wykorzystanie mechanizmu pozadotacyjnego na szerszą skalę powinno być jednym z priorytetów polityki gospodarczej Polski w najbliższych latach, zwłaszcza że należy się liczyć z ograniczeniem wielkości środków przyznanych Polsce z budżetu UE. 3. Instrumenty inżynierii finansowej znajdują się obecnie w początkowym etapie rozwoju. Znaczna liczba pośredników finansowych, w szczególności funduszy 1 Mikita M., Inicjatywa JEREMIE i jej wpływ na rozwój przedsiębiorstw w krajach Unii Europejskiej; referat na IV Konferencji Naukowej z serii wiedza i innowacje pt. Fundusze unijne i przedsiębiorstwa w rozwoju nauki i gospodarki, Uniwersytet Jagielloński, Kraków, 17-18 stycznia 2008 r. http://www.instytut.info/ivkonf/referaty/mikita.pdf 4

poręczeniowych i pożyczkowych, w dużym stopniu w latach ubiegłych podniosła kapitały własne, w głównej mierze w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw, co w znacznym zakresie zwiększyło możliwości finansowania przez nie mikro, małych i średnich przedsiębiorstw. Zatem w chwili obecnej skupiają się na tym, aby pozyskane środki efektywnie wykorzystać (zwiększając mnożnik). Badania IBnGR wskazały, iż środki finansowe pozyskane w postaci dotacji stanowią obecnie istotną barierę ograniczającą zainteresowanie funduszy pożyczkowych i poręczeniowych zwrotnymi instrumentami finansowymi. Z przeprowadzonej analizy wynika, iż ok. 46% badanych pośredników stwierdziło, że wykorzystanie wcześniejszych środków w postaci dotacji wpłynęło na obecne zapotrzebowanie na instrumenty inżynierii finansowej. W przypadku funduszy pożyczkowych i poręczeniowych odsetek ten był znacznie wyższy i wyniósł odpowiednio 64% oraz 61%, zaś dla banków spółdzielczych zaledwie 12%. 4. Z analiz IBnGR wynika, że jedynie 14,8% ankietowanych pośredników korzysta z instrumentów inżynierii finansowej. Jednak biorąc pod uwagę możliwość ich wykorzystania w przyszłości, 58,5% badanych pośredników odpowiedziało pozytywnie (ok. 4-krotnie więcej niż w chwili obecnej). 5. W opinii IBnGR, znaczną rolę w dystrybuowaniu instrumentów inżynierii finansowej mogą odegrać banki spółdzielcze, ze względu na rozbudowaną sieć placówek (4413 na koniec czerwca 2010 roku) oraz dobrą znajomość rynków lokalnych. Ponadto, aż ¾ ankietowanych banków spółdzielczych zadeklarowało chęć skorzystania ze zwrotnych instrumentów finansowych UE. 6. Jedną z podstawowych barier rozwoju instrumentów zwrotnych w Polsce jest wysoki stopień skomplikowania procedur aplikacyjnych. Warto bowiem zwrócić uwagę, że w przeciwieństwie do mechanizmu dotacyjnego, instrumenty inżynierii finansowej wymagają znacznie większego zaangażowania i zainteresowania ze strony banków czy funduszy pożyczkowych bądź poręczeniowych. Bariera aplikacyjna została 5

wskazana na pierwszym miejscu przez banki spółdzielcze (średnia ocen 2,92; Tabela A.) i fundusze pożyczkowe (2,3). Fundusze poręczeniowe czynnik ten sklasyfikowały natomiast na trzecim miejscu (średnia 2,1). Tabela A. Analiza podstawowych barier rozwoju instrumentów inżynierii finansowej w Polsce, z punktu widzenia pośredników finansowych. Czynniki OG 1 BS 2 FPOŻ 3 FPOR 4 Śred. Poz. Śred. Poz. Śred. Poz. Śred. Poz. wysoki stopień skomplikowania procedur aplikacyjnych 2,4 1 2,9 1 2,3 1 2,1 2 konieczność prowadzenia rozbudowanej sprawozdawczości dość długi okres uruchamiania instrumentów inżynierii finansowej brak rzetelnego źródła informacji (brak aktualnych i szczegółowych informacji) trudności w spełnieniu kryteriów związanych z sytuacją finansową ryzyko niewykorzystania pozyskanych środków (brak zainteresowania ze strony przedsiębiorstw) wysokie ryzyko prawne obsługi projektu związanego z pozyskaniem instrumentów inżynierii finansowej konieczność posiadania i rozwijania wiedzy i doświadczenia nt. inżynierii finansowej niski poziom środków finansowych możliwych do pozyskania 2,0 2 2,4 2 1,9 3 1,8 4 1,9 3 1,0 7 2,1 2 2,6 1 1,8 4 1,8 4 1,8 5 1,7 5 1,7 5 1,8 5 1,9 4 1,6 6 1,5 6 2,0 3 1,4 7 1,1 7 1,4 7 0,9 8 1,4 6 2,0 3 0,7 8 1,6 6 0,5 11 0,2 11 0,6 9 0,3 10 0,5 9 1,0 8 inne 0,5 10 0,0 11 0,9 8 0,5 9 różne metryki produktów w poszczególnych regionach 0,4 11 0,4 9 0,5 10 0,4 10 Suma = 15 pkt. 15,0 15,0 15,0 15,0 1 ogółem; 2 banki spółdzielcze; 3 fundusze pożyczkowe; 4 fundusze poręczeniowe Źródło: Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową. 7. W badaniach pośredników finansowych i ich opinii na temat instrumentów inżynierii finansowej widoczne jest bardzo duże przywiązanie do mechanizmu dotacyjnego. Instrumenty inżynierii finansowej traktowane są czasami jako zło konieczne, z którym trzeba będzie się zmierzyć. Negatywna ocena mechanizmów zwrotnych wynikała na przykład z przekonania, że dotacja jako źródło finansowania 2 W ankiecie przeprowadzonej przez IBnGR, pośrednicy finansowi mieli do dyspozycji 15 pkt., które mieli rozdysponować między poszczególne bariery. 6

bezzwrotnego jest korzystniejszym instrumentem dla MSP w porównaniu do instrumentów zwrotnych, a dochody krajowych przedsiębiorstw na tyle niewysokie, że powinny korzystać z dotacji, a nie rynkowych instrumentów zwrotnych. Pokazuje to, że ponad sześć lat finansowania projektów unijnych na zasadach dotacji przyczyniło się do ograniczenia postaw przedsiębiorczości i konkurencyjności w sektorze przedsiębiorstw. Instrumenty inżynierii finansowej oceniane są także przez pośredników jako mechanizm znacznie droższy niż dotacyjny, z uwagi na udział pośrednika menadżera i konieczność tworzenia rozbudowanych struktur organizacyjnych. W ich opinii, to Instytucja Zarządzająca powinna mieć kompetencje do samodzielnego zarządzania środkami. 8. Na dzień dzisiejszy nie ma wypracowanej metodologii oceny efektywności absorpcji środków UE w oparciu o instrumenty zwrotne, gdyż wdrażanie instrumentów inżynierii finansowej w Polsce jest w początkowej fazie. Zdaniem IBnGR, odpowiednim wskaźnikiem, który pozwoli ocenić efektywność absorpcji środków unijnych w oparciu o instrumenty pozadotacyjne jest mnożnik kapitałowy. Efektywność absorpcji środków UE powinna być także badana pod kątem możliwości ich wykorzystania przez pośredników finansowych. Zatem, wsparcie powinno być przede wszystkim ukierunkowane do podmiotów gwarantujących osiągnięcie wysokiego mnożnika kapitałowego. Ponadto, wyznacznikiem efektywności pozyskanego wsparcia z UE powinna być jakość wydanych środków a nie tylko ich ilość. 9. W ramach projektu przeprowadzono analizę skali luki kapitałowej w Polsce, koncentrując się na finansowaniu kapitałem wysokiego ryzyka dostępnym w ramach funduszy VC i sieci aniołów biznesu. Ograniczenie analizy do tych dwóch grup inwestorów było uzasadnione tym, że finansowanie typu venture capital i business angels powinno koncentrować się na przedsiębiorstwach znajdujących się w fazie seed i start-up. Są to najbardziej newralgiczne fazy rozwoju przedsiębiorstw z punktu widzenia luki kapitałowej i w tych fazach mamy najczęściej do czynienia z kłopotami z finansowaniem przedsiębiorstw o charakterze trwałym. Z przeprowadzonych badań 7

wynika, że polski rynek inwestorów typu VC jest relatywnie mały. Wg EVCA w 2008 roku inwestycje VC wyniosły w Polsce 628 mln euro, z czego inwestycje w fazach zasiewu i start-up stanowiły ok. 3%. Niska rola finansowania przedsiębiorstw we wczesnych fazach rozwoju wynika z polityki inwestycyjnej funduszy VC/PE, które koncentrują się głównie na wykupach menedżerskich. W perspektywie kilkuletniej skalę luki finansowej może ograniczyć działalność KFK S.A. oraz rozwój sieci aniołów biznesu stymulowany środkami pochodzącymi z funduszy strukturalnych. Z drugiej jednak strony z przeprowadzonych przez IBnGR badań wśród przedsiębiorstw z sektora MSP wynika, że zapotrzebowanie sektora MSP na kapitał zewnętrzny prawdopodobnie wzrośnie w najbliższym okresie. 62% badanych firm z sektora MSP wskazało na większe zapotrzebowanie niż obecnie na finansowanie działalności. Te wyniki w połączeniu ze słabościami po stronie podaży mogą wskazywać, że istnieje realne ryzyko pogłębienia się problemu luki kapitałowej w najbliższych latach. 8

1. Analiza porównawcza mechanizmu dotacyjnego i mechanizmu finansowania zwrotnego W obowiązującej perspektywie finansowej na lata 2007-2013, Polska uzyskała wsparcie ze środków budżetu UE na poziomie 80 md euro. Wsparcie finansowe ukierunkowane jest m.in. na działania inwestycyjne wspierające rozwój gospodarczy oraz zmierzające do zniwelowania dysproporcji społeczno-ekonomicznych w stosunku do innych krajów Unii. O środki unijne ubiegać się mogą podmioty gospodarcze, jednostki samorządu terytorialnego oraz rolnicy. Istotną dzisiaj kwestią pozostaje natomiast forma dystrybucji pomocy unijnej do beneficjentów. W perspektywie finansowej na lata 2007-2013 dopuszczalne są bowiem dwie formy wsparcia finansowego: bezzwrotne, i zwrotne. Pierwsza forma związana jest ze znanym i stosowanym dotychczas mechanizmem dotacyjnym. Beneficjent, który złożył projekt o współfinansowanie inwestycji ze środków unijnych i otrzymał od instytucji kontraktującej zgodę na realizację przedsięwzięcia, może liczyć na bezzwrotną pomoc w postaci dotacji sięgającej, w zależności od programu, nawet do 90% wartości inwestycji (Rysunek 1.1.). Druga forma, zaliczana do mechanizmów zwrotnych, odnosi się do nowej konstrukcji produktów, zwanych instrumentami inżynierii finansowej 3. W szerokim ujęciu definiuje się je jako zwrotne instrumenty finansowe, w których pośredniczeniu uczestniczą różnego typu pośrednicy finansowi - banki, fundusze pożyczkowe i poręczeniowe, fundusze venture capital, fundusze na rzecz rozwoju obszarów miejskich, czyli fundusze inwestujące m.in. w partnerstwa publiczno-prywatne 4. Głównym zadaniem instrumentów inżynierii finansowej 3 Instrumentów inżynierii finansowej nie należy utożsamiać z inżynierią finansową w rozumieniu nauki o finansach, w której przedmiotem analizy są pochodne instrumenty finansowe (np. opcje, kontrakty terminowe) 4 Wąska definicja ogranicza krąg pośredników finansowych wyłącznie do funduszy kapitału podwyższonego ryzyka (venture capital funds), funduszy gwarancyjnych i pożyczkowych oraz funduszy na rzecz rozwoju obszarów miejskich, czyli funduszy inwestujących m.in. w partnerstwa publiczno-prywatne - Rozporządzenie Rady (WE) nr 1083/2006 z dnia 11 lipca 2006 r. ustanawiające przepisy ogólne dotyczące Europejskiego 9

jest zwiększenie możliwości rozwoju sektora MSP i JST poprzez zapewnienie dostępu do kapitału. Należy podkreślić, że instrumenty zwrotne stanowią obecnie jedynie uzupełnienie systemu dystrybucji środków unijnych (ok. 2% ogółu pomocy unijnej), zdominowanego przez mechanizmy dotacyjne. Tymczasem, szersze wykorzystanie instrumentów inżynierii finansowej mogłoby podnieść efektywność alokacji kapitału. Cechą charakterystyczną instrumentów inżynierii finansowej jest ich odnawialność dla kolejnych beneficjentów, poprzez rewolwingowy system wsparcia. W odróżnieniu zatem od obowiązującego dotychczas dotacyjnego systemu wsparcia, ostateczny beneficjent nie może liczyć na bezzwrotną pomoc, ale na uzyskanie łatwiejszego dostępu do usług finansowych, oferowanych na bardziej korzystnych warunkach niż standardowo. Otrzymane środki muszą być jednak zwrócone a następnie ponownie redystrybuowane przez pośrednika finansowego do sektora MSP lub JST (Rysunek 1.1.). Rysunek 1.1. Zwrotny a bezzwrotny system dystrybucji środków finansowych Pomoc i pogramy unijne Instrumenty bezzwrotne (dotacje) Instytucja pośrednicząca dotacja bezzwrotna Pomoc i pogramy unijne Instrumenty zwrotne (instrumenty inżynierii finansowej) Zwrot środków przy zamknięciu programów Pośrednik finansowy (bank, fundusz na rzecz rozwoju obszarów miejskich, fundusz venture capital, fundusz poręczeniowy, pożyczkowy) pożyczka, poręczenie, wkład kapitałowy, gwarancja Beneficjent np. MSP, JST Beneficjent np. MSP, JST Beneficjent np. MSP, JST Beneficjent np. MSP, JST Beneficjent np. MSP, JST Beneficjent np. MSP, JST zwrotny charakter środków Źródło: Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową. Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego oraz Funduszu Spójności i uchylające rozporządzenie (WE) nr 1260/1999, Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, L 210/25, 31.7.2006 10

Zasadnicza różnica między dwoma formami finansowego wsparcia unijnego odnosi się zatem do kwestii zwrotności środków. Chodzi mianowicie o to, czy pozyskane fundusze przypisane są jednemu beneficjentowi na zawsze (tak jak ma to miejsce w obecnym systemie dotacyjnym), czy też może z nich skorzystać kilka podmiotów, ale na zasadzie zwrotnej pożyczki (poręczenia), udostępnianej przez pośrednika finansowego na korzystniejszych warunkach poprzez mechanizmy inżynierii finansowej). Druga ważna różnica związana jest z istnieniem tzw. mnożnika. Zwrotność instrumentów inżynierii finansowej zapewnia bowiem wystąpienie efektu rolowania, czyli wielokrotnego wykorzystywania tych samych środków w celu zasilenia kapitałowego kilku podmiotów. Z szacunków UE wynika, że na bazie każdego 1 euro powstaną instrumenty finansowe o wartości od 2 do 10 euro 5. W efekcie otrzymana pomoc unijna zostanie realnie zwielokrotniona. Taki mechanizm nie ma natomiast zastosowania w systemie dotacyjnym. Wielkość dotacji przekazanych docelowym beneficjom jest w tym przypadku zbieżna z poziomem środków przeznaczonych do dystrybucji. Dla przykładu, raport Ove Arup & Partners International Limited 6 dotyczący studium możliwości wdrożenia inicjatywy JESSICA w Polsce Zachodniej, wskazuje na następujące przewagi mechanizmów zwrotnych (w tym przypadku instrumentu JESSICA) nad systemem dotacyjnym: dzięki zwrotnemu charakterowi udzielanego finansowania kapitał funduszu nie zmniejszy się (patrz Rysunek 1.2.); wartość środków przekazanych na finansowanie projektów do 2015 roku będzie o około 40% większa, niż w przypadku systemu dotacyjnego, (patrz Rysunek 1.3.), co wynikać będzie z możliwości ponownego wykorzystania środków powracających do funduszy JESSICA wraz ze spłatą kolejnych transz pożyczek; 5 Mikita M., Inicjatywa JEREMIE i jej wpływ na rozwój przedsiębiorstw w krajach Unii Europejskiej; referat na IV Konferencji Naukowej z serii wiedza i innowacje pt. Fundusze unijne i przedsiębiorstwa w rozwoju nauki i gospodarki, Uniwersytet Jagielloński, Kraków, 17-18 stycznia 2008 r. http://www.instytut.info/ivkonf/referaty/mikita.pdf 6 Europejski Bank Inwestycyjny, Studium możliwości wdrożenia inicjatywy JESSICA Polska Zachodnia, Ove Arup & Partners International Limited, styczeń 2009 r. 11

finansowanie przedsięwzięć z funduszy JESSICA może rozpocząć się rok później, tzn. od 2011 roku, ale przewidywany okres reinwestowania środków będzie znacznie dłuższy. Rysunek 1.2. Porównanie wartości kapitału (Porównawcze zestawienie wartości środków dostępnych na finansowanie przedsięwzięć rewitalizacyjnych w systemie dotacyjnym i w ramach JESSICA) Rysunek 1.3. Finansowanie dotacyjne i w ramach JESSICA (Porównawcze zestawienie wartości środków wydatkowanych na finansowanie przedsięwzięć rewitalizacyjnych w systemie dotacyjnym i w ramach JESSICA) Źródło: JESSICA (Joint European Support For Sustainable Investment In City Areas) Studium możliwości wdrożenia inicjatywy JESSICA Polska Południowa, Styczeń 2009, European Investment Bank, str. 37. Ostatnim elementem różnicującym mechanizm dotacyjny od zwrotnego jest rodzaj podmiotu, który aplikuje o środki z pomocy unijnej. W przypadku mechanizmu bezzwrotnego, to przedsiębiorcy i samorządy muszą złożyć wnioski aplikacyjne, jeśli chcą otrzymać wsparcie w postaci współfinansowania ze środków unijnych. Natomiast o instrumenty inżynierii finansowej muszą aplikować pośrednicy finansowi banki, fundusze pożyczkowe i poręczeniowe, fundusze na rzecz rozwoju obszarów miejskich, które następnie będą dystrybuować środki w postaci kredytów, poręczeń do sektora MSP i JST. Instrumenty inżynierii finansowej są obecnie dostępne na poziomie krajowym i europejskim w ponad 20 programach unijnej pomocy, które ilustruje poniższa mapa. 12

Tabela 1.1. Mapa instrumentów inżynierii finansowej (IIF) Instrumenty Inżynierii Finansowej Poziom europejski Poziom krajowy Programy ramowe UE Programy współpracy międzynarodowej Programy ogólnokrajowe i ponadregionalne Programy regionalne CIP - Competitiveness and Innovation Framework Programme Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej Regionalny Program Operacyjny Źródło: Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową. GIF (High Growth and Innovative SME Facility) Instrument obejmuje inwestycje Europejskiego Funduszu Inwestycyjnego w wyspecjalizowane fundusze podwyższonego ryzyka, SMEG (SME Guarantee Facility) system poręczeń dla MSP, udzielanie regwarancji na rzecz działających programów gwarancyjnych, udzielanie gwarancji bezpośrednich na rzecz instytucji finansowych CBS (Capacity Building Scheme) system rozwijania zdolności instytucji pośrednictwa finansowego; zwiększanie podaży kredytów dla MSP poprzez ulepszenie procedur oceny wiarygodności finansowej w ramach kredytowania MSP. JOSEFIN Program regionu Morza Bałtyckiego JASSMINE wsparcie rynku mikropożyczkowego poprzez pomoc techniczną i wsparcie finansowe Kredyt technologiczny - wsparcie inwestycji w zakresie wdrożenia nowych technologii poprzez udzielanie kredytu technologicznego z możliwością częściowej spłaty ze środków FKT w formie premii technologicznej Wsparcie rynku VC Poręczenia/gwarancje w formie re-poręczenia dla funduszy poręczeniowych, na wsparcie sektora MSP w 5 woj. Polski Wschodniej JEREMIE - celem JEREMIE jest poprawa wykorzystania oraz zwiększenie efektywności środków przeznaczanych na wsparcie sektora MSP w ramach funduszy unijnych w Polsce; środki wyodrębnione ze środków RPO JESSICA instrument przeznaczony dla JST, ułatwiający kompleksowe podejście do problemu rewitalizacji zaniedbanych obszarów miejskich Kwestia popularyzacji instrumentów inżynierii finansowej jest o tyle istotna, że prawdopodobnie w kolejnej perspektywie finansowej na lata 2014-2020, w mechanizmach zwrotnych ulokowana będzie większość pomocy unijnej przewidzianej dla Polski 7. Obecnie proporcja mechanizmów bezzwrotnych do zwrotnych kształtuje się na poziomie 98% do 2%. 7 K. Niklewicz, Koniec dotacji. Euro ma pracować, Gazeta Wyborcza, 19 września 2010 r., 13

Ministerstwo Rozwoju Regionalnego planuje w kolejnym okresie budżetowania zmianę dotychczasowych proporcji, tak aby instrumenty inżynierii finansowej stanowić mogą od 70 do nawet 80% pomocy unijnej. Proponowany wzrost znaczenia instrumentów zwrotnych wynika z kilku przyczyn. Po pierwsze, w kolejnym okresie budżetowania, Polska musi liczyć się z ograniczeniem wielkości środków unijnych z budżetu UE, które w większym stopniu zasilać będą uboższe kraje Europy Środkowo-Południowej. Mając na uwadze maksymalizację efektywności otrzymanej pomocy przez Polskę, warto byłoby, aby niższe niż w poprzednich latach środki, trafiły do jak najszerszego grona potencjalnych beneficjentów. Sposobem na to jest właśnie zwiększenie udziału mechanizmów zwrotnych w procesie alokacji pomocy unijnej i wykorzystanie efektu mnożnika kapitałowego. W systemie dystrybucji środków unijnych z wykorzystaniem instrumentów inżynierii finansowej, pomoc dla przedsiębiorstw i JST być może będzie jednostkowo niższa, ale za to dostęp do niej uzyskać będzie mogła znacznie większa liczba podmiotów. Mechanizmy inżynierii finansowej umożliwiają bowiem znaczne wydłużenie cyrkulacji środków w gospodarce, w przeciwieństwie do mechanizmu dotacyjnego, w którym udzielone wsparcie nie może zostać wykorzystane ponownie przez inny podmiot. Po drugie, warto wskazać, że mechanizm bezzwrotnych dotacji funkcjonujący w Polsce już od sześciu lat, może prowadzić do zakłócenia mechanizmu konkurencji. Podmioty, które wygrały projekt i otrzymały dotację, mogą eliminować z rynku firmy, które owego wsparcia nie otrzymały. W przypadku instrumentów inżynierii finansowej, taka sytuacja nie będzie miała miejsca, bo pomoc, jeżeli nawet zostanie pozyskana, to będzie musiała zostać zwrócona na warunkach zbliżonych do rynkowych. Po trzecie, inżynieria finansowa jest doskonałym instrumentem ograniczającym lukę kapitałową w gospodarce. Z założenia mechanizmy zwrotne służyć mają poprawie dostępności małych i średnich przedsiębiorstw do kapitału i to na wszystkich etapach rozwoju firmy 8. Częstą bowiem praktyką banków jest odmowa finansowania nowopowstałych firm, z uwagi na wysokie ryzyko kredytowe i brak historii kredytowej. 8 od fazy zakładania firmy, na etapie startu, ekspansji i transferu firmy 14

Instrumenty inżynierii finansowej mają przyczyniać się do eliminowania takich zjawisk, poprzez zwiększenie podaży kredytów na rynku i dywersyfikację ryzyka pomiędzy pośredników finansowych a instytucje pośredniczące w alokacji mechanizmów zwrotnych. Podsumowując, należy jednak wyraźnie podkreślić, że z instrumentami inżynierii finansowej związane jest ryzyko, polegające na możliwości wypierania lepszych inwestycji przez inwestycje mniej atrakcyjne, finansowane ze środków z mechanizmów zwrotnych. Co więcej, finansowanie przez banki i fundusze pożyczkowe podmiotów o nieznanej dotąd przeszłości kredytowej lub firm podwyższonego ryzyka, może zagrozić stabilności sektora bankowego. Analogiczna sytuacja miała bowiem miejsce na rynku kredytów hipotecznych w USA. Banki udzielały kredytów hipotecznych osobom o niskiej wiarygodności kredytowej bez podejmowania większego ryzyka, które przenosiły do innych sektorów, np. funduszy sekurytyzacyjnych. Uwzględniając korzyści i ryzyka wynikające ze stosowania mechanizmu bezzwrotnego, jak również analizę porównawczą z systemem dotacyjnym, należy rekomendować znacznie szersze wykorzystanie instrumentów inżynierii finansowej. System instrumentów zwrotnych musi zostać jednak tak zaprojektowany, aby z jednej strony przyczyniał się do podnoszenia efektywności absorpcji, a z drugiej minimalizował ryzyko psucia rynku kredytowego. Wdrażanie instrumentów inżynierii finansowej musi być zatem poprzedzone odpowiednim przygotowaniem i ustaleniem bezpiecznościowych norm ich stosowania. 15

2. Zainteresowanie pośredników finansowych poszczególnymi mechanizmami inżynierii finansowej 2.1. Cel i zakres analizy Podstawowym celem opracowania jest określenie zapotrzebowania pośredników finansowych na instrumenty inżynierii finansowej oraz jego skonfrontowanie z realnymi możliwościami absorpcji środków unijnych przez poszczególne typy pośredników finansowych. Badaniu poddano fundusze pożyczkowe i poręczeniowe, gdyż ich statutowym celem jest wspieranie mikro- i małych przedsiębiorstw, a także banki spółdzielcze, które charakteryzują się dużym doświadczeniem w docieraniu do MSP. Opracowanie składa się z dwóch części. W pierwszej z nich przedstawiono zakres działalności funduszy pożyczkowych, poręczeniowych oraz banków spółdzielczych na polskim rynku finansowym. Analizie poddano między innymi ilość oraz wartość pożyczek i poręczeń, a także ich strukturę ze względu na takie czynniki jak np.: przeciętna wartość, przeznaczenie (na cele obrotowe czy inwestycyjne), sektor działalności oraz wielkość przedsiębiorstwa korzystającego ze wsparcia. Druga część opracowania dotyczy skali wykorzystania zwrotnych instrumentów finansowych w finansowaniu mikro, małych i średnich przedsiębiorstw. W celu określenia zainteresowania pośredników finansowych instrumentami inżynierii finansowej przeprowadzono badanie ankietowe wśród ww. instytucji. Kwestionariusz z pytaniami został przesłany drogą mailową do funduszy pożyczkowych i poręczeniowych znajdujących się odpowiednio w spisie/bazie Polskiego Stowarzyszenia Funduszy Pożyczkowych oraz Krajowego Stowarzyszenia Funduszy Poręczeniowych. Natomiast w przypadku banków spółdzielczych adresatami kwestionariusza były centrale trzech zrzeszeń banków spółdzielczych, mianowicie Banku Polskiej Spółdzielczości, Spółdzielczej Grupy Bankowej oraz Mazowieckiego Banku Regionalnego, oraz banki spółdzielcze wchodzące w skład SGB. Pytania zawarte w kwestionariuszu dotyczyły m.in. obecnego wykorzystania instrumentów inżynierii finansowej, jak i w perspektywie najbliższych kilku lat. Poddano także ocenie politykę UE polegającą na odejściu od systemu dotacyjnego na rzecz rynkowych instrumentów finansowych. Istotnym elementem ankiety było także określenie 16

najważniejszych czynników wpływających na zapotrzebowanie pośredników finansowych na instrumenty finansowe oraz największych barier utrudniających dostęp do uzyskania wsparcia. Badane podmioty wskazały także w jaki sposób wykorzystanie instrumentów inżynierii finansowej może wpłynąć na ich rozwój. Ostatnie pytanie w kwestionariuszu dotyczyło perspektyw rozwoju instrumentów inżynierii finansowej w perspektywie 2-3 lat. 2.2. Fundusze pożyczkowe, poręczeniowe oraz banki spółdzielcze jako pośrednicy finansowi W latach 2004-2008 obserwowany był wyraźny wzrost skali działalności zarówno funduszy pożyczkowych i poręczeniowych, jak i banków spółdzielczych. Wartość udzielonych pożyczek przez fundusze pożyczkowe od początku działalności wzrosła z poziomu 1371,1 mln zł w 2004 roku do 2831,1 mln zł na koniec 2008 roku. Natomiast liczba udzielonych od początku działalności pożyczek wyniosła na koniec grudnia 2008 roku 180,8 tys. sztuk (wzrost z poziomu 96,2 tys. w 2004 roku). Fundusze poręczeniowe udzieliły w 2008 roku 5,7 tys. poręczeń (o wartości 745 mln zł), nastąpił zatem znaczny ich wzrost z poziomu ok. 2,2 tys. w grudniu 2004 roku (o wartości 132,8 mln zł). Aktywa banków spółdzielczych na koniec czerwca bieżącego roku osiągnęły wartość 65,1 mld zł 9. 2.2.1 Działalność funduszy pożyczkowych Według stanu na koniec czerwca 2009 roku w Polsce działało 70 funduszy pożyczkowych, zarządzanych przez 64 instytucje. Ich podstawowym zadaniem jest udzielanie wsparcia finansowego mikro, małym i średnim przedsiębiorstwom, a także przyjmowanie pożyczkobiorców, którzy rozpoczęli działalność gospodarczą i nie posiadają historii kredytowej (start up). Zatem są one źródłem środków finansowych dla przedsiębiorstw, które mają trudności z otrzymaniem finansowania w bankach. Fundusze pożyczkowe w połowie ubiegłego roku dysponowały kapitałem o wartości 978 mln zł. Wraz z sześcioma funduszami, które zakończyły działalność, fundusze pożyczkowe od początku działalności udzieliły 3009,3 mln zł pożyczek, według stanu na koniec czerwca 2009 roku. 9 Komisja Nadzoru Finansowego, Sektor bankowy podstawowe dane o rynku 06/2010. 17

Głównym źródłem pochodzenia kapitału pożyczkowego był Sektorowy Program Operacyjny Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw (SPO WKP), którego udział na koniec czerwca 2009 roku wyniósł 34,9%. Łączny wkład ww. programu w dokapitalizowanie funduszy pożyczkowych wyniósł 341,3 mln zł. Środki własne funduszy są następnym co do wielkości źródłem finansowania działalności funduszy pożyczkowych. Stanowią one 25,6% kapitału pożyczkowego. Zalicza się do nich środki uzyskane od instytucji prowadzących fundusz pożyczkowy oraz dochody wygenerowane w wyniku prowadzonej działalności. W poniższej tabeli przedstawiono podział instytucji prowadzących fundusze pożyczkowe według wartości kapitału pożyczkowego, oparty o kryteria Polskiego Stowarzyszenia Funduszy Pożyczkowych (PSFP). Tabela 2.1. Rozkład liczby instytucji prowadzących fundusze pożyczkowe ze względu na wartość kapitału pożyczkowego na koniec czerwca 2009 roku Grupa Wartość kapitału pożyczkowego (KP) Liczba instytucji Bardzo małe (BM) KP < 3 mln zł 18 Małe (M) 3 mln zł < KP < 10 mln zł 18 Średnie (Ś) 10 mln zł < KP < 20 mln zł 14 Duże (D) 20 mln zł < KP < 40 mln zł 10 Bardzo duże (BD) KP > 40 mln zł 4 Źródło: IBnGR na podstawie danych PSFP. Na rysunkach 2.1. 2.3. można zauważyć, że największą aktywnością charakteryzują się fundusze zaliczane do grupy bardzo dużych. Cztery fundusze wchodzące w skład tej grupy odpowiadają za 36,2% zgromadzonego kapitału pożyczkowego, 51,7% wartości udzielonych pożyczek oraz 73,1% ilości pożyczek. Z tej analizy wynika, iż rynek funduszy pożyczkowych jest silnie skoncentrowany. 18

Rysunek 2.1. Udział poszczególnych grup funduszy w kapitale pożyczkowym wg stanu na koniec czerwca 2009 roku Rysunek 2.2. Udział poszczególnych grup funduszy w wartości udzielonych pożyczek wg stanu na koniec czerwca 2009 roku Rysunek 2.3. Udział poszczególnych grup funduszy w ilości udzielonych pożyczek wg stanu na koniec czerwca 2009 roku Źródło: IBnGR na podstawie danych PSFP. W celu precyzyjnego scharakteryzowania funduszy pożyczkowych należy określić przeciętną wartość pożyczki w poszczególnych grupach funduszy. Z danych przedstawionych w poniższej tabeli można zauważyć, że istnieją znaczne różnice, w przypadku wyłączenia z analizy Funduszu Mikro. Średnia wartość udzielanej przez niego pożyczki wynosi 8,0 tys. zł., ponadto posiada on 69,5% rynku, wg liczby udzielonych pożyczek. 19

Tabela 2.2. Przeciętna wartość pożyczek w poszczególnych grupach funduszy udzielonych narastająco do 30.06.2009 r. Przeciętna wartość pożyczek (w tys. zł) udzielonych narastająco do 30.06.2009r. Grupa Pożyczki ogółem Pożyczki bez Funduszu Mikro Ogółem 16,6 36,3 Bardzo małe (BM) 25,2 25,2 Małe (M) 41,9 41,9 Średnie (Ś) 49,2 49,2 Duże (D) 22,9 22,9 Bardzo duże (BD) 11,7 85,2 Źródło: Polskie Stowarzyszenie Funduszy Pożyczkowych. W podziale na województwa największa aktywność funduszy pożyczkowych widoczna jest w województwie mazowieckim, gdzie udzielonych zostało ok. 80% ogółu pożyczek. Ich wartość w stosunku do całego rynku ukształtowała się na poziomie ok. 44%. Oceniając strukturę ilościową portfela pożyczkowego pod względem przeznaczenia, dominującą rolę odgrywają pożyczki na cele inwestycyjne 62% udział w rynku (cele obrotowe 30,6%). W podziale na sektory działalności, handel i usługi (w tym transport) odpowiadają za ok. 88% rynku. W strukturze pożyczek według wartości, ok. 66% pożyczek kształtuje się na poziomie poniżej 10 tys. złotych. Ponadto 96,5% pożyczek jest skierowanych do mikroprzedsiębiorców. Analizując jakość portfela funduszy pożyczkowych, należy stwierdzić iż kształtuje się ona na wysokim poziomie, o czym świadczy średni poziom wskaźnika strat 10 na poziomie 1,4%. Podsumowując, należy zauważyć, iż fundusze pożyczkowe stanowią niewielki fragment rynku finansowania przedsiębiorstw. Wartość aktywnych pożyczek udzielonych przez fundusze na koniec czerwca 2009 roku wyniosła 716,3 mln zł przy kapitale pożyczkowym na poziomie 978,04 mln zł. Z przedstawionej analizy wynika, iż mnożnik wykorzystania kapitałów własnych funduszy wyniósł 0,73. Wartość tego wskaźnika świadczy o średnim wykorzystaniu możliwości finansowania mikro- i małych przedsiębiorstw. Jednak należy podkreślić, iż wskaźnik ten wzrósł z poziomu 0,61 na koniec 2004 roku, pomimo zasilenia funduszy 10 Liczony jako relacja wartości kapitału pożyczek straconych do wartości wypłaconych pożyczek ogółem. 20

pożyczkowych kapitałem w ramach SPO WKP w kwocie 341,3 mln zł. Warto zauważyć, że mnożnik charakteryzuje się znacznym zróżnicowaniem. Przedział pomiędzy funduszem o najwyższym mnożniku i najniższym wynosi aż 0,89 (odpowiednio 1,0 oraz 0,11). 2.2.2 Działalność funduszy poręczeniowych Priorytetem działalności funduszy poręczeń kredytowych jest ułatwienie dostępu do finansowania zewnętrznego dla przedsiębiorców, którzy posiadają zdolność kredytową, lecz nie posiadają wymaganych zabezpieczeń. Według danych Krajowego Stowarzyszenia Funduszy Poręczeniowych (KSFP), na koniec grudnia 2008 roku, suma kapitału poręczeniowego 49 funduszy, które pozytywnie odpowiedziały na ankietę Stowarzyszenia, osiągnęła wartość ok. 606 mln zł. Głównym źródłem wzrostu wartości kapitału poręczeniowego, podobnie jak w przypadku funduszy pożyczkowych, był SPO WKP. W trakcie realizacji tego programu jego wartość wzrosła o ok. 200% (z 200 do 600 mln zł) 11. Bank Gospodarstwa Krajowego także istotnie przyczynił się do zwiększenia bazy kapitału poręczeniowego poprzez wnoszenie udziałów oraz obejmowanie akcji funduszy. Ogólna charakterystyka funduszy poręczeniowych jest bardzo zróżnicowana, jednak coraz większe znaczenie odgrywają fundusze silne kapitałowo, które działają na terenie całych województw. W tabeli 2.3. przedstawiony został podział funduszy poręczeń kredytowych w oparciu o wielkość posiadanego kapitału na podstawie raportu Krajowego Stowarzyszenia Funduszy Poręczeniowych. Tabela 2.3. Podział funduszy poręczeniowych pod względem wartości posiadanego kapitału poręczeniowego na koniec grudnia 2008 roku Grupa Wartość kapitału poręczeniowego (KP) Udział w kapitale ogółem Liczba funduszy Udział w wartości udzielonych poręczeń Bardzo małe (BM) KP < 1 mln zł 0,86% 10 0,18% Małe (M) 1 mln zł < KP < 3 mln zł 1,69% 6 0,31% Średnie (Ś) 3 mln zł < KP < 6 mln zł 2,35% 4 1,19% Duże (D) 6 mln zł < KP < 12 mln zł 16,11% 12 15,00% Bardzo duże (BD) KP > 12 mln zł 78,99% 17 83,25% Źródło: IBnGR na podstawie danych KSFP. 11 Raport o stanie funduszy poręczeń kredytowych w Polsce stan na dzień 31.12.2008 r., Krajowe Stowarzyszenie Funduszy Poręczeniowych, s. 3. 21

Dominującą rolę odgrywają fundusze poręczeniowe zaliczane do grupy bardzo dużych, które posiadają niespełna 79% udział w kapitale ogółem. W 2008 roku udzielono 5684 poręczenia, przy średniej wynoszącej 114. Mediana ukształtowała się na poziomie 49, co świadczy, że fundusze duże i bardzo duże zwiększają zaangażowanie, natomiast fundusze małe i bardzo małe charakteryzują się coraz mniejszą aktywnością. Wartość poręczeń udzielonych przez fundusze osiągnęła w 2008 roku kwotę 745,3 mln zł., z czego ok. 83% przypadło na fundusze bardzo duże. Analizując ilościową i wartościową strukturę poręczeń w kontekście potencjalnego beneficjenta (Rysunek 2.4. i 2.5.), można zauważyć że poręczenia funduszy obejmują w głównej mierze kredyty bankowe. Wynika to z faktu, iż banki odgrywają dominującą rolę w finansowaniu działalności MSP. Rysunek 2.4. Ilościowa struktura poręczeń pod względem potencjalnych beneficjentów Rysunek 2.5. Wartościowa struktura poręczeń pod względem potencjalnych beneficjentów Źródło: Krajowe Stowarzyszenie Funduszy Poręczeniowych. Biorąc pod uwagę strukturę rodzajową (Rysunek 2.6. i 2.7.) poręczanych zobowiązań, można zauważyć, że zdecydowaną większość stanowią poręczenia dla kredytów obrotowych. Świadczy to o tym, że głównym problemem nowopowstałych przedsiębiorstw są kwestię związane z płynnością finansową. 22

Rysunek 2.6. Ilościowa struktura poręczeń pod względem poręczanego zobowiązania Rysunek 2.7. Wartościowa struktura poręczeń pod względem poręczanego zobowiązania Źródło: Krajowe Stowarzyszenie Funduszy Poręczeniowych. Oceniając przeznaczenie udzielonych poręczeń według sektora działalności przedsiębiorcy (Rysunek 2.8.), można zauważyć, że dominują handel oraz usługi i transport, z udziałami odpowiednio 36% i 32%. Rysunek 2.8. Wartościowa struktura poręczeń udzielonych w 2008 roku wg sektora działalności przedsiębiorstwa Rysunek 2.9. Struktura poręczeń udzielonych w 2008 roku wg wielkości przedsiębiorstwa Źródło: Krajowe Stowarzyszenie Funduszy Poręczeniowych. Analizując strukturę udzielonych poręczeń pod względem wielkości przedsiębiorstwa (Rysunek 2.9.), należy zauważyć, iż jest ona zgodna z podstawowym celem działalności funduszy poręczeniowych, tzn. zdecydowana większość jest przeznaczona dla mikro i małych przedsiębiorstw (odpowiednio 67,4% oraz 28,2%). 23