4.1. Andrzej Zborowski, Przemiany demograficzne w małych i średnich miastach w Polsce w latach 1995-2010

4.1. Andrzej Zborowski, Przemiany demograficzne w małych i średnich miastach w Polsce w latach 1995-2010 [w] Małe i średnie miasta w policentrycznym rozwoju Polski, G. Korzeniak (red), Instytut Rozwoju Miast, Kraków 2014, str. 27-52 W publikacji zostały zaprezentowane wyniki projektu badawczego pt.: Zróżnicowanie procesów rozwojowych małych i średnich miast i jego wpływ na rozwój policentryczny systemu osadniczego Polski, sfinansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2011/01/B/HS4/02227 4.1.1. Zmiany liczby ludności W rozwoju ludnościowym miast w Polsce w latach 1995-2010 nastąpiły zasadnicze zmiany tendencji. W podokresie 1995-2003 liczba ludności miejskiej zmniejszyła się z 23 976,9 tys. osób do 23 578,7. Spadek tej liczby był zatem większy niż odnotowany w tym samym czasie ubytek liczby ludności w całym kraju (Tab. 4.1.1). W kolejnym podokresie 2003-2010 liczba ludności miejskiej uległa dalszemu obniżeniu, ubytek ten nie był jednak tak duży jak w latach 1995-2003. W sumie w badanym okresie miasta zanotowały spadek liczby ludności o ponad 0,5 mln. Warto tu jednak dodać, że tendencje zmian liczby ludności oparte są o dane GUS odnoszące się do ludności zameldowanej na stałe, nie obejmują one migracji zagranicznych. Jak wiadomo w okresie po akcesji Polski do UE wyemigrowało z kraju ponad 2 mln osób, z tego co najmniej połowę stanowili mieszkańcy polskich miast. Uwzględnienie tych migracji w badaniach pozwoliłoby na ocenę faktycznych tendencji rozwoju ludności w Polsce, w tych w miastach. Z powodu braku odpowiednich danych o migracjach w dalszej części tego rozdziału będziemy analizę odnosili do oficjalnych danych o ludności zameldowanej na pobyt stały, podawanych przez GUS. Przyczyn omawianego spadku liczby ludności w miastach, który pojawił się po raz pierwszy w okresie powojennym, należy szukać w ujemnym przyroście naturalnym oraz ujemnym saldzie migracji. Ujemny przyrost naturalny wystąpił w miastach Polski już w połowie lat 90. ubiegłego wieku (Rocznik Demograficzny 2011). W okresie 1996-2000 miasta polskie utraciły ze względu na ubytek naturalny 22,5 tys. mieszkańców, podczas gdy jeszcze w latach 1991-1995 zyskały dzięki przyrostowi naturalnemu 179,0 tys. osób. Równie niekorzystne tendencje ujawniły się w migracjach do miast, gdzie ubytek migracyjny w latach 1996-2000 został oszacowany przez GUS na 18 tys. mieszkańców. W pięcioleciu 1991-1995 miasta zyskały natomiast 247,2 tys. migrantów. Omawiane zmiany liczby ludności miały zróżnicowane natężenie i kierunek (ubytek, wzrost) w poszczególnych województwach (Tab. 4.1.2, Rys. 4.1.1). W zaledwie czterech zarejestrowano wzrost liczby ludności zarówno w pierwszym, jak i drugim podokresie, były to województwa: małopolskie, mazowieckie, pomorskie i wielkopolskie. Z kolei aż w sześciu z nich odnotowano stały ubytek liczby ludności (łódzkie, lubelskie, opolskie, podlaskie, śląskie i świętokrzyskie). W pozostałych sześciu wystąpiły na przemian wzrosty lub spadki liczby ludności, co w konsekwencji prowadziło do niedużego przyrostu rzeczywistego ludności w całym badanym piętnastoleciu. Największy przyrost liczby ludności odnotowały

dwa województwa tj. mazowieckie (5,1%) i małopolskie (4,6%). Z kolei największy ubytek ludności wystąpił w województwie opolskim (-6,9%), śląskim (-5,6%) i łódzkim (-5,4%). Tab. 4.1.1. Zmiany liczby ludności w grupach i podgrupach miast w Polsce w latach 1995-2010 Grupy miast Liczba ludności Zmiany liczby ludności (%) 1995 2003 2010 1995-2003 2003-2010 1995-2010 Typ zmian liczby ludności miasta a 62728 64561 68070 2,9 5,4 8,5 A miasta b 259047 266935 282144 3,0 5,7 8,9 A miasta c 484592 484442 496128 0,0 2,4 2,4 A 806367 815938 846342 miasta d 1027210 1037716 1090998 1,0 5,1 6,2 A miasta e 976791 931081 918095-4,7-1,4-6,0 D 2004001 1968797 2009093 miasta małe i średnie w OM a-e łącznie 2810368 2784735 2855435-0,9 2,5 1,6 B miasta f 919510 909267 918649-1,1 1,0-0,1 C miasta g 1087929 1062522 1068463-2,3 0,6-1,8 C miasta h 2244129 2180909 2187988-2,8 0,3-2,5 C 4251568 4152698 4175100 miasta i 3294174 3188198 3187585-3,2 0,0-3,2 C miasta j 2377435 2326605 2292311-2,1-1,5-3,6 D 5671609 5514803 5479896 miasta małe D i średnie poza OM f-j łącznie 9927803 9672261 9659764-2,6-0,1-2,7 miasta duże DD w OM 9455838 9376715 9217305-0,8-1,7-2,5 miasta duże poza OM 1782938 1745018 1694868-2,1-2,9-4,9 DD Polska ogółem 38609399 38190608 38529866-1,1 0,9-0,2 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS C

Rys. 4.1.1. Zmiany liczby ludności w województwach w Polsce w latach 1995-2010 (%) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS Równie niekorzystne tendencje ludnościowe zaobserwowano w województwach tzw. ściany wschodniej: podlaskim, lubelskim i świętokrzyskim (od -1,5 do -3,7%). Te relatywnie duże spadki liczby ludności wiązały się, ze wspomnianym wcześniej, ujemnym przyrostem naturalnym oraz wyjątkowo dużymi strumieniami migracyjnymi, tak migracji zagranicznych (opolskie i śląskie), jak i wewnętrznych (ściana wschodnia, ale też i śląskie). Zarówno migracje zagraniczne, jak i wewnętrzne do dużych obszarów metropolitalnych nie ujawniły się po raz pierwszy w latach 90., występowały one na dużą skalę już w latach 70. i 80. ubiegłego wieku. W badanym okresie latach 90. i pierwszej dekady XXI wieku nastąpiło jedynie ich wzmocnienie związane z upadkiem szeregu firm i zakładów pracy, a także otwarciem rynków pracy w krajach starej Unii. Tab. 4.1.2. Zmiany liczby ludności w województwach w latach 1995-2010 województwa Liczba ludności (osób) Zmiany liczby ludności w latach (%) 1995 2003 2010 1995-2003 2003-2010 1995-2010 dolnośląskie 2988278 2898313 2917242-3,0 0,7-2,4 kujawsko-pomorskie 2092977 2068142 2098711-1,2 1,5 0,3 lubelskie 2244628 2191172 2178611-2,4-0,6-2,9 lubuskie 1014591 1008786 1023215-0,6 1,4 0,8 łódzkie 2687761 2597094 2542436-3,4-2,1-5,4 małopolskie 3190186 3252949 3336699 2,0 2,6 4,6 mazowieckie 5060091 5135732 5267072 1,5 2,6 4,1 opolskie 1093172 1055667 1017241-3,4-3,6-6,9 podkarpackie 2105597 2097248 2127948-0,4 1,5 1,1 podlaskie 1221877 1205117 1203448-1,4-0,1-1,5 pomorskie 2165684 2188918 2275494 1,1 4,0 5,1 śląskie 4907930 4714982 4634935-3,9-1,7-5,6 świętokrzyskie 1331481 1291598 1282546-3,0-0,7-3,7 warmińsko-mazurskie 1452423 1428885 1453782-1,6 1,7 0,1 wielkopolskie 3331941 3359932 3446745 0,8 2,6 3,4 zachodniopomorskie 1720782 1696073 1723741-1,4 1,6 0,2 Polska ogółem 38609399 38190608 38529866-1,1 0,9-0,2 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS W celu czytelnego zobrazowania omawianych przemian liczby ludności na potrzeby dalszej analizy zaproponowano prostą typologii dynamiki liczby ludności tak w grupach miast w Polsce, jak i według województw (tab. 4.1.3). Wyróżniono cztery główne typy zmian liczby Tab. 4.1.3. Typy zmian liczby ludności miejskiej w województwach i w grupach miast w Polsce w latach 1995-2010 zmiana liczby ludności w latach Typ 1995-2003 2003-2010 1995-2010 A + + + B + + B1 + + C + C1 + D DD Objaśnienia: + przyrost liczby ludności ubytek liczby ludności

ubytek liczby ludności większy w latach 2003-2010 w porównaniu z okresem 1995-2003 Źródło: opracowanie własne ludności. W ramach typu B, C i D zostały uwzględnione podtypy B1, C1 i DD. Typy A i B charakteryzowały się wzrostem ludności w całym badanym piętnastoleciu. Z kolei typ C i D cechował ubytek ludności. Typologię wyżej omówioną zastosowano do oceny dynamiki liczby ludności w grupach miast w Polsce (Tab. 4.1.1) i w grupach miast według województw (Tab. 4.1.4). Tak w Polsce, jak i w poszczególnych województwach zwraca uwagę znaczne zróżnicowanie tempa zmian liczby ludności zachodzące pomiędzy obszarami metropolitalnymi, a miastami położonymi poza tymi obszarami. W badanym piętnastoleciu w obszarach metropolitalnych zanotowano przyrost ludności miast małych i średnich (typ B), przy czym w latach 1995-2003 miasta średnie odnotowały spadek liczby ludności, który został z nawiązką zrekompensowany w okresie 2003-2010 (typ B). Relatywnie największą dynamiką w tym czasie wyróżniały się miasta małe do 20 tys. mieszkańców (typ A). Odmienną od wymienionych ośrodków miejskich dynamikę posiadały miasta centralne obszarów metropolitalnych, w których wzrastał ubytek rzeczywisty ludności. Miasta te prezentowały typ DD, co oznaczało wzrost dynamiki spadku liczby ludności w latach 2003-2010, w stosunku do pierwszego analizowanego okresu. Łącznie miasta centralne utraciły w latach 1995-2010 prawie 240 tys. mieszkańców, podczas gdy miasta średnie i małe, położone w obszarach metropolitalnych w tym samym czasie zyskały 45 tys. osób. Ubytki ludności wystąpiły także w miastach małych (typ C) i średnich usytuowanych poza obszarami metropolitalnymi, były one szczególnie duże w miastach średnich, które w związku z tym reprezentowały typ D. Łącznie miasta małe i średnie utraciły w analizowanym okresie prawie 300 tys. mieszkańców. Największe jednak ubytki liczby ludności wystąpiły w miastach dużych (liczących ponad 100 tys. mieszkańców), zlokalizowanych poza obszarami metropolitalnymi, miasta te utraciły prawie 100 tys. osób, a więc prawie 5% swojego potencjału z roku 1995. W związku z powyższym reprezentowały one typ DD. Tab. 4.1.4. Typy dynamiki liczby ludności w grupach miast w Polsce według województw w latach 1995-2010 województwa a+b+c d+e OM (a-e)) f+g+h i+j (f-j) om op dolnośląskie A - A D D D D D C kujawsko-pomorskie A - A B D C D D B łódzkie B D D D D D DD - D lubelskie DD C D D D D C1 - D lubuskie D - D C C C B1 - B małopolskie A A A B D C A D A mazowieckie A A A C A C A D A opolskie DD - DD DD DD DD D - D podkarpackie A - A A D D B - B podlaskie A - A D A D A - D pomorskie A A A C C C D - A śląskie C DD DD C D D DD D D świętokrzyskie B - B D D D D - D warmińskomazurskie Miasta ogółem D - D C C C A D B

wielkopolskie A A A A D A D C1 A zachodniopomorskie C C C C C C D C B Źródło: opracowanie własne Jeszcze bardziej złożoną typologię dynamiki ludności według grup miast spotykamy w poszczególnych województwach (Tab. 4.1.4). Przyrost liczby ludności w całym badanym okresie wystąpił w małych i średnich miastach obszarów metropolitalnych tylko w połowie polskich województw. Były to: dolnośląskie, kujawsko-pomorskie, małopolskie, mazowieckie podkarpackie podlaskie, pomorskie i wielkopolskie. Regiony te wyróżniały się bardzo dobrze rozwiniętym procesami suburbanizacji, która obejmowała nie tylko podmiejskie wsie, ale także małe miasta. Diametralnie odmienną sytuację w zakresie dynamiki posiadały małe i średnie miasta obszarów metropolitalnych konurbacji katowickiej oraz Opola. W tych obszarach notowano stały duży ubytek ludności miejskiej (typ DD), a zatem te ośrodki miejskie nie podlegały procesom dekoncentracji miasta centralnego. Wspomniane procesy dekoncentracyjne nie ujawniły się także w małych i średnich miastach obszarów metropolitalnych Łodzi, Lublina, Olsztyna i Szczecina. Typ A, a więc stałego wzrostu liczby ludności wystąpił w miastach małych i średnich położonych poza obszarami metropolitalnymi, tylko w jednym województwie tj. wielkopolskim. Dominującymi typami dynamiki były tu typ C i D, które objęły łącznie 14 województw. Jedynym regionem, gdzie wystąpił typ DD, a zatem ujemnej dynamiki wzrostu o charakterze akceleracyjnym, było opolskie. W miastach dużych, położonych poza obszarami metropolitalnymi stosunkowo najkorzystniejszą sytuację odnotowano w województwach wielkopolskim i zachodniopomorskim, gdzie wystąpił typ C1 i C. Duże miasta pozostałych województw nieodmiennie wyróżniały się typem D, oznaczającym depopulację tych ośrodków miejskich. Interesująco prezentuje się porównanie typów dynami ludności w obszarach metropolitalnych z uwzględnieniem miast małych i średnich w zestawieniu z ośrodkami centralnymi. Ta konfrontacja daje nam możliwość oceny fazy rozwoju cyklu miejskiego polskich ośrodków metropolitalnych. I tak w fazie koncentracji ludności w rdzeniu i ubytku ludności miejskiej małych miast i średnich w strefie podmiejskiej znalazły się dwa małe obszary metropolitalne tj. olsztyński i zielonogórski. Fazę koncentracji ludności obejmującą zarówno miasto centralne, jak i ośrodki podmiejskie obserwowano w obszarze metropolitalnym Warszawy, Krakowa i Białegostoku. Występuje tu zatem tendencja do silnej koncentracji o charakterze regionalnym (regionu miejskiego). Klasyczny model dekoncentracyjno-koncentracyjny reprezentują natomiast obszary metropolitalne Wrocławia, Bydgoszczy-Torunia, Gdańska-Gdyni i Poznania. Miasta centralne odznaczają się typem D, a ośrodki podmiejskie wybitnie wzrostowym typem A. Pewną odmianę tej fazy odzwierciedla dynamika ludności w obszarze Rzeszowa, gdzie miasto centralne cechuje typ B, a miasta strefy podmiejskiej typ A. Podobny układ dynamiki występuje także w obszarze metropolitalnym Kielc, gdzie miasto centralne posiada typ D, a strefa podmiejska typ B. Najbardziej niekorzystną dynamikę o stałym ubytku tak w rdzeniu, jak i w miastach strefy podmiejskiej obserwujemy w obszarach metropolitalnych Łodzi, Katowic i Opola. Układ typów w relacji centrum a peryferie kształtują tu odpowiednio typy: DD i D, D i DD oraz DD

i DD. Są to zatem obszary o wybitnie depopulacyjnym charakterze w fazie dekoncentracji. Depopulacja w tych obszarach jest wynikiem ujemnego przyrostu naturalnego i ubytku migracyjnego pogłębionego w przypadku Śląska znaczną emigracją ludności, głównie do Niemiec. Pewną odmianę tego typu dynamiki ludnościowej spotykamy w obszarze metropolitalnym Lublina, gdzie miasto centralne posiada typ C1, a ośrodki podmiejskie są w typie D.

Rys. 4.1.2. Zmiany liczby ludności w małych i średnich miastach w Polsce w latach 1995-2010 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS Bardziej szczegółowy obraz zmian liczby ludności w miastach Polski w latach 1995-2010 można obserwować na rys. 4.1.2. Prezentuje on dynamikę zmian ludności w poszczególnych ośrodkach miejskich Polski. W badanym okresie możemy wyróżnić

powstanie pięciu regionów z dodatnią dynamiką liczby ludności. Trzy z nich stanowią stosunkowo rozlegle strefy przyrostu liczby ludności w miastach. Zaliczymy tu strefę warszawsko-białostocką, poznańsko-wrocławską i krakowsko-rzeszowską. Mniej rozległe przestrzennie i o słabszej dynamice wzrostowej są regiony gorzowsko-szczeciński i bydgosko-gdański. W strefach tych, obok małych i średnich miast położonych w obszarach metropolitalnych, występują poza metropolitalne małe i średniej wielkości ośrodki o stosunkowo dużej dynamice ludnościowej. Część z tych ośrodków, szczególnie średniej wielkości, może w przyszłości wzmacniać policentryczny układ sieci miejskiej w Polsce. Obok wymienionych stref miejskiego rozwoju demograficznego występują strefy miejskiej depopulacji. Wśród nich wyróżniamy najbardziej rozległą przestrzennie strefę sudeckogórnośląską, charakteryzującą się wybitnie ujemną dynamiką ludnościową. Podobnymi niekorzystnymi tendencjami rozwojowymi w zakresie dynamiki ludności wyróżnia się strefa centralno-wschodnia (tereny obejmujące łódzkie, świętokrzyskie i lubelskie), strefa północno-wschodnia (warmińsko-mazurskie, podlaskie i północna część Mazowsza) oraz środkowopomorska (tereny od Świnoujścia po Lębork). W wymienionych strefach tak obszary metropolitalne jak i regiony miast średnich oraz małe miasteczka są pogrążone w głębokiej depresji demograficznej. Może to oznaczać wypadanie części ośrodków dużych oraz średniej wielkości z sieci tworzącej układ policentryczny. Jednocześnie może skutkować zaburzeniami w wymienionych strefach rozwoju policentrycznego, budowanego od dziesiątków lat w Polsce. 4.1.2. Zmiany liczby ludności według wieku w miastach O zachodzących zmianach w liczbie ludności decyduje między innymi struktura tej ludności według wieku. Z kolei zmiany struktury według wieku są pochodną poziomu urodzeń i zgonów oraz napływu i odpływu ludności. W Polsce w ostatnich piętnastu latach zaszły nie tylko duże zmiany w dynamice ludności, lecz także nastąpiły w tym czasie znaczące przemiany struktury ludności według wieku. Jeszcze w 1995 r. ponad jedną czwartą ogółu mieszkańców stanowiły dzieci i młodzież do 17 lat (Tab. 4.1.5). W tej grupie wieku nastąpiły najbardziej dynamiczne zmiany, prowadzące do radykalnego obniżenia się liczby osób w wieku przedprodukcyjnym. W badanym okresie liczba w tym przedziale wieku zmniejszyła się prawie o jedną trzecią stanu z 1995 r. W przeciwieństwie do grupy przedprodukcyjnej wzrosła populacja w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym. Wzrost liczby osób dorosłych był procentowo stosunkowo niski, lecz w wartościach bezwzględnych przekroczył 2,2 mln osób. Bardzo duży wzrost zanotowano natomiast w grupie osób najstarszych. Grupa ta zwiększyła się w omawianym okresie o ponad 20%. Świadczy to o znaczącym postępie procesów starzenia się mieszkańców w Polsce. Warto zauważyć, że wszystkie przemiany strukturalne w kraju odbywały się przy bardzo mało zmieniającej się w czasie liczbie ludności ogółem. Tab. 4.1.5. Liczba ludności w Polsce według wieku i jej zmiany w latach 1995-2010 Wiek Liczba ludności w roku Zmiany liczby ludności w latach (%) 1995 2003 2010 1995-2003- 1995-

grupa wiekowa % liczby ludności kraju grupa wiekowa % liczby ludności kraju grupa wiekowa % liczby ludności kraju 2003 2010 2010 przedprodukcyjny 10644803 27,5 8349808 21,9 7243239 18,8-21,6-13,3-32,0 produkcyjny 22647417 58,7 24038777 62,9 24831001 64,4 6,1 3,3 9,6 poprodukcyjny 5317179 13,8 5802023 15,2 6455626 16,8 9,1 11,3 21,4 OGÓŁEM 38611394 100,0 38192611 100,0 38531876 100,0-1,2 0,9 0,2 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS Zmiany ludności w wieku przedprodukcyjnym Zmiany liczby ludności w wieku przedprodukcyjnym w Polsce były znacznie zróżnicowane przestrzennie. Największe ubytki ludności w 2010 r. w tej grupie wieku wystąpiły w województwach zachodnich i północnych, przy czym ekstremalnie duże wartości zanotowano w województwach opolskim i śląskim, odpowiednio 41,5 i 38,1% stanu z 1995 (Tab. 4.1.6). Wyraźnie mniejszymi spadkami liczby ludności w grupie przedprodukcyjnej cechowały się województwa o najwyższej stopie urodzeń w Polsce, tj. mazowieckie, małopolskie, pomorskie i wielkopolskie. Spadek liczby dzieci i młodzieży w tej grupie województw zawierał się w przedziale od 24,4% do 28,3%. Tab. 4.1.6. Zmiany liczby ludności w wieku przedprodukcyjnym w województwach w latach 1995-2010 województwa Liczba ludności w wieku przedprodukcyjnym Zmiany liczby ludności w wieku przedprodukcyjnym w latach (%) 1995 2003 2010 1995-2003 2003-2010 1995-2010 dolnośląskie 786586 583889 507291-25,8-13,1-35,5 kujawsko-pomorskie 591411 467670 406742-20,9-13,0-31,2 lubelskie 639504 502808 419121-21,4-16,6-34,5 lubuskie 295125 226661 195704-23,2-13,7-33,7 łódzkie 666939 516227 444382-22,6-13,9-33,4 małopolskie 904355 751153 663462-16,9-11,7-26,6 mazowieckie 1306860 1062780 987386-18,7-7,1-24,4 opolskie 297892 223567 174257-25,0-22,1-41,5 podkarpackie 642713 518010 431007-19,4-16,8-32,9 podlaskie 353194 279669 229068-20,8-18,1-35,1 pomorskie 622426 502664 457007-19,2-9,1-26,6 śląskie 1291581 950701 799933-26,4-15,9-38,1 świętokrzyskie 366486 282657 234159-22,9-17,2-36,1 warmińsko-mazurskie 443377 343742 290117-22,5-15,6-34,6 wielkopolskie 954628 768720 684545-19,5-11,0-28,3 zachodniopomorskie 481726 368890 319058-23,4-13,5-33,8 Polska ogółem 10644803 8349808 7243239-21,6-13,3-32,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS Równie znaczące zmiany w latach 1995-2010 zaszły w udziale ludności w wieku przedprodukcyjnym w miastach (Tab. 4.1.7). W pierwszym z analizowanych podokresów tj. latach 1995-2003 zmiany te były znacznie większe niż w okresie kolejnym 2003-2010. W pierwszym z tych podokresów ubytek liczby ludności według analizowanych grup miast zawierał się w przedziale od 25,9% do 28,8%, w drugim kształtował się na poziomie od 9,8% do 17,8% (Rys. 4.1.3). Na tak ukształtowaną dynamikę zmian wpływ miały drastyczne spadki stopy urodzeń w miastach Polski w latach 90. ubiegłego wieku. W pierwszej dekadzie obecnego tysiąclecia ubytek ludności w wieku przedprodukcyjnym obniżył się. Doszło natomiast w tym czasie do znacznego zróżnicowanie poziomu tego ubytku

w poszczególnych grupach miast. Najmniejsze spadki liczby dzieci i młodzieży wystąpiły w miastach małych i średnich położonych w obszarach metropolitalnych. Podobnego rzędu spadek liczby osób w wieku przedprodukcyjnym odnotowały miasta metropolitalne. Znacząco wyższy poziom spadku obejmował duże ośrodki miejskie zlokalizowane poza obszarami metropolitalnymi. Wpływ na stosunkowo nieduży ubytek dzieci i młodzieży (-9,8%) w latach 2003-2010 w miastach małych i średnich położonych w obszarach metropolitalnych miały procesy suburbanizacji, które prowadziły do odmłodzenie populacji tej grupy miast, co z kolei decydowało o relatywnie wysokim (jak na polskie warunki) poziomie stopy urodzeń. Odmienna, od tej w miastach obszarów metropolitalnych, sytuacja panowała w małych ośrodkach poza metropolitalnych, które charakteryzowały się dużym ujemnym saldem migracji ludności i znaczącym obniżeniem stopy urodzeń przy wzroście stopy zgonów. Prowadziło to do dużych spadków liczby ludności w wieku przedprodukcyjnym (-17,8%). Tab. 4.1.7. Zmiany liczby ludności w wieku przedprodukcyjnym w grupach i podgrupach miast w Polsce w latach 1995-2010 Grupy miast Liczba ludności w wieku przedprodukcyjnym Zmiany liczby ludności w wieku przed-produkcyjnym w latach (%) 1995 2003 2010 1995-2003 2003-2010 1995-2010 miasta a 17281 14412 12813-16,60-11,10-25,86 miasta b 129117 58558 53427-54,65-8,76-58,62 miasta c 131621 103992 91281-20,99-12,22-30,65 miasta d 278467 216653 204077-22,20-5,80-26,71 miasta e 113949 134125 161545-27,80-13,45-37,51 miasta małe i średnie położone w OM a-e łącznie 807 282 574 689 518 317-28,81-9,81-35,79 miasta f 266446 214384 175891-19,54-17,96-33,99 miasta g 317281 242631 199328-23,53-17,85-37,18 miasta h 660289 485409 400633-26,49-17,46-39,32 miasta i 941534 687768 568548-26,95-17,33-39,61 miasta j 689215 497915 405783-27,76-18,50-41,12 miasta małe i średnie położone poza OM f-j łącznie 2874765 2128107 1750183-25,97-17,76-39,12 miasta duże w OM 2203482 1611393 1439833-26,87-10,65-34,66 miasta duże poza OM 473757 343375 287140-27,52-16,38-39,39 Polska ogółem 10644803 8349808 7243239-21,56-13,25-31,96 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BBL GUS

Rys. 4.1.3. Zmiany liczby ludności w wieku przedprodukcyjnym w grupach miast w Polsce w latach 1995-2010 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BBL GUS Na zróżnicowanie w grupach miast poziomu ubytku liczby ludności w wieku przedprodukcyjnym wpływ miały duże zmiany liczby ludności w omawianej subpopulacji wieku w poszczególnych województwach. Wartości procentowe tego ubytku w grupie małych i średnich miast w obrębie obszarów metropolitalnych w poszczególnych województwach były bardzo zmienne. I tak w województwie mazowieckim i wielkopolskim ubytek liczby ludności przedprodukcyjnej w miastach małych i średnich położonych w obszarach metropolitalnych był stosunkowo mały i kształtował się na poziomie zaledwie -13,9% i -20,1%, podczas gdy w opolskim i lubelskim przekraczał 40% stanu wyjściowego. Oznacza to, w przypadku opolskiego, że spadek liczby młodych mieszkańców miast w obszarze metropolitalnym sięgał prawie połowy wyjściowego stanu ludności. Przyczyną tych olbrzymich ubytków są migracje, w przypadku lubelskiego emigracja wewnętrzna do dużych miast, a na Opolszczyźnie emigracja zagranicę. Znacznie mniejszy dysparytet wartości spadku liczby ludności posiadały miasta małe i średnie położone poza obszarami metropolitalnymi, jakkolwiek wartości te były z reguły bardzo wysokie. Sięgały one od 37,3% w małych miastach woj. mazowieckiego do 43,8% w małych ośrodkach opolskiego. Warto zwrócić uwagę na znaczące zróżnicowanie omawianego zjawiska w skali małych i średnich miast między ośrodkami położonymi w obrębie i poza obszarem metropolitalnym. W przypadku woj. mazowieckiego różnice sięgają ponad 23 punktów procentowych (ubytek w pierwszej grupie miast 13,9%, a w drugiej 37,3%). Świadczy to o niebywale silnym wpływie suburbanizacji w strefach dużych miast na kształtowanie się natężenia i wolumenu dodatniego salda migracji w małych ośrodkach miejskich. Migracje te mają podstawowe znaczenie nie tylko dla ogólnego wzrostu liczby mieszkańców, ale także w przemożny sposób kształtują strukturę demograficzną według wieku w tych ośrodkach miejskich.

Rys. 4.1.4. Zmiany liczby ludności w wieku przedprodukcyjnym w grupach miast w województwach w latach 1995-2010 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS Zmiany liczby ludności w wieku produkcyjnym Podobnie jak zmiany liczby ludności w wieku przedprodukcyjnym, tak i jej przemiany w wieku produkcyjnym były istotnie zróżnicowane ze względu na układ regionalny (Tab. 4.1.8). W skali kraju w latach 1995-2010 liczba ludności w omawianej grupie wieku wzrosła o około 10%, przy czym dynamika tego przyrostu była wyższa w okresie 1995-2003 (wzrost o 6,1%) niż w latach 2003-2010 (wzrost o 3,3%). Układ regionalny dynamiki tej grupy wieku był znacząco odbiegający od tych wartości i wykazywał dużą zmienność przestrzenną. Najwyższy przyrost ludności w wieku produkcyjnym zanotowały cztery województwa: wielkopolskie, małopolskie, podkarpackie i pomorskie, sięgał on od 14,3% do 15,2%. Najniższy przyrost, praktycznie oznaczający stagnację ludności, wystąpił w województwie śląskim i opolskim, odpowiednio 0,7% i 1,3%. W województwach tych w latach 2003-2010 pojawił się nawet ubytek osób dorosłych. Równie niekorzystną sytuację posiadało woj. łódzkie. Warto zauważyć, że stosunkowo duży przyrost w badanym piętnastoleciu omawianej populacji nastąpił w województwach ściany wschodniej. Przyrost ten może być faktycznie skromniejszy, ze względu na brak informacji o migracjach zagranicznych, a te szczególnie po akcesji do UE, były w województwach wschodnich wysokie.

Tab. 4.1.8. Zmiany liczby ludności w wieku produkcyjnym w latach 1995-2010 województwa Zmiany liczby ludności w wieku Liczba ludności w wieku produkcyjnym produkcyjnym w latach (%) 1995 2003 2010 1995-2003- 1995-2003 2010 2010 dolnośląskie 1792487 1869853 1916259 4,3 2,5 6,9 kujawsko-pomorskie 1230475 1306605 1356942 6,2 3,9 10,3 lubelskie 1259234 1331040 1377527 5,7 3,5 9,4 lubuskie 596573 646888 672779 8,4 4,0 12,8 łódzkie 1579760 1636266 1620849 3,6-0,9 2,6 małopolskie 1844641 2008121 2122614 8,9 5,7 15,1 mazowieckie 2957528 3217872 3346992 8,8 4,0 13,2 opolskie 658338 670536 666937 1,9-0,5 1,3 podkarpackie 1182932 1273011 1358887 7,6 6,7 14,9 podlaskie 684986 727312 764843 6,2 5,2 11,7 pomorskie 1285882 1387599 1469161 7,9 5,9 14,3 śląskie 2999715 3050002 3021163 1,7-0,9 0,7 świętokrzyskie 757434 792412 815854 4,6 3,0 7,7 warmińsko-mazurskie 843114 896466 950669 6,3 6,0 12,8 wielkopolskie 1940813 2131386 2235446 9,8 4,9 15,2 zachodniopomorskie 1033505 1093408 1134079 5,8 3,7 9,7 POLSKA ogółem 22647417 24038777 24831001 6,1 3,3 9,6 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS Jeszcze większe zróżnicowanie dynamiki zmian liczby ludności w wieku produkcyjnym w Polsce obserwujemy w analizowanych grupach miast. W badanym piętnastoleciu najwyższe przyrosty liczby ludności dorosłej wystąpiły w miastach małych i średnich, z tym, że w tej grupie ośrodków największa dodatnia dynamika ludności była obserwowana w obszarach metropolitalnych. Powyżej wymieniona grupa miast też była znacznie zdywersyfikowana, bowiem małe osady miejskie o charakterze suburbialnym notowały niezmiernie wysoką dynamikę przyrostu liczby osób w wieku produkcyjnym sięgającą 20% (klasa miast 5-10 tys. mieszkańców), natomiast ośrodki liczące 50 do 100 tys. mieszkańców obniżyły swój potencjał w tej grupie wieku. Przyczyn tych różnic należy dopatrywać się w bardzo intensywnie rozwijających się procesach suburbanizacji i związanym z nimi napływem osób w wieku produkcyjnym do małych miasteczek w strefie podmiejskiej. Leżące w tej samej strefie miasta 50-100 tysięczne nie korzystają z dobrodziejstw suburbanizacji, ponieważ nie są atrakcyjne dla mieszkańców dużych ośrodków centralnych. W porównaniu z miastami małymi i średnimi bardzo mały przyrost osób dorosłych wystąpił w metropoliach i pozostałych dużych ośrodkach położonych poza obszarami metropolitalnymi. Co istotne, obie grupy miast zanotowały wyraźne obniżenie się dynamiki przyrostu ludności w wieku produkcyjnym, które nastąpiło w okresie 2003-2010. Miasta te traciły ludność dorosłą, która odpływała do strefy podmiejskiej, względnie opuszczała je ze względu na brak pracy i przenosiła się w swoje rodzinne tereny. Warto zauważyć, że w miastach dużych sporą część grupy produkcyjnej stanowi młodzież akademicka. Jednak ta subpopulacja nie jest odnotowywana w statystykach, w większości mieszkając bez zameldowania. Z tego względu faktyczny ubytek ludności w wieku produkcyjnym w większości dużych miast w Polsce jest faktycznie mniejszy, niż wykazują to oficjalne statystyki.

Tab. 4.1.9. Zmiany liczby ludności w wielu produkcyjnym w grupach i podgrupach miast w Polsce w latach 1995-2010 Liczba ludności w wieku produkcyjnym Zmiany liczby ludności w wieku produkcyjnym Grupy miast w latach (%) 1995 2003 2010 1995 2003 1995-2010 miasta a 40269 40890 44552 1,54 8,96 10,64 miasta b 154236 170805 185033 10,74 8,33 19,97 miasta c 292520 311174 322763 6,38 3,72 10,34 miasta d 626353 677771 711472 8,21 4,97 13,59 miasta e 610472 615882 599831 0,89-2,61-1,74 miasta małe i średnie położone w OM a-e łącznie 1723850 1816522 1863651 5,38 2,59 8,11 miasta f 523283 562786 597010 7,55 6,08 14,09 miasta g 641391 676069 699849 5,41 3,52 9,11 miasta h 1337909 1408663 1438582 5,29 2,12 7,52 miasta i 1982848 2057542 2082937 3,77 1,23 5,05 miasta j 1435538 1521494 1511888 5,99-0,63 5,32 miasta małe i średnie położone poza OM f-j łącznie 5920969 6226554 6330266 5,16 1,67 6,91 miasta duże w OM 5887411 6194338 5997571 5,21-3,18 1,87 miasta duże poza OM 1087075 1138693 1102668 4,75-3,16 1,43 Polska ogółem 22647417 24038777 24831001 6,14 3,30 9,64 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS Rys. 4.1.5. Zmiany liczby ludności w wieku produkcyjnym w grupach miast w Polsce w latach 1995-2010 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS

Zróżnicowanie zmian liczby ludności w wieku produkcyjnym w grupach miast w Polsce było bardzo znaczące także w układach regionalnych. Największe różnice w dynamice liczby ludności dorosłej w miastach małych i średnich wystąpiły w ośrodkach położonych w strefie podmiejskiej (Rys. 4.1.6). Wartości procentowe zmian sięgały od -1,2% w woj. opolskim po 29 % w woj. wielkopolskim. Ubytek omawianej subpopulacji wystąpił także w woj. śląskim (-2%), z kolei wysokie dodatnie wartości przyrostu mierzone w procentach cechowały, obok ośrodków podmiejskich woj. wielkopolskiego, małe i średnie miasta w województwach: dolnośląskim, małopolskim, mazowieckim i pomorskim. Przyrost analizowanej grupy wieku sięgał 20%. We wszystkich wzrostowych województwach, w miastach omawianej grupy, występowały nie tylko rozwinięte procesy suburbanizacji rezydencjonalnej, ale także i usługowo-przemysłowej. Ten ostatni z wymienionych rodzaj suburbanizacji sprzyjał kreowaniu znacznej liczby miejsc pracy, co przyciągało dodatkowo osoby w wieku produkcyjnym. Rys. 4.1.6. Zmiany liczby ludności w wieku produkcyjnym w grupach miast w województwach w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS Dynamika zmian liczby ludności w wieku produkcyjnym w grupie miast małych i średnich położonych poza obszarami metropolitalnymi była stosunkowo mało zróżnicowana. W tej grupie miast obserwowano przyrost liczby osób dorosłych od 2% w woj. śląskim do 15% w woj. wielkopolskim. Podobnie jak w poprzednio analizowanej grupie miast, także i w omawianym przypadku, dynamiką przyrostu liczby ludności dorosłej cechowao się województwo opolskie. Liczby te wskazują na znacząco uszczuplone zasoby pracy w grupie

miast małych i średnich w województwach śląskich i łódzkim, co będzie zagrażało w przyszłości rozwojowi społeczno-gospodarczemu wymienionych regionów. Tak znaczące negatywne tendencje w zakresie zmian liczby ludności w wieku produkcyjnym będą również przyczyniać się do wzrostu procesów starzenia się mieszkańców omawianych miast. Zmiany liczby ludności w wieku poprodukcyjnym Zmiany liczby mieszkańców w wieku poprodukcyjnym mają istotne znaczenia tak z punktu rozwoju demograficznego i społecznego kraju, jak i rozwoju obszarów miejskich. Zmiany te decydują o tempie starzenia się mieszkańców, który to proces przybrał na sile w ostatnich kilkunastu latach. W badanym piętnastoleciu liczba osób w wieku poprodukcyjnym w Polsce wzrosła o 21,4%, a w liczbach bezwzględnych o ponad 1,1 mln mieszkańców. Tempo tego przyrostu było niezmiernie zróżnicowane w układzie regionalnym. Największe postępy w starzeniu się ludności poczyniły województwa zachodnie i północne, gdzie zmiany liczby osób w wieku poprodukcyjnym sięgały ponad 30% stanu wyjściowego. Maksymalne wartości osiągnęło woj. pomorskie (35,7%). Szybkie postępy w starzeniu się mieszkańców wymienionych regionów były spowodowane stosunkowo młodą strukturą wieku ludności, która wyróżniała je jeszcze z początkiem lat 90. XX w. Z kolei, najmniej starszych osób przybyło w województwie łódzkim (8,2%) i świętokrzyskim (12,0%). W centralnej i wschodniej części kraju procesy starzenia się ludności były mniej dynamiczne od wspomnianych regionów północno-zachodnich. W tej części Polski procesy starzenia się ludności rozpoczęły się wcześniej, przez co zostały rozłożone na dłuższy okres czasu, o słabszej dynamice. Na przestrzenne różnicowanie procesów starzenia się ludności w Polsce wpływ miały także zachodzące przemiany odnoszące się do drugiego przejścia demograficznego, a związane z spadkiem dzietności kobiet i zmianą wzorca płodności kobiet, a także wynikające z spadku umieralności i wzrostu przeciętnej długości życia. Tab. 4.1.10. Zmiany liczby ludności w wieku poprodukcyjnym w województwach w latach 1995-2010 województwa Zmiany liczby ludności w wieku Liczba ludności w wieku poprodukcyjnym poprodukcyjnym w latach (%) 1995 2003 2010 1995-2003 2003-2010 1995-2010 dolnośląskie 409205 444571 493692 8,6 11,0 20,6 kujawsko-pomorskie 271091 293867 335027 8,4 14,0 23,6 lubelskie 345890 357324 381963 3,3 6,9 10,4 lubuskie 122893 135237 154732 10,0 14,4 25,9 łódzkie 441062 444601 477205 0,8 7,3 8,2 małopolskie 441190 493675 550623 11,9 11,5 24,8 mazowieckie 795703 855080 932694 7,5 9,1 17,2 opolskie 136942 161564 176047 18,0 9,0 28,6 podkarpackie 279952 306227 338054 9,4 10,4 20,8 podlaskie 183697 198136 209537 7,9 5,8 14,1 pomorskie 257376 298655 349326 16,0 17,0 35,7 śląskie 616634 714279 813839 15,8 13,9 32,0 świętokrzyskie 207561 216529 232533 4,3 7,4 12,0 warmińsko-mazurskie 165932 188677 212996 13,7 12,9 28,4 wielkopolskie 436500 459826 526754 5,3 14,6 20,7 zachodniopomorskie 205551 233775 270604 13,7 15,8 31,6 POLSKA ogłóem 5317179 5802023 6455626 9,1 11,3 21,4 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS Wzrost liczby osób w wieku poprodukcyjnym był także zróżnicowany w poszczególnych grupach miast. (Tab. 4.1.11, Rys. 4.1.7). Tempo starzenia się ludności w miastach

małych i średnich obszarów metropolitalnych było podobne do tego w miastach położonych poza obszarami metropolitalnymi. Procesy starzenia się ludności były bardzo silne, bowiem w obydwu kategoriach miejskich przybyło około 40% mieszkańców w wieku poprodukcyjnym. W jednej i drugiej grupie miast procesy te nasiliły się w drugim podokresie tj. latach 2003-2010. Należy dodać, że procesy starzenia się w miastach małych i średnich były znacząco zdywersyfikowane. Ekstremalnie wysokie zmiany liczby osób w wieku poprodukcyjnym wystąpiły w miastach średnich położonych poza obszarami metropolitalnymi. W klasie miast 50-100 tys. mieszkańców przyrost omawianej grupy osób stanowił 48,3% stanu z 1995 r. W miastach metropolitalnych postępy w starzeniu się mieszkańców były mniej spektakularne (28,7%) i szczególnie w drugim z podokresów znacząco słabsze od tych notowanych w małych i średnich miastach. W pozostałych dużych miastach, położonych poza obszarami metropolitalnymi przyrosty liczby ludności w wieku produkcyjnym były zbliżone do tempa zmian występującego w małych i średnich miastach. Generalnie we wszystkich miastach procesy starzenia się ludności były bardziej rozwinięte od tych notowanych dla całego kraju. Wyraźnie wzrostowa tendencja w omawianym zakresie wiązała się przede wszystkim z przechodzeniem licznych roczników ludności miejskiej będących w wieku produkcyjnym do Tab. 4.1.11. Zmiany liczby ludności w wieku poprodukcyjnym w grupach i podgrupach miast w Polsce w latach 1995-2010 Grupy miast Liczba ludności w wieku poprodukcyjnym Zmiany liczby ludności w wieku poprodukcyjnym w latach (%) 1995 2003 2010 1995-2003 2003-2010 1995-2010 miasta a 8756 9267 10705 5,8 15,5 22,3 miasta b 32633 37545 43684 15,1 16,4 33,9 miasta c 60184 69276 82084 15,1 18,5 36,4 miasta d 122390 143292 175449 17,1 22,4 43,4 miasta e 113949 134125 161545 17,7 20,4 41,8 miasta małe i średnie położone w OM a-e łącznie 337912 393505 473467 16,5 20,3 40,1 miasta f 125477 128463 142231 2,4 10,7 13,4 miasta g 129211 143811 169286 11,3 17,7 31,0 miasta h 245779 286837 348773 16,7 21,6 41,9 miasta i 369944 442888 536100 19,7 21,0 44,9 miasta j 252682 307196 374640 21,6 22,0 48,3 miasta małe i średnie położone poza OM f-j łącznie 1123832 1309944 1571725 16,6 20,0 39,9 miasta duże w OM 1383355 1570984 1779901 13,6 13,3 28,7 miasta duże poza OM 222106 262950 305060 18,4 16,0 37,3 Polska ogółem 5317179 5802023 6455626 9,1 11,3 21,4 Źródło: opracowanie własne grupy poprodukcyjnej. W przeszłości miasta, z racji pełnionych funkcji, zwłaszcza przemysłowych, przyciągały duże rzesze młodych osób ze wsi, współcześnie przedstawiciele tej grupy licznie zasilają kategorię poprodukcyjną. Na wzrost procesów starzenia się

mieszkańców w ośrodkach poza metropolitalnych wpływ mają także procesy migracyjne, w tym duże odpływy ludności młodej do dużych miast metropolitalnych, względnie do stref podmiejskich. Rys. 4.1.7. Zmiany liczby ludności w wieku poprodukcyjnym w grupach miast w Polsce w latach 1995-2010 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDLGUS Procesy starzenia się mieszkańców były silnie zróżnicowane w układach regionalnych według poszczególnych kategorii miast (Rys. 4.1.8). Podobnie do poprzednio analizowanych grup wieku zmiany ludności w wieku poprodukcyjnym miały najbardziej gwałtowny przebieg w ośrodkach małych i średniej wielkości położonych w obszarach metropolitalnych. Procesy starzenia rozwinęły się najmocniej w woj. lubelskim, gdzie wzrost liczby osób w wieku poprodukcyjnym osiągnął 80% stanu z 1995 roku. Równie wysoką dynamikę proces ten posiadał w woj. zachodniopomorskim oraz opolskim, odpowiednio 70,6% oraz 61,9%. Tak duże postępy starzenia się ludności mogą wiązać się z szeregiem wcześniej wymienionych czynników, w tym m.in. z emigracją. Miasta wymienionych obszarów metropolitalnych miały stosunkowo słabo rozwinięte procesy suburbanizacji, a w przypadku strefy podmiejskiej Lublina o tak znaczącej dynamice wzrostowej zadecydowało szybkie starzenie się mieszkańców niegdyś silnie uprzemysłowionego Świdnika. Znacznie mniejsze przyrosty liczby ludności w grupie poprodukcyjnej wystąpiły w małych i średniej wielkości miastach poza obszarami metropolitalnymi. Obszar zmienności w tej kategorii miast zawierał się w przedziale od 30,8% w woj. kujawsko-pomorskim do 49,4% w woj. lubelskim. W omawianej grupie miast procesy starzenia się ludności poczyniły największe postępy, obok wspomnianego lubelskiego, w województwach podkarpackim, opolskim i pomorskim.

Należy zauważyć, iż w województwach wschodnich i centralnych omawiana grupa miast wykazywała się bardziej zaawansowanymi procesami starzenia się ludności od miast małych i średnich położonych w obszarach metropolitalnych ściany wschodniej (poza lubelskim). Lepiej natomiast rozwinięte społecznie i gospodarczo województwa nie wykazywały znaczących różnic w zakresie starzenia się ich populacji między miastami małymi i średnimi obszarów metropolitalnych i poza metropolitalnych. Rys. 4.1.8. Zmiany liczby ludności w wieku poprodukcyjnym w grupach miast w województwach w latach 1995-2010 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS 4.1.3. Typy miast małych i średnich według ekonomicznych grup wieku W poprzednich podrozdziałach zajmowano się przemianami struktury wieku ludności według ekonomicznych grup wieku w odniesieniu do układów regionalnych oraz do grup miast. W tej części pracy rozpatrzono wspomniane zmiany w perspektywie pojedynczego miasta. Analizie poddano wszystkie małe i średniej wielkości miasta w Polsce w latach 1995, 2005 i 2010 (Rys. 4.1.9, 4.1.10, 4.1.11). W celu rozpatrzenia zmian w strukturze wieku ludności według grup ekonomicznych zastosowano technikę trójkąta Ossana. Na bokach tego trójkąta opisano udział analizowanych trzech grup wieku tj. przedprodukcyjnej, produkcyjnej i poprodukcyjnej w ludności ogółem. Przecięcie się linii równoległych do trzech boków trójkąta wytyczyło sześć pól, tworzących klasy struktury wieku, do których przypisano poszczególne miasta (Tab. 4.1.12). Wartości liczbowe przecięcia wspomnianych linii

z odpowiednim bokiem trójkąta odpowiadają średniej arytmetycznej udziału poszczególnych grup wieku w roku 2003. Zastosowanie jednej miary dla wyznaczenia pól w trzech przekrojach czasu pozwoliło na porównanie zmian typów charakteryzujących badane miasta w okresie 1995-2010. Wyznaczone klasy struktury wieku zostały zestawione w trzy typy. Typy te nawiązują do etapów rozwoju struktury według wieku w badanych miastach. Zostały one określone następująco: typ I równowagi demograficznej, typ II przedpola starzenia się demograficznego, typ III starzenia się demograficznego. Tab. 4.1.12. Typy miast małych i średnich według ekonomicznych grup wieku ludności w Polsce Klas Udział w ludności ogółem (%) Typ struktury ludności według struktury wiek wiek wiek produkcyjny wieku wieku przedprodukcyjny poprodukcyjny 1 19,8 65,2 <15,0 2 19,8 <65,2 <15,0 I równowaga demograficzna 3 19,8 <65,2 15,0 II przedpole starzenia się 4 <19,8 65,2 <15,0 demograficznego 5 <19,8 65,2 15,0 6 <19,8 <65,2 15,0 III starzenie się demograficzne Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDLGUS W 1995 r. większość miast małych i średnich zaklasyfikowano do typu I równowagi demograficznej (Rys. 4.1.9). W części analizowanych miast wystąpił typ II przedpola starzenia się demograficznego. Objął on ośrodki położone przede wszystkim w Polsce środkowej i wschodniej. Tworzyły one kilka stref: podlaską, zachodnio mazowiecką, wschodnio wielkopolską, północno małopolską i zagłębiowską. Obok nich utworzyła się jedna strefa na zachodzie obejmująca część miast pasa sudeckiego. W pozostałych regionach Polski miasta tego typu występowały incydentalnie i nie tworzyły skupisk. Miasta typu II generalnie były położone na terenach byłego Królestwa Polskiego, co oznacza, iż na tym terenie najwcześniej w Polsce rozpoczęły się procesy starzenia demograficznego miast. Związane to było z dużymi wieloletnimi odpływami młodych mieszkańców małych miast Polski centralnej i wschodniej do ośrodków przemysłowych. W 2003 r. układ rozmieszczenia typów struktury ludności według wieku uległ daleko idącym przekształceniom przestrzennym. Co istotne, obok dwóch wcześniej wymienionych typów, pojawił się po raz pierwszy typ III starzenia się demograficznego ludności miast. Wzrosła także liczba miast przynależnych do typu II. Nadal jednak przewagę ilościową posiadał typ I, który dominował w miastach Polski zachodniej i północnej, a także środkowej. Układ stref z typem II przetrwał tylko częściowo. Największe zmiany tego typu obserwowano w Polsce południowej. Typ II przedpola starzenia się demograficznego rozszerzył swoje pole oddziaływań w strefie sudeckiej oraz w Małopolsce północnej, pojawił się też w Małopolsce południowej i na Opolszczyźnie. Jak wspomniano powyżej po raz pierwszy wystąpił typ III. Objął on miasta pasa sudeckiego, w większości te, które w 1995 r. przynależały do typu II. Sporą koncentrację przestrzenną miast tego typu notowano także we wschodniej części Konurbacji Katowickiej oraz w obszarze metropolitalnym Łodzi. Sporadycznie pojawiły się też miasta z tym typem w obszarach metropolitalnych Warszawy, Krakowa, Gdańska i Wrocławia oraz w Okręgu Staropolskim.

Rys. 4.1.9. Typy miast małych i średnich w Polsce według ekonomicznych grup wieku w roku 1995 Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL GUS

Zasadnicze przemiany typów dokonały się w latach 2003-2010. Dominujący dotychczas typ I ustąpił pola typowi III. Zatem większość miast, która przynależała w roku 2003 do typu I przeszła po kilku latach bezpośrednio do typu III. Oznaczało to bardzo szybkie, niekorzystne zmiany w strukturze wieku ludności tych miast, polegające przede wszystkim na ubytku dzieci i młodzieży i szybkim przyroście osób w wieku poprodukcyjnym. W 2010 r. miasta z typem pierwszym tworzyły kilka stref o charakterze wyspowym. Największą z nich był pas wielkopolsko- wschodniopomorski. Drugą znaczącą obszarowo strefę tworzyły ośrodki miejskie północnej i wschodniej części Mazowsza. Kolejne większe zgrupowanie miast z typem I wystąpiło w pasie krakowsko-rzeszowskim, znacznie mniejsze natomiast w północno-zachodniej części lubuskiego, przy granicy z Niemcami oraz w miastach będących pod oddziaływaniem Legnicko-Głogowskiego Obszaru Miedziowego. Wymienione strefy miast przynależnych do III typu były położone w większości przypadków w obszarach o najwyższym poziomie urodzeń, wynikającym z najwyższej w skali Polski dzietności kobiet. Wyższy poziom dzietności w sposób naturalny hamował dużą dynamikę procesów starzenia się mieszkańców tych miast. Innym z czynników, który sprzyjał stosunkowo młodej strukturze wieku były dobrze rozwinięte procesy rozwoju gospodarczego. Dotyczy to szczególnie Wielkopolski i Pomorza wschodniego oraz strefy LGOM. Również miast typu II było stosunkowo niewiele, tworzyły one nieduże obszary otaczające strefy z miastami typu I. Większość miast z typem II przynależała w 2003 r. do typu I, a więc tylko nieliczne miasta w Polsce weszły na stosunkowo łagodną ścieżkę przekształceń struktur demograficznych. W większości przypadków miasta typu II, podobnie jak typu I były zlokalizowane w terenach o stosunkowo wysokim poziomie urodzeń. W roku 2010 przewagę liczebną uzyskał typ III starzenia się demograficznego ludności. Miasta w tym typie zajmowały rozległy pas w południowej części Polski, od Dolnego Śląska przez Opolszczyznę, Górny Śląsk, Świętokrzyskie i południową Lubelszczyznę. Mniejszą, ale też rozległą przestrzennie strefę tworzył ten typ miast w środkowej Polsce z rdzeniem w obszarze metropolitalnym Łodzi. Mniejsze pasy miast z typem III zajmowały obszary północno-wschodniej części Polski i Zachodniego Pomorza. W tym pasie dokonały się najbardziej radykalne przemiany struktury wieku ludności większości miast małych i średnich, bowiem znakomita większość z nich jeszcze w 2003 r. przynależała do typu I, by w 2010 zająć miejsce w typie III. Podobnie wysoką, niekorzystną dynamikę przemian obserwowano w miastach Kujaw, Podlasia, Opolszczyzny i wschodniej części Karpat Polskich. O tak znaczących przemianach struktury ludności według wieku decydowały z jednej strony gwałtownie obniżające się wskaźniki dzietności kobiet, a z drugiej dynamiczne odpływu młodych mieszkańców małych miast do obszarów dających nadzieję na uzyskanie pracy, a więc do dużych miast w Polsce lub zagranicę. 4.1.4. Podsumowanie W rozwoju ludnościowym miast w Polsce w latach 1995-2010 nastąpiły zasadnicze zmiany. W tym okresie miasta utraciły ponad 0,5 mln mieszkańców. Przyczyn omawianego

spadku liczby ludności w miastach, który pojawił się, po raz pierwszy w okresie powojennym, należy szukać w ujemnym przyroście naturalnym oraz ujemnym saldzie migracji. Zmiany liczby ludności miały zróżnicowane natężenie i kierunek (ubytek, wzrost) w poszczególnych województwach. W zaledwie czterech zarejestrowano wzrost liczby ludności w ciągu całego piętnastolecia, były to województwa: małopolskie, mazowieckie, pomorskie i wielkopolskie. Z kolei, aż w sześciu z nich odnotowano stały ubytek liczby ludności (łódzkie, lubelskie, opolskie, podlaskie, śląskie i świętokrzyskie). Największy przyrost liczby ludności odnotowały dwa województwa tj. mazowieckie (5,1%) i małopolskie (4,6%). Z kolei największy ubytek ludności wystąpił w województwie opolskim (-6,9%), śląskim (-5,6%) i łódzkim (-5,4%). W badaniu wyróżniono cztery główne typy zmian liczby ludności. Typy A i B charakteryzowały się wzrostem ludności w całym badanym piętnastoleciu. Z kolei typ C i D cechował ubytek ludności. W ramach typu B, C i D zostały uwzględnione podtypy B1, C1 i DD. Tak w Polsce, jak i w poszczególnych województwach zwraca uwagę znaczne zróżnicowanie tempa zmian liczby ludności zachodzące pomiędzy obszarami metropolitalnymi, a miastami położonymi poza tymi obszarami. Relatywnie największą dynamiką w tym czasie wyróżniały się miasta małe do 20 tys. mieszkańców (typ A). Odmienną od wymienionych ośrodków miejskich dynamikę posiadały miasta centralne obszarów metropolitalnych, w których wzrastał ubytek rzeczywisty ludności (typ D). Ubytki ludności wystąpiły także w miastach małych (typ C) i średnich usytuowanych poza obszarami metropolitalnymi, były one szczególnie duże w miastach średnich, które w związku z tym reprezentowały typ D. Przyrost liczby ludności w całym badanym okresie wystąpił w małych i średnich miastach obszarów metropolitalnych tylko w połowie polskich województw. Były to: dolnośląskie, kujawsko-pomorskie, małopolskie, mazowieckie podkarpackie podlaskie, pomorskie i wielkopolskie. Regiony te wyróżniały się bardzo dobrze rozwiniętym procesami suburbanizacji. Diametralnie odmienną sytuację w zakresie dynamiki posiadały małe i średnie miasta obszarów metropolitalnych konurbacji katowickiej oraz Opola. W tych obszarach notowano stały duży ubytek ludności miejskiej (typ DD). Fazę koncentracji ludności obejmującą zarówno miasto centralne, jak i ośrodki podmiejskie obserwowano w obszarze metropolitalnym Warszawy, Krakowa i Białegostoku. Klasyczny model dekoncentracyjno-koncentracyjny reprezentują natomiast obszary metropolitalne Wrocławia, Bydgoszczy Torunia, Gdańska Gdyni i Poznania. Miasta centralne odznaczają się typem D, a ośrodki podmiejskie wybitnie wzrostowym typem A. Najbardziej niekorzystną dynamikę o stałym ubytku tak w rdzeniu jak i w miastach strefy podmiejskiej obserwujemy w obszarach metropolitalnych Łodzi, Katowic i Opola. Układ typów w relacji centrum, a peryferie kształtują tu odpowiednio typy: DD i D, D i DD oraz DD i DD. W badanym okresie możemy wyróżnić powstanie pięciu regionów z dodatnią dynamiką liczby ludności. Trzy z nich stanowią stosunkowo rozległe strefy przyrostu liczby ludności w miastach. Zaliczymy tu strefę warszawsko-białostocką, poznańsko-wrocławską i krakowsko-rzeszowską. Mniej rozległe przestrzennie i o słabszej dynamice wzrostowej są regiony gorzowsko-szczeciński i bydgosko-gdański. W strefach tych, obok małych i średnich