II. Podstawy etyki 1. Etyka jest teorią moralności, czyli nauką o wartości i powinności moralnej ludzkiego postępowania. Swoją nazwę bierze od greckiego wyrazu ETHOS, co oznacza stałe miejsce zamieszkania (stały sposób postępowania), obyczaj. Z tego samego wywodzi się również termin etos, używany jednak na oznaczenie moralnych norm postępowania grup społecznych, środowisk lub poszczególnych osób. I tak mówi się np. o etosie grupy zawodowej (np. lekarskiej, nauczycielskiej, oficerskiej itd.), etnicznej (np. Górali, Kaszubów, itd.) czy specyficznej (np. więźniów). Natomiast w zakres pojęcia moralność (łac. mos, moris - obyczaj) wchodzi to, co stanowi istotę dobra czynów i ich powinności moralnej, jak również osoby, która jest sprawcą tych czynów i podmiotem działania. W ten sposób pojęta moralność stanowi przedmiot zarówno etyki, jak i teologii moralnej. Terminu etyka używa się często zamiennie bądź to na oznaczenie ocen etycznych, bądź też konkretnych praktyk moralnych danej społeczności czy nawet poszczególnych jej przedstawicieli. W pierwszym przypadku będzie to etyka w sensie ścisłym, zwana etyką normatywną. Jest to nauka zajmująca się moralną wartością postępowania. W drugi przypadku, posługując się tym terminem - etykę utożsamia się z historią moralności, z psychologią lub socjologią moralności. Stąd jest to etyka opisowa (deskryptywna). a) Etyka jest to nauka filozoficzna, która przy pomocy wrodzonych człowiekowi zdolności (rozumu i doświadczenia) ustala moralne podstawy i reguły ludzkiego postępowania. b) Zadania etyki Zadaniem etyki jako dyscypliny filozoficznej jest przede wszystkim budowanie moralnonormatywnej teorii ludzkiego działania, czyli stworzenie odpowiedniego zbioru powinności etycznych należycie usystematyzowanych i uzasadnionych. c) Źródła etyki Etyka jako nauka filozoficzna opiera się na wrodzonych człowiekowi zdolnościach poznawczych, to znaczy na poznaniu rozumowym oraz doświadczeniu. Źródłem etyki jest rozum ludzki, w tym znaczeniu, że tworzy on pojęcia i ogólne zasady rozumowe, które podbudowują odpowiednie stwierdzenia etyczne. Również doświadczenie rozumie się tu jako 1
treść naszych moralnych przeświadczeń, czyli to, co przeżywamy jako istoty moralne, co poznajemy przy pomocy naszego umysłu zdolnego do refleksji nad stanami naszych przeżyć. d) Podział etyki. Etyka filozoficzna ma dwa główne zadania: a. Ustalenie normatywnych podstaw postępowania ludzkiego; b. Sformułowanie najważniejszych reguł tegoż postępowania. Odpowiednio do tych dwóch zadań, w tradycyjnym ujęciu etykę dzieli się na dwie części: na etykę ogólną, czyli fundamentalną i etykę szczegółową. 2
2. Czyn ludzki Moralność orzeka o czynach, względnie o postawach oraz o osobach, jako podmiotach czynów i postaw moralnych. W zakres pojęcia moralności wchodzi również decyzja sumienia, która nakazuje, wiąże, zobowiązuję i zmierza do realizacji. Całość tej rzeczywistości ukazuje prawo moralne (obiektywnie) i sumienie (subiektywnie). Odpowiedzią człowieka jest bezwzględna powinność. Człowiek nie może uchylić się, musi opowiedzieć się za lub przeciw. Ta odpowiedź dotyczy każdego czynu. A) Natura czynu ludzkiego Wszelka czynność ludzka może mieć dwojaki charakter: roboty lub czynu. Pierwszy jest czysto zdynamizowaniem, czysto mechanicznym, motorycznym przejawem zdolności człowieka. Działanie takie, podobne do działania zwierząt dokonuje się bez udziału świadomości i wolności. Mówimy wtedy o robieniu czegoś (facere), a nie o czynieniu (agere). Mówiąc o robocie mamy na myśli zewnętrzny fakt powodowania czegoś. Jej skutkiem jest wytwór. Robota jest uchwytna zmysłowo, dokonuje się bowiem na zewnątrz. Czyn ludzki jest akcja podjętą z inicjatywy człowieka indywidualnego. Jego działanie pochodzi od wewnątrz bytu świadomego i wolnego. Mówiąc to jaśniej, trzeba stwierdzić, że istnieją czynności człowieka i czyny ludzkie. 1. Czynności człowieka nie noszą znamion czynów świadomych, np. czynności wegetatywne, ruchy, czyny wykonywane podczas snu, w zamroczeniu alkoholowym itp. 2. Czyn ludzki, znamionuje świadomość i wolność. Kiedy mamy na myśli czyn ludzki określamy go najczęściej pojęciem akt ludzki. Jest on zawsze czymś intencjonalnym, czyli stanowi wyraz i skutek orientacji na cel. Jest to czyn, który rodzi się z poznania rozumnego i zgody woli. a. Poznanie rozumowe - świadomość W przypadku czynności nieświadomych czy odruchowych nie ma mowy o moralnym charakterze działania. Aby mówić o moralnym charakterze czynu, konieczna jest świadomość, czyli jasna ocena przedmiotu i wymogów sytuacji. Przeciwieństwem tego rozpoznania jest ignorancja. Ignorancja uniemożliwia poznanie, ale nie każda uwalnia od odpowiedzialności. Rozróżnia się ignorancje: 1. niepokonalną (niezawinioną). Odbiera ona działaniu charakter dobrowolności; 2. pokonalną (zawinioną). Ta wynika z niechęci do poznania prawdy lub zwyczajnego 3
lenistwa (zaniedbanie). Może zmniejszyć dobrowolność, w zasadzie jej jednak nie znosi; 3. wprost zamierzoną. Ani nie zmniejsza dobrowolności, ani jej nie odbiera. b. Niezależna, wolna decyzja w wyborze działania Oprócz rozumności, akt ludzki musi mieć cechy wolności wyboru. Tylko jako wolny jest on moralny. Akt ludzki ma miejsce wtedy, gdy człowiek jako istota rozumna chce (wola) i wie (rozum) czego chce. Działanie rozumu i woli jest w człowieku są wewnętrzne i najściślej zespolone. Wolność jednak może być ograniczona. To ograniczenie może mieć charakter: a. przejściowy; b. mniej lub więcej stały. Stały choroby psychiczne. Chorobami psychicznymi zajmuje się psychopatologia. Występują one w różnych postaciach i w rożnym stopniu odbierają człowiekowi wolność działania. Najmniej groźne i stosunkowo w najlżejszym stopniu atakują psychikę stany neuropatyczne: neurastenia, hipochondria, fobia, histeria. Groźniejsze są stany psychopatyczne, a najcięższymi przypadkami są psychozy: schizofrenia, paranoia, psychoza maniakalno-depresyjna. Nie można stawiać tezy, że każdy dotknięty zaburzeniem psychicznym jest pozbawiony wolności. Trzeba jednak strzec się drugiej skrajności, czyli dopatrywania się w pełni wolnego działania ludzkiego tam, gdzie z powodu zaatakowania chorobą psychiki, taka wolność jest ograniczona. Trzeba sprawę traktować indywidualnie. Przejściowy przymus fizyczny lub moralny. Przymus fizyczny (gwałt) jeśli jest bezwzględny, czyli nie liczy się zupełnie ze sprzeciwem woli, odbiera całkowicie czynności, wykonanej pod jego wpływem charakter ludzki. Na przymus moralny, zamiast przemocy fizycznej wpływają takie czynniki jak nacisk moralny i strach. Czyny pod takim przymusem w mniejszym lub większym stopniu ograniczają swobodne wewnętrzne przyzwolenie. Najczęstszym jest strach, czyli bojaźń przed kimś lub przed czymś. Bywa on ustopniowany. Nie zawsze stopień strachu zależy od obiektywnego niebezpieczeństwa. Są jednostki wyjątkowo bojaźliwe, lękliwe. Dlatego ciężkość bojaźni nie zależy od wielkości zła grożącego, ale także od wrażliwości osoby. Na ogół bojaźń nie odbiera działaniom człowieka znamienia czynów kierowanych wolą, chcianych świadomie, a więc w pełni ludzkich. Bywa jednak inaczej. Bojaźń może być tak silna i gwałtowna, że całkowicie lub w poważnej mierze znosi działanie rozumu, a przez to przekreśla, lub zmniejsza ludzki świadomie chciany wolny charakter działania. 4
Inne zahamowania. Należą do nich: 1. uwarunkowania geofizyczne (klimat, pora roku); 2. uwarunkowania fizjo-psychologiczne (wiek i płeć) 3. uwarunkowania genetyczne (rasa, dziedziczność) 4. uwarunkowania socjologiczne (środowisko, wychowanie) 5. uwarunkowania charakterologiczne (temperament) c. Sfera popędowo afektywna Ponieważ podmiotem czynu ludzkiego jest człowiek w grę wchodzi również jego psychosomatyka, ludzka sfera popędowo-afektywna. Ściśle powiązanie z rozumem i wolą są takie dane natury jak: temperament, dyspozycje, wrodzone, uczucia, skłonności i aspiracje, świadomość wyższa w postaci zdolności oceniania wartości. Trzeba mieć na uwadze fakt, że jakkolwiek wymienione czynniki nie wyłączają zupełnie kontroli rozumu i woli, to jednak czyn ludzki stanowi syntetyczny wyraz, wynik wszystkich uaktywnionych sił w człowieku, a więc: cielesnych, psychicznych i duchowych. B) Wyznaczniki moralności czynu ludzkiego Przyjmuje się powszechnie dwa rodzaje wyznaczników moralności czynu ludzkiego: przedmiotowe i podmiotowe a. Przedmiotowe wyznaczniki czynu ludzkiego Od strony przedmiotowej o ocenie moralnej czynu decydują: przedmiot czynu i okoliczności. Przedmiot czynu Przedmiot (obiectum) aktu ludzkiego jest to materialny element działania ludzkiego. Przedmiotem aktu jest wewnętrzny cel, istoty samej czynności, niezależnie od tego, co przez niego chce osiągnąć sam sprawca (finis operis). Czynności bierzemy tu pod tym względem, pod jakim wiążą się z moralnością, a nie stanowią tylko zjawisko fizyczne. Np. oszukanie w rachunkach i zabranie cudzej rzeczy to dwa oddzielne przedmioty fizyczne, moralnie zaś jeden kradzież. Inny przykład: Dwa czyny fizycznie identyczne płacenie pieniędzy może być oceniane odmiennie jako dyktowane sprawiedliwością lub łapówka. Sam w sobie cel działa, a więc przedmiot aktu może być zgodny lub niezgodny z finalizmem życia ludzkiego. Znajduje się on bowiem w pewnej relacji do porządku moralnego, a stąd akt ludzki, jaki się z nim wiąże może być moralnie dobry lub zły. W tym wypadku o ocenie nie decyduje zespół 5
okoliczności (sytuacja) ani cel działającego (intencja). Chodzi o moralność obiektywną, która wypływa z samego przedmiotu. Jeżeli zatem przedmiot jest sam z siebie moralnie zły, np. zabójstwo, to nie wystarczy powołać się na dobra intencje człowieka, który to zrobił. O pozytywny cel lub motywy możemy pytać dopiero wtedy, gdy przedmiot aktu jest dobry (ratowanie), lub przynajmniej obojętny (płacenie pieniędzy). Okoliczności czynu Dalszą treść aktu ludzkiego wnoszą okoliczności. Od najdawniejszych czasów wymienia się sześć tych okoliczności. l. Kto nie jest sprawą obojętną kto czyn wykonał. 2. Co (co się stało) Ważna jest zarówno jakość jak i ilość, itp. oddanie na biednych połowy pensji i oddanie 10 %; zabicie jednego człowieka czy kilku osób. 3. Gdzie czyn został dokonany, itp., kradzież w kościele i kradzież w zakładzie pracy 4. Kiedy akt został dokonany, itp. w niedziele być na Mszy św. lub nie; okraść czyjś dom po powodzi 5. W jaki sposób nieumyślnie, z premedytacja. 6. Dlaczego- motyw czynu. Okoliczności mogą zmienić rodzaj aktu, jego gatunek. Ma to miejsce w dwóch przypadkach: l. Akt obiektywnie dobry staje się zły na skutek okoliczności; przykład? 2. Akt obiektywnie obojętny staje się dobry lub zły ze względu na pewna okoliczność Może być jeszcze jeden przypadek, a mianowicie, akt obiektywnie dobry, dzięki pewnej okoliczności staje się lepszy, albo odwrotnie, akt obiektywnie zły staje się gorszy. b. Podmiotowe wyznaczniki moralności czynu ludzkiego Intencja może być: l. Aktualna istnieje w momencie aktu; 2. Efektywna (virtualis) trwa na skutek intencji aktualnej i w ten sposób wpływa na dokonanie aktu; 3.Nastawieniowa (habitualis) ktoś dawniej powziął zamiar i do tego czasu świadomie go nie zmienił. 4. Domyślna jest to intencja przypuszczalna i tłumaczona jako taka, choć faktycznie nigdy mogła nie istnieć. Intencja ma poważny wpływ na charakter i wartość moralną ludzkiego czynu. Może być intencją dobrą i intencją złą. 6
3. Sumienie Człowiek posiada własne, indywidualne rozeznanie tego, co dobre i co złe i to w postaci zarówno stałego wyposażenia, uzdalniającego do tego osądu, jak i zdolności do oceny konkretnych własnych poczynań. Powszechnie to rozeznanie nazywamy sumieniem. Odwołujemy się do sumienia. W sposób jasny i niedwuznaczny mówimy, że człowiek powinien działać zgodnie z sumieniem. Istnieje jednak możliwość błędu i stąd w etyce ważną rolę przypisuje się kształtowaniu sumienia. Niewątpliwie chodzi o to, by sumienie nie tylko oceniało czyny, ale także, a może przede wszystkim jego funkcja winna być normatywna, czyli zobowiązująca. Sumienie należy do zjawisk codziennych. Jego opisy znajdujemy w licznych dziełach dawnych wieków i we współczesnej literaturze. W potocznym języku oznacza ono obecnie osobistą możność rozróżniania dobra od zła, a w konsekwencji świadomość moralnej odpowiedzialności. W sumieniu widzi się sędziego, który jest w nas samych i sądzi nasze czyny. Ono nie tylko ocenia, ale nakazuje, dyktuje coś lub coś pozwala. Można jednak uspokoić, uśpić lub nawet zagłuszyć sumienie. Charakterystykę zjawiska sumienia można znacznie poszerzyć odwołując się do mowy potocznej. Zwróćmy uwagę na kilka treściwych zwrotów. Człowieka może znamionować sumienie: czyste lub nieczyste, spokojne lub niespokojne, elastyczne, giętkie, szerokie itp. Można doświadczać wyrzutów sumienia (zgryzot, skrupułów), czyli przeżywać niepokój wewnętrzny, wywołany poczuciem winy. Sumienie potrafi człowieka dręczyć (trapić, gryźć) z powodu jakiegoś moralnego wykroczenia. Dręczące poczucie winy wynika z tego, że się ma coś na sumieniu. Niektórym ludziom zarzuca się, że są bez sumienia, że bez skrupułów potrafią krzywdzić innych. Notuje się także wysiłki, by przemówić komuś do sumienia, a nawet wstrząsnąć czyimś sumieniem, czyli wywołać w nim poczucie winy. Jeśli ktoś zaczyna odczuwać, że źle postąpił, mówi się o nim, że męczyło go sumienie lub, obudziło się w nim sumienie. Wszystkie te i podobne wyrażenia dają pewien obraz czym sumienie jest w powszechnym przekonaniu ludzi. Ten obraz nie jest prosty. Zawiera dość złożoną treść. W powszechnym zrozumieniu odnosi się sumienie głównie do oceny czynów złych. Nawet czyste i spokojne sumienie wskazuje na te relacje, tzn. stan wolny od poczucia winy. 7
a. Sumienie jako zjawisko religijno-moralne Filozofia i literatura grecka. Zjawisko sumienia opisywane jest od dawna, od starożytności. Można przytoczyć takich myślicieli jak: Sokrates, Platon. Także dramaturdzy Ajschylos, Sofokles. W świetle tych świadectw, można powiedzieć, ze sumienie uważano zawsze za drogowskaz życiowy i pedagoga, który wychowuje człowieka. Uznawano powszechnie, że jest ono pochodzenia boskiego, posiada wielką siłę zobowiązującą, potrafi nawet ranić, zawstydzać, karać człowieka. Naukę o sumieniu rozwinęli stoicy. Jeden z nich mówił: Nas jako chłopców powierzali rodzice pedagogowi, abyśmy nie ponieśli szkody. Jako zaś mężów dojrzałych oddaje nas Bóg w opiekę wrodzonemu sumieniu: zatem tej straży nie należy lekceważyć, ponieważ w przeciwnym razie staniemy się niemiłymi Bogu oraz nieprzyjaciółmi samych siebie. Podobnie Cycero mówi, że żaden umysł ludzki nie jest twórcą sumienia, żaden naród go nie ustanowił ani nie wymyślił, lecz jest ono pochodzenia wiekuistego i ma podstawę w Boskim rozumie. Pismo św. Stary Testament. Biblia zespala sumienie z duszą, a ściślej z sercem. Serce oznacza w terminologii biblijnej wnętrze człowieka, jaźń ludzką. Otóż, według Biblii, we wnętrzu zachodzi rozeznanie, jakby odczytanie moralno-religijnej wartości działania, a to z kolei umożliwia podejmowanie osobistych decyzji i działań moralnie odpowiedzialnych. W sercu więc jest źródło rozeznania pomiędzy dobrem a złem (por. Syr 37,17). Np. Salomon modli się o mądrość serca, by mógł widzieć jako sędzia ludu, gdzie jest prawda i sprawiedliwość (por l Krl 3, 9). Serce zaświadcza także o złu, zarówno przed zamierzonym działaniem jak i po popełnieniu przewinień, (por. Ps 16, 7; Ps 50). Serce jest najściślej powiązane z Bogiem. Jest to dar, który od Boga pochodzi i w swym działaniu jest od niego zależny (por. Syr 17, 1-8). W sercu jest oko Boże. Może ono odejść od pewności sądów Bożych i rozsądzić źle. Dlatego Biblia rozróżnia serce dobre, szczere (por. 2 Km 15, 17; Iż 38,3) i serce złe, przewrotne (por. Rdz 6,5; l Sm 17, 28) Serce jest sprawdzianem rzeczywistej wartości człowieka, według niego ocenia go Bóg (l Krn 28, 9; Pwt 8, 2). Nowy Testament jest kontynuacja nauki Starego Testamentu. Jezus uznaje, ze człowiek może rozróżnić pomiędzy dobrem a złem (por. Łk 12, 54-57). Zarzuca faryzeuszom, że chociaż widzą, co jest dobre i słuszne, odrzucają to (por. J 9, 41). Dopuszcza także możliwość błędnego sumienia, zarówno zawinionego, jak i niezawinionego (por. J 16, 2) Chrystus stwierdza, że to, co plami człowieka nie pochodzi z zewnątrz, ale z wnętrza, z serca ludzkiego (por. Mt 15, 18-20; Mk 7, 21). Tam jest źródło zła, ale również skarbiec 8
dobra (por. Łk 6, 45; Mt 12, 35). Św. Paweł posługuje się pojęciem serca oraz używa terminu sumienie. Przy liczeniu się z wymaganiami miłości bliźniego należy zawsze iść za pewnym sądem sumienia nawet wtedy, kiedy ono obiektywnie oceniać może błędnie (por. Rz 14,22-23; 1Kor 8,7-13; 10,25-29). Średniowieczni myśliciele. W wiekach XII i XIII najbardziej zastanawiano się nad faktem błądzenia sumienia oraz próbowano określić bliższy podmiot wewnętrzny rozpoznania dobra i zła, które zaczęto nazywać synderezą. Twórcą tego pojęcia był Filip, kanclerz Uniwersytetu Paryskiego (+1236). Uważał synderezę za władzę habitualną (trwałą), czyli jednocześnie za władzę i sprawność działania. Syndereza nigdy się nie myli, nie da się jej przytłumić. Aleksander z Hales w swojej nauce o sumieniu główny nacisk kładzie na jego charakter sprawnościowy (habitus). Św. Bonawentura odróżnia synderezę od sumienia. Według niego sumienie jest sprawnością rozumu praktycznego, wskazuje zasady moralne, wydaje sądy moralne i w ten sposób kieruje postępowaniem. Św. Tomasz z Akwinu uważa synderezę za wrodzoną sprawność rozumu praktycznego służącą do poznania pierwszych zasad moralnego postępowania. Posiada ją każdy człowiek. Me może ona zbłądzić, jest niezmiennie prawidłowa. Jest niezniszczalna nieodłączna od istoty duszy. Na podłożu synderezy ujawnia się sumienie. Współczesne próby interpretacji. Współcześnie uważa się, że jest to zjawisko złożone. Jest to cały proces psychiczny związany z przygotowywaniem oceny moralnej i wydawaniem odpowiedniego nakazu działania. Ten proces zakłada podmiotowe uzdolnienie, czyli pewne podłoże psychiczne nazywane od czasów średniowiecza synderezą. Nie zamyka się tylko on do wykonania czy niewykonania czynu, lecz trwa nadal w świadomości w postaci osądu - aprobaty lub dezaprobaty. W tym ostatnim wypadku ujawnia się niekiedy jako bolesne wyrzuty sumienia. Trzeba zatem traktować człowieka całościowo nie tylko rozum czy wola ale łącznie wszystkie czynniki wpływające na osąd przez niego danego czynu. Swoisty imperatywny, a więc wykluczający wszelka fakultatywność (dowolność) przy respektowaniu wolności człowieka charakter sumienia każe odwołać się do natury ludzkiej, a poprzez nią do transcendencji. Niektórzy próbują wyjaśnić sumienie przez wpływ na człowieka środowiska społecznego, nacisku obyczaju, wychowania zamierzonego i spontanicznego. Jest w tym część prawdy, gdyż sumienie podlega kształtowaniu, rozwija się, wysubtelnia lub zamiera. Ale takie wyjaśnienie nie jest ostateczne. Uwzględniając wpływy 9
trzeba uznać, że ostatecznie sumienie należy do natury człowieka. Można je wyjaśnić poprzez antropologię. Religijno-moralny charakter sumienia Sumienie ukazuje moralną wartość działania i jednocześnie przemawia z siłą wyższego autorytetu przez zachętę lub odrazę, wyrzut lub poczucie zadowolenia. Jest wiernym świadkiem i jednocześnie sędzia. Jest to sąd autorytatywny, zobowiązujący, jakby narzucenie zakazu lub nakazu, bez odbierania jednak swobody decyzji. Genezy głosu sumienia i jego autorytatywnego charakteru trzeba upatrywać ostatecznie w Bogu. ( Głos Boga w duszy ). Sobór Watykański II stwierdził, że sumienie jest to sanktuarium, w którym człowiek sam na sam spotyka się z Bogiem (KDK 16). Powyższe rozumienie sumienia ustawia je jako zjawisko z istoty swej religijne, a więc nie tylko etyczne. Mówi się o sercu, wnętrzu człowieka. b. Pewność sumienia Chodzi o pewność praktyczną. Pewność jest to stan umysłu, w którym uznaje się coś za prawdę bez obawy pobłądzenia. Umysł nie waha się. Pewność jest skutkiem oczywistości wewnętrznej lub zewnętrznej. Oczywistość wewnętrzna rodzi się z samej natury rzeczy, narzucającej się umysłowi. Oczywistość zewnętrzna opiera się na autorytecie (Boskim lub ludzkim). Rodzaje pewności: 1. metafizyczna - jest to pewność absolutna. Opiera się na samej istocie pojęć, dlatego wyklucza wszelką możliwość błędu. 2. fizyczna - ma za przedmiot prawa fizyczne, czyli stały sposób działania czynników fizycznych. Wyklucza możliwość błędu w określonym porządku fizycznym. 3. moralna - ma za przedmiot prawa z dziedziny działania ludzkiego, np. każda matka kocha swoje dziecko; człowiek uczciwy zawsze odda pożyczone pieniądze. Są to jednak prawa z możliwością wyjątków zdarza się, że matka porzuca swoje dziecko Zasada moralna: Do godziwego działania wystarcza pewność moralna. Nie godzi się działać w stanie wątpliwości sumienia. Należy dążyć do urobienia sumienia pewnego. 10
Sumienie wypaczone: skrupulackie, faryzejskie, powikłane 1. Sumienie skrupulackie, ciasne. Sprawia ono, że człowiek dopatruje się grzechu tam, gdzie go nie ma albo niepotrzebnie powiększa jego wagę. Przeciwieństwem jest sumienie szerokie (laksyzm), czyli takie, które nie wskazuje w ogóle na zło. 2. Sumienie faryzejskie. Jest jakby kombinacją sumienia szerokiego i ciasnego. Wyolbrzymia się rzeczy drobne, małe a nie dostrzega ważnych obowiązków. Taka postawa jest często zawiniona przyczynowo. Jest to skutek wytworzenia sobie fałszywego obrazu siebie. 3. Sumienie powikłane. Jest to najbardziej skomplikowana forma sumienia. Zasadniczo nie obciąża ona człowieka. Człowiek żyje w ciągłych wątpliwościach i nie potrafi ich sobie rozwiązać. c. Istotne współczynniki formacji sumienia W formacji sumienia można wyliczyć kilka czynników, które mają znaczący wpływ na właściwe ukształtowanie i działanie sumienia. Wyliczymy skrótowo niektóre z nich. 1. Zdrowy rozsądek zdrowy osąd i uczciwość zamierzeń. 2. Znajomość życia wiedza, rozumienie ludzi, samowiedza i samokontrola. Doświadczenie osobiste, cudze doświadczenie, podatność na cudze rady. 3. Trafna ocena sytuacji zmysł rzeczywistości, ostrość obserwacji i sądu, bystra orientacja. 4. Zdolność patrzenia w przyszłość planowanie przyszłości przezorność, oględność. d. Etapy formacji sumienia Zasadniczo wyróżnia się następujące: 1. Anomia: 1-2 rok życia, sumienie jeszcze nie funkcjonuje. 2. Heteronomia: do 10-12 roku życia, wpływ rodziców i rodziny na formowanie sumienia, autorytet rodziców. 3. Socjonomia: od 10-12 roku do 18-20 wpływ środowiska: szkoła, grupa rówieśnicza. 4. Autonomia: po 18-20 roku formowanie osobistych osądów, wyborów; autonomiczność decyzji. 11