Etyka w zarz¹dzaniu Wybrane problemy w aspekcie inteligencji moralnej i konkurencyjnoœci przedsiêbiorstwa. Marian Mroziewski

Etyka w zarz¹dzaniu Wybrane problemy w aspekcie inteligencji moralnej i konkurencyjnoœci przedsiêbiorstwa Marian Mroziewski Olsztyn 2014

Etyka w zarządzaniu. Wybrane problemy w aspekcie inteligencji moralnej i konkurencyjności przedsiębiorstwa

Publikacja współfinansowana przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Projekt pn. Wzmocnienie potencjału dydaktycznego UWM w Olsztynie Człowiek najlepsza inwestycja Publikacja bezpłatna

Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Marian Mroziewski Etyka w zarządzaniu. Wybrane problemy w aspekcie inteligencji moralnej i konkurencyjności przedsiębiorstwa Olsztyn 2014

Wydawca: EXPOL, P. Rybiński, J. Dąbek, sp.j. Autor: Marian Mroziewski Recenzent: dr hab. Andrzej Buszko, profesor Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, 2014 Projekt okładki: Magdalena Sakwa Łamanie tekstów: Joanna Podgórska Skład, druk i oprawa: EXPOL, P. Rybiński, J. Dąbek, sp.j. ul. Brzeska 4, 87-800 Włocławek tel. 54 232 37 23, e-mail: sekretariat@expol.home.pl ISBN 978-83-63041-34-2

Ludzie każdego dnia poprawiają swoje włosy. Dlaczego nie serce? (przysłowie chińskie) Niniejszą książkę dedykuję Dobrym Ludziom; szczególnie polecam Ludziom Toksycznym

Spis treści Wprowadzenie... 9 1. Obszar zainteresowania etyki jako nauki... 11 1.1. Miejsce i rola etyki w systemie nauk... 11 1.2. Kategorie związane z etyką i moralnością... 19 1.3. Główne rodzaje etyki... 23 1.4. Moralność i jej determinanty... 27 2. Etyka zarządzania przedsiębiorstwem... 31 2.1. Instytucjonalne przesłanki moralnego zarządzania... 31 2.2. Przedmiot badań etyki w zarządzaniu... 39 2.3. Funkcje moralności w zarządzaniu... 52 3. Osobista moralność przedsiębiorców, menedżerów i pracowników oraz jej determinanty... 61 3.1. Uspołecznienie jednostki ludzkiej i celów jej działania... 61 3.2. Proces kształtowania się wrażliwości moralnej człowieka... 78 3.3. Poziomy rozwoju rozumowania moralno-aksjonormatywnego... 101 3.4. Typy moralne sylwetek menedżerów... 111 4. Artefakty moralnego zarządzania i atrofii moralności w przedsiębiorstwie... 129 4.1. Kultura zaufania i nieufności w przedsiębiorstwie... 129 4.2. Instytucjonalizacja etyki w zarządzaniu... 147 4.3. Zachowania dysfunkcjonalne, kontrproduktywne i ich skutki... 159 4.4. Efekty moralnego zarządzania w aspekcie potencjału konkurencyjności przedsiębiorstwa... 175 Zakończenie... 187 Bibliografia... 189 7

Spis tabel... 201 Spis rysunków... 203 Aneks: Zestaw zagadnień sprawdzających wiedzę, umiejętności i kompetencje z przedmiotu: etyka w zarządzaniu... 205 8

Wprowadzenie Analiza funkcjonowania przedsiębiorstw w warunkach gospodarki rynkowej pozwala na sformułowanie głównego wniosku, że podstawowym problemem dla zdecydowanej większości przedsiębiorstw jest utrzymanie zdolności do konkurowania, tzn. konkurencyjności w długim okresie. Ten sukces rynkowy uzyskuje mała liczba podmiotów gospodarczych niezależnie od stopnia nasilenia konkurencji na danych rynkach. Głębsza analiza przyczyn upadłości przedsiębiorstw w krótkim i średnim okresie wskazuje, że o losie tych przedsiębiorstw zadecydował poziom kompetencji moralnych i emocjonalnych, w sumie społecznych, ich właścicieli, menedżerów i pracowników oraz ludzi funkcjonujących w konkurencyjnych przedsiębiorstwach. Rywalizacja między przedsiębiorstwami jest w wielu wypadkach odzwierciedleniem dominacji instynktu zachłanności u decydentów przedsiębiorstw oraz ich pracowników. Ten społecznie wadliwy instynkt determinuje podejmowanie decyzji biznesowych w relacji do konkurentów, decyzji w sferze zarządzania, które koordynują w przedsiębiorstwie działanie podsystemu społecznego z podsystemem technicznym oraz decyzji w zakresie kierowania, dotyczących kształtowania relacji zachodzących między przełożonymi i ich podwładnymi. Instynkt zachłanności, relatywnie silnie rozwijany w okresie klasycznego leseferyzmu, a w zarządzaniu kontynuowany w założeniach tayloryzmu, sprawia, że zdecydowana większość przedsiębiorstw prowadzi swoją działalność bez refleksji nad społecznymi ich konsekwencjami w wymiarze organizacyjnym, mikro- i makroekonomicznym. Taka filozofia prowadzenia biznesu doprowadziła do różnorodnych kryzysów oraz konfliktów militarnych. W warunkach Unii Europejskiej od 01 grudnia 2009 roku społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw stała się normą prawną przy istnieniu mentalności ludzi biznesu zdominowanej zachłannością. Autor niniejszego opracowania, dostrzegając sprzeczności w sferze mentalnościowo-instytucjonalnej współczesnej Unii Europejskiej, podjął się: po pierwsze, próby ukazania w treści książki, z perspektywy refleksji naukowej określanej etyką w zarządzaniu, pozytywnego i negatywnego znaczenia dla nowoczesnego przedsiębiorstwa, jego interesariuszy i przedsiębiorstw z danej branży, stopnia uwzględniania w działalności gospodarczej wartości i norm moralnych, reguł dobrej roboty, uczciwych praktyk oraz przepisów prawa w aspekcie procesu kreowania potencjału konkurencyjności przedsiębiorstwa, po drugie, wysiłku przedstawienia czytelnikowi zidentyfikowanych determinantów poziomu morale właścicieli przedsiębiorstw, menedżerów oraz pracowników w aspekcie czynników indywidualnych, organizacyjnych i środowiskowych ze szczególnym uwzględnieniem zasad inteligencji moralnej ludzi, 9

po trzecie, opracowania zestawu sposobów, technik i instrumentów zarządzania, które pozwalają na równoczesne i zrównoważone kształtowanie konkurencyjności przedsiębiorstwa z uwzględnieniem problemów społecznej efektywności, związanej z osobowym rozwojem wewnętrznych interesariuszy przedsiębiorstwa, relacji międzyludzkich wewnątrz organizacji i relacji organizacji z jej interesariuszami zewnętrznymi na płaszczyźnie zaufania, kapitału społecznego i kultury aksjonormatywnej. Treści monografii zostały powiązane z założeniami programu nauczania z przedmiotu etyka w zarządzaniu realizowanego w uczelniach wyższych na kierunkach: zarządzanie lub zarządzanie i inżynieria produkcji. Są one także związane z: etyką jako nauką w podejściu opisowym i normatywnym; etyką w zarządzaniu jako nauką prospektywną i filozofią zarządzania; moralnością osobistą wewnętrznych interesariuszy przedsiębiorstwa; artefaktami kultury zaufania/ nieufności; problemami instytucjonalizacji etyki w zarządzaniu; przejawami dysfunkcjonalnego zachowania i jego skutkami oraz pragmatycznymi i społecznymi efektami moralnego zarządzania. Zakres problemowy książki powinien wzbudzać także zainteresowanie jej treściami u praktyków zarządzania, wychowawców młodzieży i nauczycieli różnych przedmiotów. Przesłaniem książki jest ukazanie, że etyka w praktyce zarządzania jest formą dobra społecznego, w którego pielęgnowanie i rozwijanie wnosi udział każdy świadomy uczestnik życia społeczno-gospodarczego i kulturowego. Niniejsza publikacja została przygotowana i wydana w ramach projektu pn. Wzmocnienie potencjału dydaktycznego UWM w Olsztynie współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, realizowanego przez Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie. Prezentowane opracowanie zostało przygotowane w celu realizacji zajęć na nowym kierunku studiów zarządzanie i inżynieria produkcji, specjalność zarządzanie innowacjami, utworzonym w ramach ww. projektu na Wydziale Nauk Ekonomicznych.

1. Obszar zainteresowania etyki jako nauki 1.1. Miejsce i rola etyki w systemie nauk Społeczeństwo i jednostki ludzkie to komplementarne dla siebie kategorie w sensie badań naukowych, jak również komplementarne dla siebie czynniki z punktu widzenia kształtowania realnych warunków, które utrzymują ich witalność. Jednostki, funkcjonując w grupach i w organizacjach, tworzą społeczeństwo, które zwrotnie kształtuje im relatywnie obiektywne warunki gospodarcze i instytucjonalne. Społeczne czynniki oddziałują na jednostki poprzez regulowanie ich zachowania oraz poprzez kształtowanie cech ich osobowości. Społeczeństwo jednostkom, grupom i organizacjom określa różne role społeczne, w tym także w sferze możliwości wykorzystywania istniejących i dostępnych zasobów materialnych i niematerialnych na terytorium przypisanym do danego społeczeństwa oraz określa możliwości w zakresie tworzenia nowych zasobów na rzecz zaspokajania współczesnych potrzeb oraz potrzeb przyszłych pokoleń, względnie na coraz wyższym poziomie ilościowym i jakościowym. Zaspokajanie bieżących i przyszłych potrzeb członków danego społeczeństwa wymaga od nich wewnętrznego podziału pracy i specjalizacji, co reguluje instytucjonalizacja procesów gospodarowania takich, jak proces wytwarzania dóbr i usług (produktów), proces wymiany produktów wewnątrz społeczeństwa i z innymi społeczeństwami oraz proces podziału produktów na bieżącą konsumpcję i konsumpcję w przyszłości, co wiąże się z oszczędzaniem i inwestowaniem. Specjalizacja ludzkiej działalności gospodarczej determinuje także podział pracy w sferze badawczej oraz w działalności kształcąco-wychowawczej. W przestrzeni społecznej ujawnia się funkcjonowanie dwóch tendencji (Kozielecki 2004): rozwojowej (innowacyjnej, ekspansywnej, transgresyjnej), ukierunkowanej na nowe dzieła techniczne, artystyczne, oryginalne instytucje i przepisy prawne, innowacje społeczne i nowe wartości, ochronnej (konserwatywnej), nastawionej na ochronę status quo w sferach: instytucjonalnej, technicznej, artystycznej i społecznej; blokuje ona wzbogacanie kultury o nowe dzieła materialne lub symboliczne. Zmiana wewnętrznych i zewnętrznych warunków życia danego społeczeństwa wymusza wzmacnianie tendencji rozwojowych, które umożliwiają poprawianie poziomu jakości życia ludzi poprzez wzrost dostępu do różnorodnych produk- 11

tów, humanizowanie relacji międzyludzkich oraz poprawianie warunków przyrodniczych. Prawie każdy współczesny człowiek, zdaniem J. Kozieleckiego (2004), posiada intelektualne i prakseologiczne umiejętności tworzenia nowych, lepszych rozwiązań technicznych i społecznych. Główną rolę w działaniach rozwojowych przypisuje się profesjonalistom takim, jak uczeni, wynalazcy, reformatorzy, światli przywódcy polityczni, menedżerowie, twórcy artystyczni. Są oni z reguły członkami wyspecjalizowanych organizacji (instytucji), których obowiązkiem jest poszukiwanie i propagowanie różnorodnych nowości. Dominującą motywacją działania ludzi twórczych jest służenie innym ludziom (Alberoni 2006; Kozielecki 2004) poprzez doskonalenie i poprawianie warunków ich życia. Ta motywacja o charakterze wewnętrznym wynika z silnych potrzeb poznawczych oraz często z potrzeb osiągnięć materialnych lub kulturalnych. Twórczych profesjonalistów łączy nauka jako sfera poznawczo-funkcjonalna, instytucjonalna i mentalnościowa 1. Celem nauki jest (Nowak 1985) rozwijanie, rozszerzanie, pogłębianie wiedzy o określonej dziedzinie zjawisk, przedmiotów i procesów, jakie znajdują się w polu zainteresowania określonej grupy badawczej, przy czym wiedza to pewien uznawany przez przedstawicieli danej dyscypliny naukowej zespół przeświadczeń i sądów o tym, jak jest, jak się rzeczy mają i dlaczego tak się one mają, oraz wyrażających te sądy twierdzeń czy całych systemów takich twierdzeń stanowiących opisy poszczególnych fragmentów rzeczywistości, bądź też teorie wyjaśniające zjawisko z danej dziedziny. W nawiązaniu do rodzaju przedmiotu badań naukowych ściśle związanego z określonym fragmentem rzeczywistości wyróżniane są trzy główne grupy nauk (Apanowicz 2000; Didier 1992; Encyklopedia PWN 2008; Filozofia a nauka 1987): 1. Nauki przyrodnicze (empiryczne, indukcyjne, realne), które zajmują się realną i obiektywną przyrodą ożywioną i nieożywioną oraz fragmentem realnego świata, na jaki składają się ludzie i tworzone przez nich zbiorowości. Podstawą twierdzeń tych nauk są zdania bezpośrednio oparte na doświadczeniu, a uzasadnianie wynika z metody indukcji. Głównym przedmiotem badań nauk przyrodniczych są żywiołowo kształtowane zjawiska przyrody oraz społeczeństwo. Zjawiskami przyrody zajmują się, tzw. nauki czyste, takie jak biologia, chemia, fizyka, nauki o kosmosie. Społeczeństwo, zjawiska i procesy społeczne ujmowane z różnych punktów widzenia oraz wytwory świadomej i celowej działalności człowieka stanowią przedmiot badań nauk społecznych i ekonomicznych, do których zaliczane są: socjologia, psychologia, etnografia, prawo, politologia, ekonomia, nauki o zarządzaniu. Nauki o przyrodzie (natu- 1 Nauka: 1) w znaczeniu dydaktycznym czynność nauczania lub uczenia się; 2) w znaczeniu instytucjonalnym przedmiot studiów w szkole wyższej lub dyscyplina zajmująca się określoną dziedziną rzeczywistości, uprawiana w instytucjach naukowych lub poza nimi; 3) w znaczeniu treściowym system uzasadnionych pojęć, twierdzeń i hipotez będących wytworem odkrywczej działalności badawczej i stanowiących najwyżej rozwiniętą postać świadomości społecznej; 4) w znaczeniu funkcjonalnym ogół czynności składających się na działalność badawczą; na podstawie: (Okoń 2004). 12

rze) są to nauki analityczne, a ich celem jest wyrażenie formułami matematycznymi praw, czyli stałych związków między zjawiskami. 2. Nauki formalne (dedukcyjne, aprioryczne, matematyczne); przedmiotem badań takich nauk, jak matematyka, statystyka, metodologia (logika, epistemologia), są byty jakoś istniejące realnie lub pewne twory myślowe. W tych naukach wymaga się, aby poszczególne twierdzenia czy całe teorie były udowodnione przez wykazanie w sposób kontrolowany formalnie, logicznie czy matematycznie iż wynikają one dedukcyjnie z pewnych innych założeń naczelnych, zwanych aksjomatami. 3. Nauki humanistyczne; ich przedmiotem badań jest człowiek jako istota społeczna oraz jego główne wytwory duchowe takie, jak język, kultura, literatura, sztuka, nauka, filozofia itp. W strukturze tych nauk znajdują się: religioznawstwo, teologia, językoznawstwo, filologie, historia sztuki. Analiza sposobów uzasadniania twierdzeń w wymienionych naukach ukazuje, że w miarę przechodzenia od nauk czystych w stronę badania duchowych wytworów człowieka rezygnujemy coraz bardziej z klasycznej koncepcji prawdy, która określa relatywnie pełną zgodność zdania czy sądu z rzeczywistością, na rzecz nieklasycznych koncepcji prawdy takich, jak (Filozofia a nauka 1987): teoria koherencyjna, która analizuje zgodność określonego zdania z ogółem zdań, za którymi opowiada się doświadczenie, teoria pragmatyczna; przyjmuje ona założenie, że stopień prawdziwości naszych przekonań potwierdza ich pożyteczność i skuteczność działania, teoria oczywistości, koncepcja zgody powszechnej. Wszystkie koncepcje nieklasyczne oparte są na wspólnej idei (Filozofia a nauka 1987), że prawdziwość określają jako zgodność zdania z kryteriami stosowanymi w praktyce naukowej przy przyjmowaniu i odrzucaniu twierdzeń, przy czym traktują zgodność zdania z rzeczywistością jako relację zagadkową i nieuchwytną. Nauki przyrodnicze, formalne i humanistyczne to przede wszystkim nauki teoretyczne (Apanowicz 2000), które bezpośrednio realizują zadania czysto poznawcze i dostarczają wiedzy wdrożonej do praktyki przemysłowej, rolniczej, ekonomicznej, medycznej, technicznej, pedagogicznej itd. Wiedzę tę wykorzystują nauki stosowane (Apanowicz 2000), zajmujące się problemami pragmatycznymi; dostarczają one szczegółowej wiedzy i umiejętności do konkretnego działania 2. Ich eksperymentalne (doświadczalne) wnioski służą często do budowy i weryfikacji różnych teorii naukowych. W badaniach typu podstawowego w sferze zainteresowania nauk społeczno-ekonomicznych ustala się z reguły ogólne zależności 2 Klasyfikację nauk na potrzeby stopni i tytułów naukowych ujęto w: Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 08 sierpnia 2011 roku w sprawie obszarów wiedzy, dziedzin nauki i sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych. (Dz. U. 2011, nr 179, poz. 1065). 13

między zmiennymi niezależnie od warunków czasowych i przestrzennych. Takimi problemami podstawowymi, mającymi zastosowanie w naukach społeczno-ekonomicznych mogą być (Apanowicz 2000): problemy transferu, tworzenia się norm etycznych, wpływu doświadczeń emocjonalnych na zachowania społeczne. Akcentuje się znaczenie badań teoretycznych dla rozwoju tej nauki, dla jej społecznej użyteczności. Wyniki badań podstawowych mogą, lecz nie muszą mieć zastosowanie w praktyce; ich głównym zadaniem jako badań teoretycznych jest zgłębianie teorii. Grupy nauk teoretycznych i wiedzy ukazują bogactwo specjalistycznej wiedzy, a tym samym dziedzin nauki oraz dyscyplin naukowych. Granice między naukami są zmienne (Apanowicz 2000) i nigdy nie są całkowicie jednoznaczne. Stosując kryterium podziału nauk ze względu na ich przedmiot badań, można stwierdzić, że nauki matematyczne, jako najstarsze nauki, mogą uchodzić za najprostsze z nauk (Didier 1992). Nauki społeczne, ekonomiczne i nauki humanistyczne, jako najmłodsze nauki, są uznawane za najbardziej złożone; te nauki o człowieku są oparte na zrozumieniu (komprehensywne rozumiejące) i związane są głównie z odczuciami, a nie z obiektywną miarą. Ich powołaniem nie jest badanie materii, lecz bardziej ducha 3 (zasady życia umysłowego, inteligencja, zdolność do refleksji), z tego też względu są one bliższe filozofii 4. Po drugiej wojnie światowej został poszerzony zakres badań naukowych poza obszar poszukiwania i udzielania odpowiedzi na pytania typu (Filozofia a nauka 1987): Jaka jest rzeczywistość? Jaki jest świat? Aktualnie do zadań nauki należy również odpowiadanie na pytania typu: Jaką chcielibyśmy mieć rzeczywistość? czyli: Jakie warunki powinny spełniać działania ludzkie, aby uzyskana w ich wyniku rzeczywistość optymalnie zaspokajała pewne uświadomione i zhierarchizowane potrzeby ludzkie? Na ostatnie pytania typu normatywnego mogą udzielać odpowiedzi tylko te dyscypliny (zwane prospektywnymi), które badają rzeczywistość kształtowaną przez człowieka (Filozofia a nauka 1987), a więc nauki społeczne, ekonomiczne, medyczne, rolnicze i techniczne. Badania prowadzone przez nauki prospektywne można podzielić na (Filozofia a nauka 1987): 3 Zdaniem J. Didier (1992) pojęcie ducha (zasada życia umysłowego, inteligencja) jest precyzyjniejsze od duszy, która może oznaczać zarazem zasadę życia i myśli; pojęcie ducha jest szersze od terminu świadomość, która jest przedmiotem analizy psychologicznej. Pojęcie ducha implikuje zdolność do refleksji i przynależy do metafizyki; duch leży u podstaw wszelkiego odkrycia; nie jest on właściwością, lecz aktem, którego obecność intuicyjnie odczuwamy za każdym razem, gdy uda nam się coś zrozumieć. Przeciwieństwem ducha jest materia. 4 Filozofia (gr. filo-miłuję, sophia-mądrość) najbardziej ogólna, fundamentalna, racjonalna i krytyczna wiedza (Encyklopedia PWN 2008) o wszystkim, co istnieje. Początkowo obejmowała wszystkie dziedziny nauki; z czasem ograniczyła się do badania bytu (metafizyka, ontologia), poznania (epistemologia), człowieka (antropologia filozoficzna), jego etycznego postępowania (etyka), piękna (estetyka), nauki, idei. W zależności od punktu wyjścia i głównego przedmiotu badań dzieli się na obiektywistyczną (świat), subiektywistyczną (świadomość) i idealistyczną (absolut). Uprawiana jest jako spekulatywna albo empiryczna dziedzina wiedzy, nauka lub mądrość. 14

poznawcze, których celem jest poznawanie wywołanych przez człowieka procesów i ich wyników, ewaluacyjne, których celem jest ocenianie działalności człowieka i jej wyników na podstawie kryteriów wyprowadzanych ze społecznie uznawanych wartości. Ze względu na fakt, że działania ludzkie ingerują coraz szerzej i głębiej w rzeczywistość (Filozofia a nauka 1987), rośnie udział dyscyplin prospektywnych w badaniach naukowych, a równocześnie także i udział w nich badań ewaluacyjnych. Można zatem dostrzec, że te nauki przyjmują kognitywizm (Mroziewski 2010b) głoszący, że podejście normatywne ma poznaczy, naukowy charakter i można o jego tezach orzekać, czy są prawdziwe, czy są fałszywe w oparciu o osiągane wyniki w realnym działaniu. Wzrost zaangażowania prospektywnych dyscyplin naukowych w analizowanie artefaktów działalności człowieka wynika także z potrzeby dostosowywania rozwoju społeczno-gospodarczego do oczekiwań społecznych, ponieważ nauka oddziałuje na społeczeństwo w dwojaki sposób (Filozofia a nauka 1987): 1. Wpływa ona bezpośrednio na osobowości ludzi oraz na świadomość społeczną, sama stanowiąc jedną z form tej ostatniej; główną rolę odgrywają w tym procesie nauki społeczne. 2. Będąc istotnym czynnikiem rozwoju techniki, oddziałuje za jej pośrednictwem zarówno na osobowości ludzi, jak i na społeczne siły wytwórcze, których zmiany prowadzą do przekształcania stosunków wytwórczych i w konsekwencji do przechodzenia na coraz wyższe etapy rozwoju społecznego. Oddziaływanie pośrednie nauki realizowane jest przede wszystkim poprzez nauki techniczne oraz te działy przyrodoznawstwa i te nauki społeczne, które są im najbliższe, np. nauki o pracy i nauki ekonomiczne. Oddziaływanie na naukę potrzeb społecznych, których zaspokojenie wymaga podstaw naukowych (Filozofia a nauka 1987), jest stymulowane i ukierunkowywane przez politykę naukową określaną przez specjalne instytucje państwowe (np. Polską Akademię Nauk), ministerstwa i przedsiębiorstwa. Zapotrzebowanie społeczne na naukowe rozwiązywanie określonych problemów wynika także z potrzeby likwidacji i ograniczania skutków działalności człowieka, która doprowadziła do degradacji środowiska biologicznego i psychicznego człowieka (rys. 1). Powstaje zatem w każdej formie działalności człowieka zapotrzebowanie na przestrzeganie przez niego reguł wynikających z inteligencji moralnej, która opiera się na zasadzie niekrzywdzenia innych (Lennick, Kiel 2007). Badania poznawcze i ewaluacyjne, typowe dla nauk prospektywnych, w tym także dla nauk społecznych i ekonomicznych, prowadzone są również w ramach etyki (gr. ethos-obyczaje), tzn. nauki o zasadach moralnych (Didier 1992); nauka ta jest różnie definiowana (tab. 1). 15

Rys. 1. Oddziaływanie typów nauk prospektywnych na rozwój społeczno-gospodarczy i oczekiwań ludzi. Źródło: Opracowanie własne na podstawie: (Filozofia a nauka 1987). Tabela 1. Główne definicje etyki. Treść definicji Etyka [gr.]: 1) ogół ocen i norm moralnych w danej epoce i zbiorowości społecznej lub konkretny ich system, to jest moralność; 2) nauka o moralności, według tradycji dyscyplina filozoficzna zajmująca się między innymi dobrem, powinnością moralną, sumieniem, teorią wartości. Etyka to nauka o moralnych regułach stosowanych przez ludzi przy podejmowaniu decyzji; to nauka o prawach i obowiązkach ludzi. Etyka to osobiste przekonania jednostki dotyczące zachowania słusznego i niesłusznego; etykę mają ludzie, organizacje jej nie posiadają. Zachowanie etyczne mieści się w ogólnie przyjętych normach społecznych, a zachowanie nieetyczne przeciwnie. Etyka to nauka o moralności, filozofia moralności, określony system etyczny; ogół zasad i norm postępowania obowiązujących w danej epoce i środowisku. Etyka obejmuje wszystkie sądy powszechne, które stwierdzają stosunek cechy dobry do jakiegokolwiek bądź przedmiotu, a zatem obejmuje i kazuistykę. Dobry jako cecha nie daje się zdefiniować i oznacza jedyny w swoim rodzaju przedmiot myśli. Autor/źródło definicji (Encyklopedia PWN 2008) R. Freeman (Griffin 2002) (Kopaliński 1994) (Moore 1919) 16

Etyka to nauka o prawach i obowiązkach ludzi, o prawach moralnych stosowanych przez ludzi przy podejmowaniu decyzji i o istocie stosunków między ludźmi. Etyka to badania lub nauka o moralności, bądź też nauka o wszelkiego rodzaju ludzkich powinnościach, obejmująca powinności moralne, prawne i polityczne. Etyka pochodzi od greckiego słowa ethikos, nawiązującego do ethosu, czyli charakteru, który czasami tłumaczy się jako zwyczaj, obyczaj, gdyż słowo to odwołuje się do przyjętego w społeczności sposobu postępowania. Postępowanie etyczne to postępowanie zgodne z prawym charakterem. Etyka jest teoretycznym namysłem nad moralnością (łac. moralis) jako dziedziną ludzkich decyzji i czynów oraz wartościowania, jakie czyny są słuszne, a jakie niesłuszne. Etyka jest nauką o tym, co moralne; formułuje zasady moralnego postępowania. (Penc 2011) (Teichman, Evans 1994) (Vardy, Grosch 1994) (Zbiegień-Maciąg 1996) Źródło: opracowanie własne na podstawie: (Encyklopedia PWN 2008; Etyka biznesu 2011; Griffin 2002; Kopaliński 1994; Moore 1919; Teichman, Evans 1994; Vardy, Grosch 1994). Etyka należy do grupy dyscyplin filozoficznych (Filozofia a nauka 1987), których przedmiotem są wartości: prawda, dobro 5 i piękno. Należą do tych dyscyplin: teoria poznania (epistemologia) oraz aksjologia (nauka o wartościach i kryteriach wartościowania) obejmująca etykę 6 i estetykę naukę o pięknie. Etyka jako nauka o wartościowaniu stopnia słuszności ludzkiego działania pozostaje w bliskim związku z filozofią społeczeństwa i jej głównym dziełem filozofią polityczną. Związek ten jest obecny w dziełach (Etyka biznesu 2011; Filozofia a nauka 1987): Platona, Arystotelesa i stoików, św. Augustyna, myślicieli odrodzenia i oświecenia, w ekonomii klasycznej i monetaryzmu, filozofii niemieckiej i materializmie historycznym. Etyka ze swoimi rzetelnie i możliwie wszechstronnie uzasadnionymi sądami o dobru i złu moralnym dostarcza pośrednio moralnego oparcia człowiekowi; według Arystotelesa 7 (Stankiewicz 2000) ma ona wymiar praktyczny oprócz polityki i ekonomiki. Arystoteles wychodził bowiem z założenia, że: Wszelka sztuka i wszelkie badania, a podobnie też wszelkie zarówno działanie, jak i postanowienie, zdają się zdążać do jakiegoś dobra i dlatego trafnie określono dobro jako cel dążenia. [ ]. Co do nazwy tego najwyższego dobra 5 Według E. Moore a (1919) właściwą cechą sądów etycznych jest to, iż występuje w nich pewne określone orzeczenie dobry (oraz jego przeciwstawienie zły ), które może być stosowane zarówno do postępowania, jak i do innych rzeczy. 6 Na rzecz niniejszego opracowania została przyjęta definicja etyki autorstwa: P. Vardy i P. Grosch (1994). 7 Arystoteles w swoim dziele: Etyka nikomachejska wypracował podstawowe pojęcia etyczne (Jaroń 1987) takie, jak: cnota (zaleta etyczna), natura ludzka, dobro samo w sobie, doskonałość etyczna, dzielność etyczna, umiar, poczucie honoru, wada etyczna, panowanie nad sobą, piękno moralne, sprawiedliwość, przyjaźń, przymus, rozsądek, słuszna ocena, męstwo, wolność, zło, życzliwość. 17

panuje u większości ludzi niemalże powszechna zgoda; zarówno bowiem niewykształcony ogół, jak ludzie o wyższej kulturze upatrują je w szczęściu, przy czym sądzą, że być szczęśliwym to to samo, co dobrze żyć i dobrze się mieć (Arystoteles 1970, s. 3-4). Dostrzegał on, że ludzie różnie określali kategorię szczęście (Arystoteles 1970) i utożsamiali ją głównie z przyjemnością, w zależności od swojej sytuacji z bogactwem, zaszczytami, dobrym stanem zdrowia. Ekonomiści, głównie z nurtu instytucjonalnego, relatywnie często podejmują tematy etyczne w związku z koniecznością przeorientowania ekonomii (Filozofia a nauka 1987) na inne cele aniżeli wzrost gospodarczy mierzony wskaźnikami produkcji i konsumpcji. Wskazywane relacje etyki z filozofią polityczną określają ją jako normatywną i stosowaną dyscyplinę nauki 8. Za sprawą pozytywizmu (Filozofia a nauka 1987) etykę zaczęto uprawiać jako dyscyplinę opisową, jako skutek przyjęcia założenia, że poznanie wartości nie jest dostępne doświadczeniu sensualistycznemu, że wartości nie ma, a doznania oceniające są jedynie ekspresją czysto emocjonalnych stanów wewnętrznych, które nie mogą stanowić podstawy dla ważności sądów aksjologicznych. Eliminując poznanie wartości, które są podstawą nakazów i ocen, pozytywizm aksjologię chciał zastąpić opisem panujących wśród ludzi obyczajów, czyli po prostu szczegółowymi naukami społecznymi. Jeden z głównych propagatorów utylitaryzmu 9, J. S. Mill, nawiązując do pozytywizmu (Filozofia a nauka 1987; Moore 1919) oraz do dorobku Arystotelesa, dążył do ustalenia, co jest dobrem w oparciu o doświadczenie; uznał za Arystotelesem, że obserwacja poucza, iż wszyscy ludzie dążą do szczęścia, które jest niczym innym, jak tylko przyjemnością, dobrem pożądanym. W jego ocenie (McIntyre 2012) przyjemność innego człowieka jest także źródłem indywidualnej przyjemności. Dla J. S. Milla oznaczało to, że celem ludzkiego działania powinno być czynienie największego szczęścia największej liczbie ludzi. Zdaniem I. Kanta (McIntyre 2012) jedynym bezwarunkowym dobrem jest dobra wola, którą T. Green definiuje jako wolę poznawania tego, co prawdziwe, czynienia tego, co piękne, znoszenia cierpienia i strachu, nieulegania pokusom przyjemności w celu osiągnięcia określonej formy ludzkiego społeczeństwa (McIntyre 2012, s. 310). Wyraźny związek pomiędzy dobrem i działaniem wskazywał J. Dewey 8 W ocenie H. Domańskiego (Etyka 2002) wszelka działalność naukowa charakteryzuje się odkrywaniem prawidłowości, czyli tego, jak być powinno, co stanowi jedno z zadań refleksji nad etyką. Oznacza to, że efektem działalności naukowej nie mogą być stwierdzenia zawierające oceny i normy. Formułowanie sądów oceniających i wynikających stąd dyrektyw właściwego działania jest dopiero kolejnym etapem zastosowania nauki do praktyki życia codziennego. 9 Utylitaryzm (Słownik 100 tysięcy 2007): 1) dążenie do osiągania celów praktycznych, materialnych, nawet za cenę rezygnacji z wyższych celów; 2) doktryna etyczna, rozpowszechniona w XVIII XIX w., głosząca, że najwyższym celem moralnym jest dobro społeczeństwa osiągane przez pomnażanie dóbr jednostki. Należy on do nurtu etyki naturalistycznej (Schrade 1992), zapoczątkowanej hedonizmem, głoszącym, że najwyższym dobrem jest przyjemność. Utylitaryzm jest analizowany w podejściu indywidualistycznym (troska o siebie i swoje dobro) i przeciwstawnym mu podejściu kolektywistycznym. 18

(McIntyre 2012), wychodząc z założenia, że wszelki rozum jest rozumem praktycznym, a wiedza moralna jest wiedzą wynikającą z dążenia do określonych celów; uznanie czegoś za dobre oznacza, że to coś da nam zadowolenie w dążeniu do naszych celów. Tym samym nadano terminom moralności funkcję dynamiczną i charakter emotywny. Według koncepcji Ch. Stevensona: Emotywne znaczenie słowa jest tendencją słowa, ukształtowaną w historii posługiwania się nim i mającą na celu wytworzenie (i wynikającą z) aktywnej relacji u ludzi (McIntyre 2012, s. 322). Nazywając coś dobrem, posługujemy się wybranymi i zaakceptowanymi kryteriami, które umożliwiają dokonywanie wartościowania. Emotywność jest specyfiką kategorii, którymi posługuje się etyka w badaniu moralności. 1.2. Kategorie związane z etyką i moralnością Kategorie etyki i zasady moralne są wyrażeniami komunikującymi fundamentalne wybory podmiotu działania. Przywoływanie takich słów jak powinność i dobro oznacza wskazywanie wzorca (McIntyre 2012), do którego się odwołujemy i któremu nadano większy autorytet. Jego uwzględnianie jest zależne od kontekstu sytuacyjnego. Rozważania nad kategorią dobro generuje inne podstawowe kategorie etyczne (tab. 2). Tabela 2. Podstawowe kategorie etyki. Kategorie etyki Dobro Dominująca interpretacja emotywnej kategorii W znaczeniu najogólniejszym dobro rozumiane jest jako wszystko to, czemu przypisuje się wartość, co uważa się (słusznie lub niesłusznie) za cenne. Niekiedy dobro utożsamiane bywa z wartością. Wielu autorów odróżnia wartość od dobra, głosząc, iż przez wartości należy rozumieć to, dzięki czemu coś jest dobrem. Zazwyczaj odróżnia się: dobro instrumentalne, stanowiące środek do osiągania innego dobra, dobro wewnętrzne (autoteliczne) będące celem samym w sobie. Dobro moralne jest rozumiane dwojako: szerzej, gdy do dóbr moralnych zalicza się zarówno określone czyny, jak i motywy czy charaktery; węziej gdy pojmowane jest jako dobro moralne czynów, postępowania ludzkiego. Często zamiast terminu dobry moralnie w znaczeniu węższym używany jest termin słuszny moralnie. Dobro moralne jest aprobowane przez sumienie. 19

Kategorie etyki Wartości moralne Zło moralne Sumienie Motywacja moralna Dominująca interpretacja emotywnej kategorii Wszelkie dobro moralne, pozytywne zachowanie się ludzi bądź zasada takiego postępowania. Wartością jest to wszystko, co stanowi przedmiot dążeń i aspiracji człowieka, co mieści się w grupie dobra ogólnospołecznego; nie ma wartości negatywnych, są tylko antywartości. Wyróżnia się wartości: autoteliczne same w sobie są wartościowe i nie podlegają racjonalnej ocenie, to pożądany stan rzeczy; instrumentalne to takie, które służą osiągnięciu innych, uznanych za wyższe, bardziej cenionych. Specyficzną właściwością wartości moralnych jest to, że są one przyjmowane i aprobowane wewnętrznie ze względu na sumienie i postawę moralną. Dla człowieka największą wartością jest samo życie. Obronę własnego życia dyktuje nam instynkt samozachowawczy, natomiast cudzego - świadomość jego wartości, wewnętrzne przekonanie i postawa moralna. Do podstawowych wartości etycznych zaliczane są: sprawiedliwość, prawdomówność, bezstronność, tolerancja, równość, wolność, uczciwość, skromność, wierność, solidarność, odpowiedzialność. Jest ono zaprzeczeniem dobra moralnego; jest to wszystko, co słusznie jest potępiane i zakazywane, a szczególnie to wszystko, co poniża człowieka, uchybia jego ludzkiej godności i pozbawia go człowieczeństwa. Sumienie to rodzaj dyspozycji do określonych ocen swoich i cudzych czynów oraz do uczuć z tą oceną związanych. W węższym rozumieniu sumienie jest traktowane jako dyspozycja do określonych ocen tylko własnego postępowania bądź nawet wyłącznie do ujemnego oceniania własnych złych czynów minionych i do przeżywania w związku z nimi specyficznych doznań, zwanych wyrzutami sumienia. Warunkiem kształtowania się tego typu dyspozycji są pewne zakazy i nakazy, normy. Wpajanie tych norm w procesie socjalizacji prowadzi do ich internalizacji (uwewnętrznienia), dzięki czemu stają się niejako wewnętrznym nakazem, głosem sumienia. Sumienie stanowi, obok presji zewnętrznych, składających się na kształt kontroli społecznej, jedne z głównych poziomów regulacji ludzkiego zachowania i przejmuje funkcję sędziego w postaci poczucia winy oraz zadowolenia z siebie, poczucia spełnionego obowiązku. Jawi się ono jako zdolność reagowania na dobro lub zło moralne. Motywacja moralna czynnik, który pobudza jednostkę do podjęcia określonej decyzji, czyli wyboru moralnego. Taką rolę mogą odgrywać: sam cel sprawcy czynu lub inny bodziec; intencje jako przejawy woli człowieka. W innym znaczeniu termin motyw bywa używany w znaczeniu pobudki lub dyspozycji uczuciowej, która stała się czynnikiem wzmacniającym powstanie trwałego pragnienia. Rozróżnia się motywację egoistyczną i prospołeczną. Motywy stają się moralnymi wartościami, jeśli wartości leżą u podstaw choćby jednego z warunków celowego moralnego działania. 20

Kategorie etyki Wzory osobowe Ideały Sankcje moralne Egoizm Dominująca interpretacja emotywnej kategorii Wzory osobowe to spersonifikowana realizacja norm i ocen moralnych. Są one pochodne i wtórne w stosunku do treści wyrażanych w normach i ocenach moralnych. Wzorami mogą być postacie: historyczne (np. Zawisza Czarny), współczesne, rzeczywiste, fikcyjne (np. Prometeusz), święte, świeckie. Wzory stanowią określone propozycje i standardy postępowania dla wszystkich ludzi albo tylko dla określonych grup. Oprócz pojęcia wzór etyka posługuje się pojęciem ideał. Są to odpowiednio zinterpretowane pojęcia abstrakcyjne, np. ideał męstwa, dobroci, sprawiedliwości, wolności. Ideał wskazuje przeważnie na tę wartość, którą z różnych względów przyjęto za najwyższą i wiodącą; ma ona być celem naszych czynów i działań. Ktoś, kto taki ideał najpełniej zrealizował, uchodzi za wzór postępowania w wymiarze moralnym; nie ma sankcji, jeśli ktoś nie osiągnął ideału. Sankcje to określony sposób reagowania grupy społecznej na przekroczenia pewnych norm moralnych. Celem sankcji jest wytworzenie za pomocą systemu nagród lub kar psychologicznego bodźca, ułatwiającego przestrzeganie obowiązujących norm moralnych; takim celem może być także naprawa porządku moralnego lub poprawa osoby naruszającej normę moralną. Specyfiką sankcji moralnych jest to, że nie mają charakteru instytucjonalnego, w odróżnieniu np. od sankcji prawnych. Sankcje przybierają najróżniejsze formy nacisku grupy na jednostkę. W języku potocznym egoizm (od łac. ego ja) oznacza kierowanie się w postępowaniu tylko własnym interesem, często ze szkodą dla innych (termin wprowadzony w XVIII w.). Egoizm etyczny jest teorią, a nie właściwością charakteru, co sugeruje egoizm w sensie potocznym. Zwolennik egoizmu etycznego uważa, że należy działać tak, aby dobre dla jednostki konsekwencje działania jak najbardziej przeważały nad złymi. Nie tylko sam wybiera takie działania, które przynoszą mu jak największą korzyść, ale też przyznaje, że inni powinni działać w sposób, który jest dla nich jak najbardziej korzystny. Altruizm Altruizm (od łac. alter drugi, inny) jest przeciwieństwem egoizmu, bywa rozumiany jako bezinteresowna troska o dobro innych ludzi, abstrahując od interesów własnych (wprowadził tę kategorię August Comte). Empatia Jest to umiejętność wczuwania się w położenie innej osoby, uczuciowe i szczere identyfikowanie się z kimś w danej sytuacji. Oceny moralne Wyrażają one osąd dotyczący norm moralnych, czynów, postaw w relacji do wartości moralnych. W postawie wobec ocenianego przedmiotu (jednostki lub grupy), w gestach wobec niego, w słowach wyrażana jest społeczna aprobata lub dezaprobata dla jego czynu lub postawy. 21

Kategorie etyki Normy moralne Dominująca interpretacja emotywnej kategorii To zasady postępowania, dyrektywy wyznaczające obowiązek określonego zachowania się w określonej sytuacji przez odwołanie się do odpowiednich ocen i wartości moralnych. Normy obejmują: cele (wartości), sposoby osiągania celów (reguły), środki, postawy. Najczęściej formułowane są w postaci zdań z użyciem terminu powinien ; mogą wystąpić w postaci: zakazów, nakazów, przyzwoleń, zaleceń, preferencji. Mogą być podawane w formie: a) kategorycznej nakaz bądź zakaz podawany jest bez uwzględnienia celu, którego realizacji ma służyć (np. Dekalog); b) hipotetycznej zachowanie zgodnie z normą motywowane bywa akceptacją określonego celu (np. jeżeli chcesz cieszyć się szacunkiem społeczeństwa, powinieneś żyć uczciwie). Normy moralne mogą mieć różną treść i formę, różnych adresatów i gwarantów, mogą być układane w różne hierarchie i mogą być różnie interpretowane. Występują one w kontekście innych norm obyczajowych, zwyczajowych lub prawnych *. Wśród norm funkcjonujących w naszej rzeczywistości można wyróżnić ich dwa rodzaje: 1) dotyczące działań (np. pracuj ofiarnie, broń sprawiedliwości społecznej, walcz w obronie narodu, walcz w obronie pokrzywdzonych, pomagaj słabszym); 2) dotyczące postaw, intencji moralnie nakazywanych i zakazywanych (np. nie kradnij, nie zabijaj, nie niszcz). Normy moralne apelują do człowieka jako człowieka. Źródło: Opracowanie własne na podstawie: (Flis 2001a; Jaroń 1987; Ossowska 1970; Sztompka 2004; Teichman, Evans 1994; Vardy, Grosch 1995). * Maria Ossowska (1970) podzieliła normy moralne na siedem rodzajów: 1) normy moralne w obronie życia; 2) normy moralne w obronie godności (miej godność i szanuj cudzą, nie zniesławiaj, nie upokarzaj, dbaj o dobro innych; zachowania przeczące godności: schlebianie, okazywanie ślepego posłuszeństwa, przeliczanie dobrych uczynków na pieniądze, oportunizm, łakomstwo, kłamstwo w celu podniesienia autorytetu własnej osoby, branie napiwków, pozwolenie oszukiwania siebie naiwność, traktowanie człowieka w sposób instrumentalny); 3) normy moralne w obronie niezależności (np. nie stosuj przemocy wobec innych, nie znęcaj się nad zwierzętami); 4) normy moralne w obronie prywatności (np. nie bądź zbyt ciekawski; wykroczenia: zbytnia poufałość, familiarność, niedyskrecja, brak delikatności); 5) normy moralne służące potrzebie zaufania (np. nie kłam, nie donoś, bądź lojalny; wykroczenia: hipokryzja, zakłamanie, donosicielstwo); 6) normy moralne strzegące sprawiedliwości (bądź zawsze sprawiedliwy, odpłacaj dobrem, nie czyń zła, nie doprowadzaj do roszczeń nieuzasadnionych lub zbytnio rozszerzonych); 7) normy moralne wobec konfliktów społecznych (np. unikaj nienawiści, nie wyzyskuj innych, kieruj się zasadą sprawiedliwości i równości, bądź tolerancyjny, nie bądź agresywny). Kluczową rolę wśród kategorii etycznych spełniają wartości moralne poprzez niżej wymienione funkcje społeczne takie, jak (Jaroń 1987, Flis 2001a): funkcja mobilizująca; wartości zapoznają człowieka z tym, co słuszne i uwrażliwiają jego świadomość na zło moralne, funkcja zabezpieczająca; zapobiegają one przeistoczeniu się konfliktu społecznego w konflikt moralny, stoją na straży sprawiedliwego życia społecznego i moralnego, 22

funkcja przedmiotowa; stanowią one treści najogólniejszych kategorii etycznych i norm moralnych, funkcja strukturalizująca; wartości określają zachowania, myślenie i postrzeganie świata ze względu na ich treść i źródło pochodzenia (religia, tradycje, charyzma), funkcja kryteriologiczna; wartości umożliwiają tworzenie ocen i sądów etycznych. W ocenie J. Didier (1992) wartość to wszystko, co godne (warte), by o to zabiegać (a nie tylko to, czego pragniemy). Pojęcie wartości (tego, co być powinno) odróżnia się od prawdziwości (tego, co jest). Zatem pojęcie wartości ma aspekt dynamiczny, ponieważ dążenie do osiągnięcia wartości pobudza ludzi do działania. Wartości społeczne (Churchland 2013) są wynikiem zdolności człowieka do uczenia się i rozwiazywania problemów społecznych, kierowanej przez podstawowe instynkty społeczne. Z tego też względu wartości mają charakter obiektywny, ponieważ są nazwanymi wytworami (symbolami) życia społecznego. Zdaniem P. Churchland, wartości moralne sprawiają, że nasze życie jest życiem społecznym (Churchland 2013, s. 33), co odnosi się do funkcji strukturalizującej. Wartości oraz ich funkcje muszą być związane z dobrem społecznym (Bugdol 2006), z czymś, co jest wynikiem społecznego kompromisu. Zatem obiektywno-społeczny charakter wartości oraz jej funkcje kształtują określone typy uprawiania etyki jako nauki. 1.3. Główne rodzaje etyki Wartości moralne jako składniki norm moralnych z jednej strony są punktem odniesienia w refleksji etycznej i przedmiotem ich analiz, a z drugiej strony są czynnikiem normatywnym, które wyznaczają cele i kierunki działania oraz pobudzają ludzi do ich osiągania jako wyrazu postulowanego i relatywnie powszechnie akceptowanego stanu rzeczy. Są one zatem kluczową kategorią etyki jako nauki prospektywnej w aspekcie poznawczym i ewaluacyjnym. Wartości moralne ostatecznie decydują o wyodrębnieniu dwóch typów etyki takich, jak (Filozofia a nauka 1987; Jaroń 1987, Schrade 1992): 1. Etyka opisowa, określana niekiedy etologią jest dyscypliną teoretyczną zajmującą się opisem i wyjaśnianiem pochodzenia, istoty i funkcji moralności. Usiłuje ona odpowiedzieć na pytanie, co ludzie faktycznie uważają za moralne lub niemoralne i dlaczego. Rozważania tego typu mają na celu opis, analizę i objaśnianie moralności z pominięciem oceny. Bada ona to, co w danym środowisku i w danej epoce faktycznie uznawali/uznają za dobro lub zło. Etyka ta ogranicza się do ustalania faktów z życia moralnego, unikając wszelkiego ich wartościowania. Wyróżnia się w niej cztery działy: socjologię moralności interesuje się społecznymi uwarunkowaniami moralnych zachowań ludzi, bada społeczne mechanizmy kształtowania się różnych przeświadczeń moralnych, 23

psychologię moralności interesuje się człowiekiem jako istotą, w której określone reguły moralne i obiekty wartościowań wywołują pewne procesy emocjonalno-motywacyjne; bada ona także kształtowanie się moralności w rozwoju osobniczym człowieka, historię moralności i etyki, która zajmuje się opisem dziejów moralności w różnych epokach historycznych, metaetykę zajmuje się rozważaniami dotyczącymi struktury i języka etyki; rozpatruje problem uzasadnienia bądź obalenia sądów etycznych oraz problem prawdy w etyce wynikający z odpowiedzi na pytanie: czy twierdzeniom etyki można z sensem przypisać wartość logiczną, tzn. kwalifikować je z punktu widzenia prawdy lub fałszu? 2. Etyka normatywna zajmuje się sferą uzasadnień i wartościowań, które dotyczą norm, wzorców ocen i ideałów moralnego postępowania, a także koncepcją najwyższego dobra (łac. bonum summum). Zajmuje się normami i ocenami. Stara się odpowiedzieć na pytanie, co ludzie powinni uważać za moralne i jak powinni postępować, aby ich uczynki były moralne. Etyka ta jako projektująco- -oceniająca chce kształtować określone przeświadczenia o tym, co jest dobre, a co złe; przedstawia projekty zachowań moralnych, wskazując, że tylko one są dobre i akceptowane. Podstawowymi kategoriami etyki normatywnej są: dobro, zło moralne i powinność (obowiązek) moralny. Odwołuje się ona w swoich uzasadnieniach do kognitywizmu. Etyka normatywna jest ściśle związana z teorią wychowania ze względu na wspólne zainteresowania wokół wzoru osobowego i ideału wychowawczego. W etyce normatywnej można wyróżnić: aksjologię (gr. aksios = godny, cenny) zajmuje się badaniem natury wartości, podstawami i kryteriami wartościowania, klasyfikacją dóbr materialnych i hierarchią wartości, perfekcjonistykę (łac. perfectio doskonałość) to dziedzina podejmująca problem doskonałości osobistej człowieka, a więc wzorów osobowych i ideałów człowieka; doskonałość osobista rozumiana jest jako dążenie do wyrabiania specyficznych cech, cnót męstwa, odwagi, umiejętności znoszenia cierpienia, pracowitości, panowania nad sobą, wytrwałości, felicytologię (łac. felicytatio życzenie szczęścia) podejmuje refleksje na temat możliwości osiągania szczęścia osobistego i unikania różnych cierpień, prakseologię (gr. praksis czynność) ogólna teoria sprawnego działania, dziedzina badań naukowych dotyczących metod wszelkiego celowego działania ludzkiego; rozwój swój w związku z etyką zawdzięcza m.in. T. Kotarbińskiemu, biotechnikę (gr. bios życie) stara się dostarczyć praktycznych wskazówek, dotyczących stosunku człowieka do szczęścia, przyjemności życiowych, a także przykrych przypadków losowych takich, jak choroby, śmierć, utrata bliskich bądź następstwa starości, 24

deontologię (gr. dentos obowiązek) dział etyki traktujący o obowiązkach moralnych; zajmuje się zagadnieniem, co decyduje o wartości moralnej czynu intencje, skutki czy stopień ofiary, jakiej wymaga jego spełnienie; zainteresowana jest wszelkiego rodzaju kodeksami etyki zawodowej, etykę społeczną; rozpatruje ona dążenia i aspiracje jednostki w powiązaniu z grupami społecznymi; stara się regulować stosunki międzyludzkie; kazuistykę (od łac. casus szczególny wypadek); analizuje ona poszczególne wypadki moralne. W ocenie K. Wojtyły (1991) poszczególne czyny ludzkie mają zawsze charakter konkretny, ściśle indywidualny, a zasady formułowane i uzasadnianie w etyce mają charakter ogólny i abstrakcyjny. Powstaje problem powiązania tych ogólnych zasad z konkretnymi czynami, jeżeli zasady mają je kształtować albo też jeśli ze stanowiska tych ogólnych zasad mamy o poszczególnych czynach ludzkich wydawać osądy. Owym doprowadzeniem ogólnych zasad do konkretnych czynów zajmuje się po części tzw. kazuistyka. W każdym wypadku wchodzą w grę okoliczności zewnętrzne, wewnętrzne oraz charakterystyka cech indywidualnego temperamentu czy usposobienia. W tych okolicznościach każdy człowiek musi sam zdobyć się na aktualne uzasadnienie dobra, względnie zła moralnego swoich działań. Jest to funkcja jego sumienia. W tej sprawie dużo do powiedzenia ma instytucja tzw. kierownictwa duchowego lub wewnętrznego; kierownictwo to bywa sprawowane przez ludzi względem ludzi i to przez różnych ludzi: przez rodziców, znajomych, wychowawców itp. Kierownictwo jest uzasadnione, ponieważ (Wojtyła 1991): komuś drugiemu łatwiej jest zdobyć się na obiektywizm; ktoś drugi czasami lepiej rozumie naszą indywidualność, jej możliwości i zadania, niż ja sam to rozumiem. Można stwierdzić, że kazuistyka urealnia etykę normatywną poprzez konfrontowanie jej teoretycznych założeń z normami moralnymi konkretnego społeczeństwa, grup społecznych i z określonym przypadkiem zachowania się członków tych społeczności. Dotychczasowe rozważania w zakresie etyki opisowej i normatywnej ukazują, że można wyodrębnić określone kierunki i systemy etyczne 10 według niżej wymienionych kryteriów: 1) według treści najwyższych zasad systemu: etykę religijną normy moralne są podporządkowane normom o charakterze religijno-obrzędowym; prawodawcą moralnym jest Bóg, etykę świecką normy moralne są niezależne od religii, a jako prawodawca moralny występuje jednostka lub społeczeństwo; w tym podejściu można wyróżnić nurt etyki światopoglądowej, zaangażowanej i tzw. etykę niezależną, 10 Kierunek etyczny (Jaroń 1987) to zespół usystematyzowanych i powiązanych ze sobą poglądów na dobro moralne, normy, oceny, motywacje i wzory osobowe. W ramach kierunków występuje wiele bardziej szczegółowych systemów budowanych przez wybitnych filozofów, np. systemy etyczne: Arystotelesa, Epikura, Tomasza z Akwinu, T. Hobbesa, I. Kanta, T. Kotarbińskiego. 25

2) według źródeł pochodzenia obowiązujących norm moralnych: etykę autonomiczną przyjmuje ona dane społeczeństwo za źródło norm moralnych, etykę heteronomiczną w jej założeniach obowiązujący system wartości jest transcendentny wobec członków danej społeczności, czyli jest systemem narzuconym z zewnątrz, 3) według kryterium działań etycznych: etykę indywidualistyczną koncentrującą się na zagadnieniu wartości i celu życia jednostki, etykę społeczną nastawioną na wypracowanie norm współżycia i regulację stosunków międzyludzkich, 4) według stopnia wolności woli i odpowiedzialności moralnej: etykę deterministyczną (łac. determino = ograniczam) wola jest ograniczana warunkami, w jakich człowiek żyje (wola zdolność do realizacji określonych czynności, zamiarów i zadań, a zarazem powstrzymywanie się od innych), etykę indeterministyczną (łac. in (nie) + determino) kwestionuje ona przyczynową zależność między zjawiskami i uznaje całkowitą wolność ludzkiej woli, 5) według zakresu obowiązywania: powszechną, egalitarną, elitarną, np. przeznaczoną dla wybranych grup bądź klas społecznych, 6) ze względu na najwyższe dobro moralne (summum bonum) według J. Jaronia (1987): eudajmonizm (gr. eudaimonia szczęście) jedyną rzeczą, która ma wartość większą niż inne dobra jest szczęście; może mieć on charakter indywidualistyczny bądź społeczny (Bentham 1748-1832) według zasady: jak największa ilość szczęścia dla jak największej liczby ludzi, hedonizm (gr. hedone rozkosz, przyjemność) preferuje zasadę przyjemności, traktując ją jako wartość najwyższą, ale i cel życiowy, a także naczelny motyw postępowania (Arystyp 435-366 p.n.e., Epikur 342-270 p.n.e.), perfekcjonizm za najwyższe dobro moralne uznaje się doskonałość osobistą; jego przedstawiciele to, m.in. stoicy, I. Kant (1724-1804), T. Kotarbiński (1886-1981), rygoryzm dążył z kolei do surowego, bezwzględnego przestrzegania norm moralnych, obowiązujących w grupach społecznych (np. w koncepcji I. Kanta); skrajny rygoryzm zakłada, że wartości i normy moralne są trwałe i uniwersalne, że powinny być przestrzegane niezależnie od okoliczności, ewolucjonizm: jego przedstawiciel H. Spencer (1820-1903) uważał, że źródłami moralności są strach, lęk przed opinią społeczną, przed karą ze strony prawa i potępieniem przez religię, a także szukanie przyjemności, 26