Adam Piasecki 1 Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Rozwój infrastruktury wodno-kanalizacyjnej w gminach powiatu tucholskiego i świeckiego Wprowadzenie W literaturze naukowej infrastruktura wodno-kanalizacyjna traktowana jest jako ważny czynnik rozwoju, mający znaczenie zarówno w jego inicjowaniu, jak również w jego dalszym przebiegu. Infrastruktura wodno-kanalizacyjna ma szczególne znaczenie dla gospodarki jak również zapewnia odpowiednie warunki bytowe ludności. Do jej cech charakterystycznych należy zaliczy, między innymi, służebny charakter, długowieczność, powszechną dostępność, wysoką kapitałochłonność oraz skokowy sposób powstawania kosztów [1]. Dwie ostatnie wymienione cechy stanowią jednocześnie największą barierę w jej rozwoju, w szczególności na obszarach mniej zaludnionych. Stan i wyposażenie w urządzenia wodociągowe i kanalizacyjne na terenie kraju jest nadal niewystarczający. Najbardziej widoczne jest to na terenach wiejskich, gdzie zaległości w tym zakresie są największe. Polska wstępując do Unii Europejskiej (UE) zobowiązała się dostosować, między innymi, jakość i stan środowiska naturalnego do wymogów wspólnotowych. W dużym stopniu dotyczyło to również gospodarki wodno-ściekowej. Dzięki środkom pomocowym z UE nastąpił dynamiczny rozwój sieci wodno-kanalizacyjnej w gminach w całej Polsce. Zgodnie z wymogami UE zawartymi w Ramowej Dyrektywie Wodnej odpowiedni poziom infrastruktury wodno-kanalizacyjnej powinien zostać osiągnięty do końca 2015 roku [2]. Cel i metody pracy Celem pracy było przeprowadzenie analizy zmian w infrastrukturze wodno-kanalizacyjnej gmin powiatów świeckiego i tucholskiego w latach 1995 do 2011. Wymienione powiaty wybrano głównie ze względu na ich położenie z dala od dużych ośrodków miejskich. Istotnym czynnikiem była również niewielka gęstość zaludnienia i fakt zamieszkania większej części ludności na wsi. Dzięki temu możliwe było w pełni zweryfikowanie zmian, jakie nastąpiły w zakresie gospodarki wodno-kanalizacyjnej wtypowych obszarach wiejskich i w mniejszym stopniu miejsko-wiejskich. W pracy starano się również uwzględnić wpływ wstąpienia Polski do UE i rolę środków pomocowych w rozwoju badanej infrastruktury. Źródłem niezbędnych informacji i danych wykorzystanych w pracy był Bank Danych Lokalnych GUS. Stan wyposażenia poszczególnych gmin w badane elementy infrastruktury opisano przy użyciu wskaźników nasycenia wyrażających stosunek długości sieci na powierzchnię 100 km 2. Wyznaczono łańcuchowy wskaźnik dynamiki, którego podstawą jest zasada odnoszenia poziomu badanego zjawiska z okresu badanego do poziomu tego zjawiska z okresu bezpośrednio poprzedzającego [3]. Oznaczając badane zjawisko jako y i, średni łańcuchowy wskaźnik dynamiki przyjmuje następującą postać: (1) Dzięki niemu możliwe było obliczenie średniego tempa zmian badanych elementów z następującego wzoru: Uwzględniono również liczbę przyłączy wodociągowych i kanalizacyjnych oraz wyznaczono dynamikę 1 wzrostu liczby ludności korzystającej z kanalizacji i wodociągów w latach 2002 2011. 1 A. Piasecki Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Wydział Nauk o Ziemi. E: piasecki@doktorant.umk.pl (2) Logistyka 4/2013 405
Obszar badań Do badania wybrano gminy należące do dwóch powiatów położonych w północnej części województwa kujawsko-pomorskiego (rysunek 1). Łączna liczba gmin wynosi 17, z czego 11 należy do powiatu świeckiego, a 6 do powiatu tucholskiego. Analizowane powiaty położone są w obrębie kilku jednostek fizyczno-geograficznych, między innymi, Pojezierze Krajeńskie, Wysoczyzna Świecka, Bory Tucholskie, Kotlina Grudziądzka. W skład powiatu tucholskiego wchodzi jedna gmina miejsko-wiejska oraz pięć gmin wiejskich. Powierzchnia powiatu wynosi 1075,46 km 2, a zamieszkuje ją 48187 mieszkańców, co daje średnią gęstość zaludnienia na poziomie 45 osób na km 2. Zdecydowana większość mieszkańców powiatu mieszka na wsi, to jest około 70%. Najgęściej zaludnione są gminy położone w środkowej i zachodniej części powiatu tucholskiego. Pod względem pokrycia terenu dominującym elementem w powiecie tucholskim są lasy (ok. 50%) oraz grunty orne (32%) (rysunek 1). W skład powiatu świeckiego wchodzą dwie gminy miejsko-wiejskie oraz dziewięć gmin wiejskich. Powiat świecki jest większy od uprzednio opisanego powiatu tucholskiego o około 400 km 2, posiada również prawie dwukrotnie większą liczbę ludności (99942 mieszkańców) i nieco większą gęstość zaludnienia (68 osób na km 2 ). Najgęściej zaludnionymi obszarami powiatu świeckiego są gminy położone w południowo zachodniej jego części. Mieszkańcy powiatu świeckiego zamieszkują głównie obszary wiejskie (71%). Dominującym elementem pokrycia terenu są grunty orne (42%) i lasy (36%) (rysunek1). Rys. 1. Położenie obszaru badań oraz formy pokrycia terenu według CLC 2006. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych CLC 2006. Wyniki i dyskusja Długość sieci wodociągowej w powiecie świeckim i tucholskim w roku 1995 wynosiła odpowiednio 975,8 i 387,7 km. W kolejnych latach długość ta systematycznie wzrastała do 1425,5 km w powiecie świeckim i 846,8 km w powiecie tucholskim. Średnie roczne tempo zmian długości sieci wodociągowej wyniosło 2,4% w powiecie świeckim i ponad 5% w powiecie tucholskim. Zwiększenie długości sieci wodociągowej spowodowało wzrost nasycenia infrastrukturą wodociągową we wszystkich badanych gminach, jednak w różnym stopniu. Nasycenie siecią wodociągową w połowie lat 90 XX wieku wynosiło 66 km na 100 km 2 w powiecie świeckim, a w powiecie tucholskim wskaźnik ten był prawie dwukrotnie niższy (36 km na 100 km 2 ). W 1995 roku największe nasycenie tym elementem infrastruktury posiadały gminy położone w południowe i wschodniej części powiatu świeckiego oraz południowej części powiatu tucholskiego (rysunek 2). W 2011 roku największe nasycenie omawianą infrastrukturą występowało w gminach położonych w południowej części badanych powiatów. Jednak największy, kilkukrotny wzrost nasycenia siecią wodociągową nastąpił w gminach położonych w środkowej części analizowanych jednostek, w gminach Cekcyn (powiat tucholski) i Jeżewo (powiat świecki). Średnie tempo zmian było bardzo 406 Logistyka 4/2013
zróżnicowane w poszczególnych gminach i zawierało się w przedziale od 0,5 (gminy Dragacz, Bukowiec) do 12 (gmina Cekcyn). Rys. 2. Gęstość sieci wodociągowej Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Warszawa. Liczba przyłączy wodociągowych na terenie powiatów świeckiego i tucholskiego wynosiła w roku 1995 odpowiednio 9940 i 5805 sztuk. W ciągu 17 lat liczba przyłączy wodociągowych wzrosła o 45% w powiecie świeckim i ponad 64% w powiecie tucholskim (tablica 1). Średnie tempo zmian w badanym przedziale czasowym wyniosło 2,3 dla powiatu świeckiego oraz 3,2 dla powiatu tucholskiego. W poszczególnych gminach średnie tempo zmian różniło się znacząco (od 1 do 7,7), a największe wartości wystąpiły w gminach położonych w środkowej i północnej części analizowanych powiatów. Łączna długość sieci kanalizacyjnej wynosiła na początku rozpatrywanego okresu jedynie 72,1 km w powiecie świeckim i 56,3 km w powiecie tucholskim. Dynamika wzrostu długości kanalizacji w obu powiatach była znacznie większa niż w przypadku infrastruktury wodociągowej. W 2011 roku długość sieci kanalizacyjnej wynosiła 581,5 km w powiecie świeckim i 404,3 km w powiecie tucholskim, co stanowiło wzrost odpowiednio o 806 i 718 procent w stosunku do roku 1995 (tablica1). Średnie tempo zmian długości badanej sieci było w obu powiatach podobne i wynosiło około 13%. Konsekwencją wzrostu długości sieci kanalizacyjnej był wzrost nasycenia omawianą infrastrukturą we wszystkich badanych jednostkach. Średnie nasycenie dla obu powiatów wzrosło z ok. 5 do 38 km na 100 km2. W 1995 roku największe nasycenia występowało w gminach Tuchola (18 km na 100 km 2 ) i Świecie (22 km na 100 km 2 ). Jednak wyodrębniając spośród nich jedynie obszar wiejski, poziom nasycenia wynosił 1,7 km na 100 km 2. W kolejnych latach następowała systematyczna poprawa w zakresie nasycenia tego typu infrastrukturą w poszczególnych gminach. W przypadku trzech gmin powiatu świeckiego (Świecie, Lniano i Świekatowo) i dwóch powiatu tucholskiego (Tuchola, Kęsowo) wartość nasycenia w 2011 roku przekroczyła 40 km na 100 km 2 (rysunek 3). Rys. 3. Gęstość sieci kanalizacyjnej. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Warszawa. Logistyka 4/2013 444/4/2013 407
Długość sieci kanalizacyjnej Długość sieci wodociągowej Przyłącza wodociągowe Przyłącza kanalizacyjne Ludność korzystająca z wodociągów Ludność korzystająca z kanalizacji Gęstość sieci wodociągowej [km] na 100 km 2 Gęstość sieci kanalizacyjnej [km] na 100 km 2 Logistyka - nauka Tablica 1. Podstawowe parametry oceny rozwoju infrastruktury komunalnej. Dynamika zmian poszczególnych elementów [%] Lp. Obszar w latach 1995-2011 w latach 2002-2011 1995 2011 1995 2011 I Powiat świecki 806,5 146,1 144,6 396,7 6,3 32,6 66,2 96,8 4,9 39,5 1 Bukowiec * 109,2 121,9 * 4,0 10,7 103,9 113,4 0,0 32,8 2 Dragacz 12833,3 108,9 128,9 4271,4 18,2 33,0 59,3 64,6 0,3 34,4 3 Drzycim 779,2 117,5 131,4 695,4 7,0 36,5 79,5 93,4 2,2 17,3 4 Jeżewo 2365,0 409,1 329,9 16250,0 13,3 368,2 14,1 57,7 1,3 30,3 5 Lniano * 258,3 181,4 * 4,7 149,3 46,6 120,3 0,0 54,5 6 Nowe 248,6 148,5 136,8 173,4 3,5 10,3 66,1 98,1 13,3 33,0 7 Osie 1081,2 257,2 167,1 320,0 5,7 73,1 17,6 45,2 3,3 35,5 8 Pruszcz * 118,7 111,5 * 4,2 455,8 157,5 187,0 0,0 19,6 9 Świecie 405,4 143,0 130,6 231,3 4,7 12,8 104,1 148,9 22,3 90,3 10 Świekatowo 1630,0 166,4 157,0 502,2 2,9 22,7 85,9 143,0 6,3 101,9 11 Warlubie 954,5 147,1 174,0 1200,0 9,4 6,9 38,2 56,2 1,6 15,7 II Powiat tucholski 718,1 218,4 164,6 388,4 12,2 37,8 27,2 59,4 5,2 37,6 1 Cekcyn 10237,5 654,8 293,7 13912,5 73,2 170,8 12,3 80,6 0,3 32,5 2 Gostycyn 673,8 109,6 106,5 371,6 1,2 33,5 66,8 73,2 5,9 39,6 3 Kęsowo 2766,7 183,1 148,6 3363,6 4,0 174,6 71,8 131,6 1,9 53,3 4 Lubiewo * 231,2 205,6 * 11,4 47,5 43,5 100,6 0,0 27,5 5 Śliwice 1994,7 246,4 181,0 2229,7 23,3 42,0 19,0 46,7 1,1 21,7 6 Tuchola 293,6 185,9 136,9 188,6 3,0 16,4 34,8 64,7 18,1 53,2 *brak sieci kanalizacyjnej 1995 roku. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Danych Regionalnych, GUS Warszawa. Rozbudowa infrastruktury wodno-kanalizacyjnej umożliwiła wzrost liczby osób z niej korzystających. W latach 2002 2011 liczba ludności korzystająca z kanalizacji na terenie obydwu powiatów wzrosła o ponad 30%. W tym samym okresie czasu liczba ludności korzystająca z wodociągów zwiększyła się jedynie o ok. 6% w powiecie świeckim i 12% w powiecie tucholskim. Na obszarze poszczególnych gmin różnice te były jeszcze wyższe, jednak w każdym przypadku kilkukrotnie większy był wzrost liczby osób korzystających z kanalizacji. Znacznemu wzrostowi uległ stosunek ludności korzystającej z kanalizacji lub wodociągów do ogólnej liczby mieszkańców gminy. W 2002 roku we wszystkich badanych gminach średni udział ludności korzystającej z wodociągów wynosił 78%. Był on znacznie niższy w gminach powiatu tucholskiego o ok. 5 pkt. procentowych. W 2011 roku wskaźnik ten dla gmin obu powiatów był już niemal równy i wynosił ok. 87%. Większemu wzrostowi uległ stosunek liczby osób korzystających z kanalizacji do ogólnej liczby ludności. W roku 2002 w gminach powiatu świeckiego wynosił on ponad 44%, a w gminach powiatu tucholskiego o dwa punkty procentowe mniej. W ciągu kolejnych 9 lat wskaźnik ten wzrósł do ok. 59%. Niestety w niektórych gminach jego wartość nadal pozostała poniżej 40% (gminy Bukowiec, Pruszcz, Warlubie i Lubiewo). Najwyższy odsetek osób korzystających z kanalizacji w 2011 roku posiadały gminy miejsko-wiejskie Tuchola i Świecie (odpowiednio 84 i 75%). Na terenie objętym badaniami w latach 1995 do 2011, sieć wodociągów i kanalizacji rozwijała się nierównomiernie, zarówno w odniesieniu do poszczególnych lat, jak i gmin. W połowie lat 90. XX wieku bardzo widoczna była różnica pomiędzy rozwojem obydwu sieci, z korzyścią dla sieci wodociągowej. Inwestycje prowadzone w kolejnych latach w zakresie omawianej infrastruktury spowodowały zmniejszenie tej dysproporcji. Tempo przyrostu długości i gęstości sieci kanalizacyjnej było kilkukrotnie większe niż wodociągowej. Nadal jednak szeroko rozwiniętej sieci wodociągowej nie towarzyszy odpowiednio rozbudowany system odprowadzania ścieków. Potwierdzeniem tego jest ponad dwukrotnie większa gęstość sieci wodociągowej niż kanalizacyjnej na obszarze obydwu powiatów. Upowszechnianie sieci wodociągowej spowodowało wzrost zużycia wody od kilku do kilkudziesięciu procent i jednoczesny zbliżony wzrost ilości ścieków komunalnych. Ponieważ jak już wspomniano sieć kanalizacyjna jest dużo słabiej rozwinięta powoduje to powstanie nowego typu zagrożenia dla środowiska, polegającego na pojawianiu się względnie niewielkich, ale licznych niekontrolowanych zrzutów 408 Logistyka 4/2013
nieoczyszczonych ścieków na nieużytki lub do przeważnie nieszczelnych szamb [4]. Konsekwencją tego może być dewastacja środowiska na znacznych obszarach, a także zagrożenie sanitarno-epidemiologiczne. Aby temu zapobiec, konieczna jest dalsza rozbudowa sieci kanalizacyjnej i budowa nowych oczyszczalni ścieków [5]. W wyniku przeprowadzonej analizy stwierdzono brak zależności pomiędzy wzrostem sieci kanalizacyjnej i wodociągowej w poszczególnych gminach. Z powodów przeważnie finansowych poszczególne gminy skupiły się głównie na rozbudowie jednego z rodzajów analizowanej infrastruktury. Pozytywnym faktem jest największy wzrost gęstości sieci kanalizacyjnej w gminach (Cekcyn, Osie, Dragacz), w których obrębie znajdują się rezerwaty przyrody i parki krajobrazowe (Bory Tucholskie, Wdecki i Nadwiślański). Bez wątpienia wpłynie to na poprawę warunków przyrodniczych na tych szczególnie wartościowych i zagrożonych obszarach. Dynamiczny rozwój infrastruktury w rozpatrywanym obszarze nie byłby możliwy, gdyby nie pomoc uzyskana z zewnątrz. Jednym z głównych źródeł finansowania inwestycji infrastrukturalnych w badanych gminach(podobnie jak w całej Polsce), były programy pomocowe ze strony Unii Europejskiej. Początkowo były to programy przedakcesyjne, z których największą rolę odegrał program SAPARD [6]. Z programu tego najwięcej środków na rozbudowę infrastruktury wodno-kanalizacyjnej pozyskała gmina Cekcyn 3,6 mln zł (powiat tucholski) i Dragacz 1,6 mln zł (powiat świecki). Po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej większość gmin analizowanych powiatów rozpoczęła starania o dofinansowanie z programów strukturalnych i Funduszu Spójności. Przestrzenne rozmieszczenie wartości dofinansowanych projektów związanych z gospodarką wodno-kanalizacyjną przedstawiono na rysunku 4. Rys. 4. Wartość środków pozyskanych przez gminy powiatu tucholskiego i świeckiego z funduszy UE na gospodarkę wodno-kanalizacyjną w latach 2004 2013. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z portali mojregion (www.mojregion.eu) i mapa dotacji (www.mapadotacji.gov.pl). W większości gmin rozbudowa omawianej infrastruktury bez wsparcia ze wspomnianych programów UE, byłaby możliwa jedynie w niewielkim stopniu. Najlepiej świadczy o tym udział dofinansowanych środków w wielkości budżetu poszczególnych gmin. Udział ten wyniósł od kilku do kilkudziesięciu procent, a najwyższy był on w gminie Tuchola ok. 30% [7]. Podsumowanie W gminach powiatów tucholskiego i świeckiego w latach 1995 2011 nastąpiła wyraźna rozbudowa infrastruktury wodno-kanalizacyjnej. W największym stopniu zwiększeniu uległa długość sieci wodociągowej, głównie ze względu na stosunkowo niewielki jej koszt w porównaniu z kanalizacją. Podkreślić jednak należy, że dynamika wzrostu znacznie większa była w przypadku infrastruktury kanalizacyjnej. W wyniku czego, średnie roczne tempo zmian długości sieci kanalizacyjnej w gminach obu powiatów wyniosło około 13%, a sieci wodociągowej jedynie 3,5%. Logistyka 4/2013 444/4/2013 409
Środki pozyskane z UE pozwoliły w znacznym stopniu poprawić infrastrukturę wodno-kanalizacyjną we wszystkich badanych gminach. Zwrócono uwagę na fakt, że jedynie dzięki finansowemu wsparciu z UE, możliwa była realizacja w tak krótkim czasie i jednocześnie szerokim zakresie inwestycji związanych z tą infrastrukturą. Podsumowując działania podjęte w poszczególnych gminach, zmierzające do realizacji celów związanych z poprawą standardu życia mieszkańców i ochroną środowiska, należy uznać za zadawalające. Nastąpiła wyraźna poprawa w dostępności i jakości infrastruktury związanej z gospodarką wodno-kanalizacyjną. W niektórych gminach nadal występują pewne braki (głównie w zakresie kanalizacji), które będą musiały zostać wyeliminowane w kolejnych latach. Streszczenie Infrastruktura wodno-kanalizacyjna ma istotne znaczenie dla rozwoju gospodarczego każdego regionu. Wpływa dodatkowo na poprawę warunków życiowych mieszkańców oraz polepszenie stanu środowiska naturalnego. Ze względu na duże koszty budowy oraz małą świadomość ekologiczną, infrastruktura ta w Polsce była przez wiele lat niedoinwestowana. Skutkiem tego stan i wyposażenie w urządzenia wodociągowe i kanalizacyjne wielu gmin w kraju jest niewystarczający. W pracy przeprowadzono analizę zmian w infrastrukturze wodno-kanalizacyjnej gmin powiatów tucholskiego i świeckiego. Zwrócono ponadto uwagę na rolę środków pomocowych pochodzących z UE umożliwiających szybką rozbudowę badanej infrastruktury. Stwierdzono znaczny rozwój zarówno sieci wodociągowej jak i kanalizacyjnej, przy jednoczesnym wzroście liczby ludności korzystającej z nich. Uznano działania podjęte w poszczególnych gminach za zadawalające, przy czym wskazano na pewne braki (głównie w zakresie kanalizacji), które powinny zostać wyeliminowane w kolejnych latach. Słowa kluczowe: kanalizacja, wodociągi, powiat tucholski i świecki. Abstract THE DEVELOPMENT OF WATER SUPPLY SEWERAGE IN THE RURAL DISTRICT OF TUCHOLSKI AND ŚWIECKI Water and sanitation infrastructure is vital for the economic development of each region. It also affects the improvement of the living conditions of residents and improves the state of the environment. Due to high construction costs and low environmental awareness, this infrastructure in Poland was under-invested for many years. As a result, the condition and equipment in the water supply and sanitation infrastructure of numerous gminas in the country is insufficient. The paper analyses the changes in the water and sanitation infrastructure in the gminas of the Tuchola and Świecie poviats. The author also paid attention to the role of the EU financial support enabling the rapid development of the tested infrastructure. A significant development for both water and sanitation networks was recorded, as well as an increasing number of people using them. It was pointed out that the action taken in each gmina was satisfactory, but some shortcomings were stressed (mainly in terms of sanitation), which should be eliminated in the coming years. Keywords: sewers, water supply, poviatstuchola and Świecie. Literatura [1] Ratajczak M.: Infrastruktura w gospodarce rynkowej, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań 1999, s. 11 17. 410 Logistyka 4/2013
[2] Kłos L.: Stan infrastruktury wodno-kanalizacyjnej na obszarach wiejskich w Polsce a wymogi ramowej dyrektywy wodnej, Studia i Prace Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania, 24, 2011, s. 75 87. [3] Gruszczyński J., Kwapisz J.: Stan infrastruktury technicznej Małopolski na tle kraju, Zesz. Nauk. AR w Krakowie, nr 365, Sesja Naukowa 72, 2000, s. 157 168. [4] Piszczek S., Biczkowski M.: Infrastruktura komunalna jako element planowania i kształtowania rozwoju obszarów wiejskich ze szczególnym uwzględnieniem terenów chronionych, [w:] Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich, Kraków 2010, s. 41 56. [5] Gałązka A.: Zróżnicowanie społeczno-gospodarcze a rozwój infrastruktury komunalne na obszarach wiejskich [w:] Stasiak A (red.), Wpływ zróżnicowań regionalnych na możliwości przekształceń wsi polskiej, Biuletyn KPZK PAN, z. 188, Warszawa 1999, s. 13 46. [6] Mapa pomocy Unii Europejskiej udzielonej Polsce w ramach programu Phare 1990-2003, ISPA 2000-2003 oraz SAPARD. Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, 2004. [7] Ministerstwo Rozwoju Regionalnego [online] http://www.mapadotacji.gov.pl/projekty, ostatnia aktualizacja: 5 czerwiec 2013. Logistyka 4/2013 444/4/2013 411