Rozwój i stan gospodarki wodno ściekowej w Bydgoszczy

Transkrypt

1 Adam Piasecki 1 Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Rozwój i stan gospodarki wodno ściekowej w Bydgoszczy Wprowadzenie Dążenie do poprawy warunków bytowych charakteryzowało wszystkie kolejne etapy rozwojowe każdego ośrodka miejskiego. Przejawem tego była m.in. budowa systemów doprowadzających wodę pitną oraz odprowadzających ścieki. Pierwsze, prymitywne instalacje budowane były już w miastach starożytnych. Na ziemiach polskich pierwszy kompleksowy projekt kanalizacji opracowany został dla Gdańska w roku 1869 [1]. W Polsce przez wiele lat obserwowana była wyraźna stagnacja w rozwoju gospodarki wodno-ściekowej, szczególnie w zakresie kanalizacji. Zarówno w okresie powojennym, jak i bezpośrednio poprzedzającym transformację ustrojową inwestycje w tego typu infrastrukturę były bardzo niewielkie [2]. Najczęściej skupiały się one jedynie na rozbudowie sytemu umożliwiającego doprowadzenie wody pitnej. Konsekwencją tego jest do dziś obserwowana wyraźna dysproporcja, zwłaszcza na obszarach wiejskich pomiędzy siecią wodociągową a kanalizacyjną. Integracja Polski z Unią Europejską spowodowała konieczność dostosowa prawa krajowego do wymogów stawianych przez przepisy unijne, w tym przede wszystkim Ramową Dyrektywę Wodną (RDW). W rezultacie nowe prawo stworzyło szereg nowych korzystnych warunków zmian w sposobie zaopatrze w wodę i odprowadza ścieków [3]. Istotne wydaje się wprowadzenie w ustawie Prawo wodne zasady dotyczącej konieczności jednoczesnego rozwiąza problemu zaopatrze ludności w wodę i usunięcia nieczystości [4].W rezultacie, by sprostać nowym wymogom prawnym prowadzone są od wielu lat działa związane z budową i modernizacją ni ścieków oraz systemu wodociągowego i kanalizacyjnego w całym kraju. Jednym z priorytetów było wyposażenie w odpowiednią infrastrukturę największych miast, głównie ze względu na produkowaną przez nie ilość zanieczyszczeń. Cel i metody pracy Celem pracy było przeprowadzenie szczegółowej analizy rozwoju gospodarki wodno-ściekowej miasta Bydgoszczy i oceny jej współczesnego stanu. Skupiono się głównie na przekształcech, jakie wystąpiły po roku 1990, zarysowując jedynie wcześniejsze etapy rozwoju infrastruktury wodno-kanalizacyjnej w mieście. Ponadto zwrócono uwagę na rolę środków pomocowych pochodzących z Unii Europejskiej, w możliwie szybkim spełnieniu wymagań stawianych w RDW. Źródłem danych wykorzystanych na potrzeby niniejszego opracowa był Bank Danych Lokalnych (GUS), Roczniki Statystyczne Miasta Bydgoszczy, Roczniki Statystyczne Województwa Bydgoskiego, Roczniki Statystyczne Ochrony Środowiska, Rocznik Statystyczny Miast oraz Raport nad realizacją Krajowego Programu Oczyszcza Ścieków Komunalnych (KPOŚK) za rok 2011.Ocenę rozwoju gospodarki wodno-ściekowej przeprowadzono na podstawie analizy zmian długości sieci kanalizacyjnej i wodociągowej oraz liczby ujęć wody i ni ścieków. Określono również dynamikę i tempo zmian sieci kanalizacyjnej i wodociągowej, obliczając w tym celu łańcuchowy wskaźnik dynamiki [5].Uwzględniono liczbę przyłączy wodociągowych i kanalizacyjnych oraz liczbę ludności korzystającej z obu elementów infrastruktury w latach Zestawiono również aktualną jakość wody transportowanej systemem wodociągowym i oczyszczonych ścieków z obecnie obowiązującymi normami krajowymi i międzynarodowymi. 1 1 A. Piasecki Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Wydział Nauk o Ziemi. E: piasecki@doktorant.umk.pl 412

2 W pracy wykorzystano także dane i informacje dotyczące pozyskanych środków pomocowych z UE na rozwój infrastruktury wodno-kanalizacyjnej w mieście. Źródłem tych danych były głównie portalemojregion.eu [6] i mapadotacji.gov.pl [7]. Obszar badań Miasto Bydgoszcz położone jest w północnej Polsce nad rzeką Brdą i Kanałem Bydgoskim (rysunek 1). Bydgoszcz należy do jednych z największych w Polsce miast pod względem liczby mieszkańców ( mieszkańców -8 miejsce w Polsce) oraz zajmowanej powierzchni (176 km 2 10 miejsce w Polsce). Jest to ośrodek o silnie rozwiniętym przemyśle chemicznym i maszynowym oraz w coraz większym stopniu technologii informacyjnych. Ze względu na wielkość miasta i silnie rozwinięty przemysł, niezwykle istotną kwestią w świetle wymagań stawianych w RDW było szybkie dostosowanie infrastruktury wodnej i kanalizacyjnej do istniejących norm. Rys. 1. Schemat infrastruktury wodno-kanalizacyjnej w Bydgoszczy. Źródło: opracowane na podstawie Studium Wykonalności Przedsięwzięcia Rozwój infrastruktury wodociągowej i kanalizacyjnej gmin ościennych miasta Bydgoszczy [8]. Do początku XIX wieku woda w Bydgoszczy doprowadzana była głównie przez system drewnych rur. W kolejnych latach z różnych względów drewne rury wodociągowe uległy zniszczeniu. W wyniku tego cały XIX wiek mieszkańcy Bydgoszczy pozbawieni byli sieci wodociągowej [9]. Dopiero dynamiczny rozwój miasta pod koniec XIX wieku i związany z nim wzrost liczby ludności spowodował istotne zmiany w systemie wodno-kanalizacyjnym. W okresie tym uruchomiono stacje wodociągową oraz wybudowano pierwsze kanały ściekowe z rur żeliwnych, tym samym zapoczątkowano działalność współczesnego systemu wodno-kanalizacyjnego Bydgoszczy [10]. W kolejnych latach następował systematyczny rozwój w zakresie analizowanej infrastruktury. Powstały nowe obiekty inżynieryjne w tym m.in. stacje pomp, studnie i wieża ciśnień. Rozbudowie uległa również sieć wodociągowa i w mniejszym stopniu kanalizacyjna[11]. Od 1995 roku gospodarka wodno-ściekowa w mieście Bydgoszczy prowadzona jest przez dwa podmioty: Miejskie Wodociągi i Kanalizacja sp. z o. o. w Bydgoszczy (MWiK) oraz Spółka Wodna Kapuściska. Pierwsze z przedsiębiorstw zajmuje się dostarczaniem wody i odbiorem nieczystości głównie komunalnych. MWiK zarządza dwoma ujęciami wody pitnej Las Gdański i Czyżkówko oraz do niedawna trzema mi Fordon, Piaski (niewielka, planowane jest jej zamknięcie) i Osowa Góra (zamknięta). Druga spółka powołana zostało przede wszystkim do odbioru i oczyszcza ścieków przemysłowych z największych bydgoskich zakładów takich jak ZACHEM, Nitro-Chem i Bydgoskie Zakłady Przemysłu Gumowego STOMIL. Przedsiębiorstwo nadzoruje prace Oczyszczalni Kapuściska. 413

3 Wyniki i dyskusja Do początku lat 90. XX wieku wybudowano łącznie 435,3 km wodociągów i 294,2 km kanalizacji w Bydgoszczy. W 1990 roku ponad 94% ludności podłączonych było do sieci wodociągowej, a jedynie 85% do sieci kanalizacyjnej. Oczyszczanych było jedynie 19% generowanych w mieście ścieków. Wśród ścieków nieoczyszczonych ponad 40% (21,4 hm 3 ścieków) odprowadzanych było bezpośrednio z zakładów przemysłowych. Skutkiem tego pogorszeniu uległ stan ekologiczny ujściowego odcinka rzeki Brdy i Kanału Bydgoskiego. Po roku 1990 nastąpiło znaczące zwiększenie inwestycji w zakresie gospodarki wodno-ściekowa w Bydgoszczy. Długość sieci kanalizacyjnej w latach wzrosła z 294,2 do 884,6km, czyli o 300%. Sieć wodociągowa zwiększyła się w mniejszym stopniu bo o 171,8 km (39%) (rysunek 2). Roczne tempo wzrostu dla kanalizacji wyniosło 5,9%, a dla wodociągów 1,7%. Nasycenie siecią kanalizacyjną wynosiło w 1990 jedynie 167km na100 km 2 i w ciągu 21 lat wzrosło do 502 km na100 km 2. Mniejszemu wzrostowi uległo nasycenie siecią wodociągową z 247 km na 100km 2 do 344 km na 100km 2. Należy podkreślić, że obecnie długość (i nasycenie) sieci kanalizacyjnej jest większa od wodociągowej. Jest to wynik powsta nowych odcinków kanalizacji sanitarnej, jak również znaczącej rozbudowy kanalizacji deszczowej. Rys. 2. Rozwój sieci wodociągowej i kanalizacyjnej w Bydgoszczy w latach Źródło: opracowane na podstawie Roczników Miasta Bydgoszczy, Roczników Województwa Bydgoskiego, Rocznik Statystyczny Miast oraz danych MWiK sp. z.o. o w Bydgoszczy i BDL. Bydgoszcz posiada obecnie najdłuższą sieć wodno-kanalizacyjną spośród wszystkich miast województwa kujawsko-pomorskiego. Charakterystyczną cechą wzrostu długości badanych sieci była zmienna dynamika wzrostu. Wynika to przede wszystkim ze specyfiki budowy tego typu obiektów inżynieryjnych i, co za tym, idzie skokowego przyrostu wielkości. Wzrostowi ilościowemu sieci kanalizacyjnej i wodociągowej towarzyszyło jednoczesne podniesienie jakości istniejącej już infrastruktury. Zmodernizowaniu uległo kilkadziesiąt kilometrów obydwu sieci. Dzięki temu zmniejszone zostało prawdopodobieństwo wystąpie awarii i przedostawa się zanieczyszczeń do wód gruntowych. Wraz ze wzrostem długości omawianych sieci zwiększeniu uległa również liczba przyłączy wodociągowych i kanalizacyjnych odpowiednio o 35% i 180%. Konsekwencją tego był wzrost liczby osób korzystających z wodociągów o 4 punkty procentowe (z 92,8% do 96,8%) i kanalizacji o 7 punktów procentowych (z 84,6 do 91,6%).Dzięki wymienionym zmianom zrealizowano jeden z głównych celów prowadzonych inwestycji, polegający na podniesieniu standardu życia mieszkańców miasta. Rozbudowie i unowocześnieniu uległa również punktowa infrastruktura wodno-kanalizacyjna, między innymi, pompow III stop na stacji wodociągowej SW-1 Las Gdański, stacja wodociągowa SW-4 Czyżkówko, a przede wszystkim stacje oczyszcza ścieków Kapuściska i Fordon (wzrost przepustowość do m 3 d -1 ). Dodatkowo zlikwidowano niewielką nie ścieków Osowa 414

4 Góra (ścieki przerzucono do ni Kapuściska ) oraz wykonano rekultywację obszaru, tak zwanych, pól irygacyjnych o powierzchni około 133 ha. Obszar ten wykorzystywany był do oczyszcza ścieków, a wyłączony został z eksploatacji po oddaniu do użytku ni ścieków: Fordon i Kapuściska [12]. Przeprowadzone prace modernizacyjne w zakresie analizowanej infrastruktury, spowodowały poprawę jakości wody pitnej w mieście. Obecnie jest ona bardzo dobrej jakości i speł najwyższe normy dotyczące czystości (tablica1) [13]. Tablica 1. Jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi dostarczanej do sieci wodociągowej w Bydgoszczy. Wskaźnik Jednostka Norma Stacja Wodociągowa Polska 1) U Europejska 2) WHO 3) Czyżkówko Las Gdański Barwa mgpt dm Mętność NTU 1 akcept 5 0,33 0,22 Zapach - akcept akcept - akcept akcept Odczyn ph 6,5 9,5 6,5 9,5 6,5 8 7,7 7,7 Twardość mgcaco3 dm Przewodność μs cm Chlorki mg dm ,7 33,5 Azotany mg dm ,23 2,46 Fluorki mg dm -3 1,5 1,5 1,5 0,17 0,27 1) Rozporządzenie Ministra Zdrowia z d r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi (Dz.U. nr 61, poz 417) wraz z późniejszymi zmianami (Dz.U. nr 72 poz 466). 2) Dyrektywa Rady 98/83/EC z d 3 listopada 1998r. dotycząca jakości wody przeznaczonej do konsumpcji przez ludzi. 3) Wytyczne WHO dotyczące jakości wody do picia- zalece, wydanie drugie Źródło: na podstawie KomunikatuMWiK sp. z o. o. w Bydgoszczy w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia. Poprawie uległ również proces oczyszcza ścieków. W 2011 roku oczyszczanych było około 100% ścieków produkowanych w Bydgoszczy [14] (w 1990 oczyszczanych było jedynie 19%). Prócz ilościowego wzrostu oczyszczanych ścieków, zmniejszeniu uległo również stężenie zanieczyszczeń w ściekach oczyszczonych. Obecny stopień oczyszcza ścieków speł normy prawne oraz wymaga zawarte w Krajowym Programie Oczyszcza Ścieków Komunalnych (KPOŚK) (tablica 2). Pewnym wyjątkiem pozostaje zawartość azotu ogólnego w ściekach oczyszczonych w ni Kapuścińska. Podjęte zostały już jednak prace w celu dodatkowego zmodernizowa ni poprzez poprawy parametrów oczyszczonych ścieków i pełnego dostosowanie ich do wymogów określonych w Dyrektywie 91/271/EWG [15]. 415

5 Tablica 2. Stęże zanieczyszczeń w ściekach surowych i oczyszczonych odprowadzanych z ni Fordon i Kapuściska. Stężenie Stężenie zanieczyszczeń Stopień redukcji zanieczyszczeń w ściekach zanieczyszczeń w ściekach surowych oczyszczonych Wskaźnik Jednostka Fordon Kapuścińs ka Fordon Kapuścińs ka Fordon Kapuściń ska Norma 1) dla ścieków oczyszczonych BZT 5 mg O 2 l ,3 3,4 9, ,1 15 CHZT mg O 2 l ,6 861,8 35,9 81, ,5 125 Zawiesina ogólna mg l ,8 185,1 5,4 7,2 98,4 96,1 35 Azot ogólny mg l -1 71,8 80,0 9 17,6 87,5 78,0 10 Fosfor mg l -1 9,3 6,0 0,4 0,7 95,4 88,6 1 ogólny 1) wg. Dyrektywy Unii Europejskiej nr 91/271/EWG zm. 98/15/WE i Rozporządze Ministra Środowiska z d 24 lipca 2006 roku (Dz. U. Nr 137, poz. 984 z późn. zm.). Podniesienie jakości oczyszczonych ścieków wpłynęło pozytywnie na poprawę stanu środowiska naturalnego, a przede wszystkim wodnego. Stan czystości dolnego odcinka rzeki Brdy, do której odprowadzane są w większości oczyszczone ścieki uległ znacznej poprawie [16]. Dynamiczny wzrost długości sieci wodociągowej, a przede wszystkim kanalizacyjnej, nie byłby możliwy w Bydgoszczy, gdyby nie pomoc uzyskana z zewnątrz. Głównym źródłem środków pomocowych były fundusze europejskie. Miastu udało się uzyskać pomoc na realizację dwóch etapów inwestycji w tym zakresie. Pierwszy projekt Bydgoski system wodny i kanalizacyjny (BSWiK) został opracowany w celu kompleksowego uporządkowa gospodarki wodno-ściekowej w Bydgoszczy. Na jego realizacje uzyskano dofinansowanie ze środków Unii Europejskiej ISPA/Fundusz Spójności w wysokości 31,8 mln euro (całkowity koszt 66,24 mln euro) [17]. Kontynuacją pierwszego projektu był Bydgoski system wodny i kanalizacyjny II. Na realizacje drugiego projektu pozyskano trzykrotnie większą kwotę około 99,3 mln euro (całkowity koszt ok. 178,1 mln euro) z Fundusz Spójności. Łącznie w ciągu około 10 lat pozyskano na rozbudowę i modernizację gospodarki wodno-ściekowej w Bydgoszczy około131,1 mln euro, czyli ponad 550 mln zł (przy kursie 4,2 za 1 euro). Warto podkreślić, że dochody miasta w 2012 roku wynosiły 1,3 mld zł [18]. Z przedstawionych danych należy sądzić, że bez wspomnej pomocy z UE nie byłoby możliwe przeprowadzenie tak dużych inwestycji w mieście, w tak krótkim czasie. Podsumowanie Po transformacji ustrojowej w Polsce nastąpił dynamiczny rozwój w zakresie gospodarki wodnokanalizacyjnej. W Bydgoszczy (podobnie jak i w innych miastach Polski) na początku lat 90 XX wieku występowała wyraźna dysproporcja pomiędzy wyposażeniem w sieć wodociągową i kanalizacyjną. Spowodowane było to przede wszystkim brakiem środków finansowych oraz nieprzykładaniem należytej wagi do ochrony środowiska. W 1990 roku sieć wodociągowa w mieście była prawie 1,5 razy dłuższa niż kanalizacyjna. W wyniku przeprowadzonej analizy stwierdzono, że w ciągu 21 lat ( ) średnie tempo przyrostu sieci kanalizacyjnej było trzykrotnie większe niż wodociągowej. Skutkiem tego w 2011 roku długość kanalizacji była o 45% większa niż wodociągów. W dużym stopniu wpływ na to miał wzrost długości kanalizacji deszczowej. Dynamicznej rozbudowie infrastruktury wodno-kanalizacyjnej towarzyszyła jednoczesna modernizacja już istniejącej. Na wyróżnienie zasługuje rozbudowa i unowocześnienie ujęć wody pitnej oraz dwóch głównych ni ścieków. W wyniku realizacji tych prac jakość wody pitnej uległa znacznemu polepszeniu, podobnie jak stopień oczyszcza ścieków. 416

6 Tak znaczący rozwój gospodarki wodno-ściekowej w badanym mieście nie byłby możliwy, gdyby nie finansowe wsparcie z funduszy unijnych. Całkowity koszt inwestycji w tej dziedzinie wyniósł około 1 mld zł, a ponad połowę z tych środków miasto otrzymało z funduszy UE. Podsumowując należy stwierdzić, że obecny stan gospodarki wodno-ściekowej w Bydgoszczy uległ w bardzo dużym stopniu poprawie. Rozbudowana i zmodernizowana infrastruktura speł obecnie wszystkie wymaga jakościowe i ilościowe zawarte w RDW. Dzięki temu podniesieniu uległ standard życia wielu mieszkańców miasta, jak również w sposób istotny ograniczono negatywny wpływ antropopresji na środowisko naturalne. Streszczenie Wstąpienie Polski do Unią Europejskiej (UE) spowodowała konieczność dostosowa prawa krajowego do wymogów stawianych w przepisach unijnych, w tym przede wszystkim Ramowej Dyrektywie Wodnej (RDW). W RDW duży nacisk położono na wyposażenie w odpowiednią infrastrukturę największych miast, głównie ze względu na generowaną przez nie ilość zanieczyszczeń. W pracy dokonano analizy i oceny wielkości zmian w zakresie gospodarki wodno-ściekowej miasta Bydgoszczy, skupiając się głównie na latach W wyniku przeprowadzonej analizy stwierdzono znaczący rozwój badanej infrastruktury. Największe zmiany zaobserwowano w przypadku długości sieci kanalizacyjnej (wzrost o 300%), a w mniejszym stopniu wodociągowej (wzrost o 39%). Znacząco wzrosła również liczba osób korzystająca z kanalizacji o 7 punktów procentowych (z 84,6 do 91,6%). Bardzo korzystną zmianą w odniesieniu do środowiska naturalnego był kilkukrotny wzrost ilości oczyszczanych ścieków. Obecnie niemal 100% wytwarzanych ścieków w mieście jest oczyszczanych. Wskazano na istotne znaczenie środków pomocowych uzyskanych z UE na realizację inwestycji związanych z analizowaną infrastrukturą. Całkowity koszt inwestycji w tej dziedzinie wyniósł około 1 mld zł, a ponad połowę z tych środków miasto otrzymało z funduszy UE. Podsumowując stwierdzono istotną poprawę w zakresie gospodarki wodno-ściekowej w Bydgoszczy. Rozbudowana i zmodernizowana infrastruktura speł obecnie wymaga jakościowe i ilościowe zawarte w RDW. Słowa kluczowe: kanalizacja, wodociągi, gospodarka wodno-ściekowa, Bydgoszcz. Summary THE DEVELOPMENT OF WATER SUPPLY IN BYDGOSZCZ Poland s accession to the European Union (EU) has brought about the need to adapt the national legislation to the requirements of the EU regulations, in particular including the Water Framework Directive (WFD). The WFD puts great emphasis on the infrastructure facilities in major cities, mainly because of the amount of waste they generate. The paper presents the analysis and evaluation of changes in the water supply and sanitation system in the city of Bydgoszcz, focusing on the years 1990 to The analysis found a significant development of the tested infrastructure. The largest change was observed for the length of the sewerage network (an increase by 300%), and a bit less in the case of water supply (up by 39%). The number of people using sewage system significantly increased: by 7 percentage points (from 84.6 to 91.6%). A several-fold increase in the amount of treated wastewater was a very positive development from the point of view of the environment. Currently, 100% of wastewater generated in the city is treated. The importance of the EU financial aid for investments in the water and sanitation infrastructure was pointed out. The total investment in this area was about 1 billion PLN, and the city received more than half of this sum from the EU funds. In conclusion, a significant improvement in the field of water supply and wastewater management in Bydgoszcz was recorded. Currently, the expanded and modernized infrastructure meets the quality and quantity requirements set out by the WFD. 417

7 Keywords: sanitation, water supply, sewage management, Bydgoszcz. Literatura [1] Kolonko A., Madryas C.: Historia rozwoju kanalizacji, [w:] Madryas C., Kolonko A., Wysocki L.: Konstrukcje przewodów kanalizacyjnych, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2002, s. 26. [2] Piszczek S., Biczkowski M.: Infrastruktura komunalna jako element planowa i kształtowa rozwoju obszarów wiejskich ze szczególnym uwzględnieniem terenów chronionych, Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich, Kraków [3] Kłos L.: Stan infrastruktury wodno-kanalizacyjnej na obszarach wiejskich w Polsce a wymogi ramowej dyrektywy wodnej, Studia i Prace Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządza, nr 24, s [4] Ustawa z d 23 stycz 2013 r. Prawo wodne Dz.U. z 2012 poz [5] Gruszczyński J., Kwapisz J.: Stan infrastruktury technicznej Małopolski na tle kraju, Zesz. Nauk. AR w Krakowie, nr 365, Sesja Naukowa 72, 2000, s [6] Województwo Kujawsko-Pomorskie - fundusze europejskie ( [7] Ministerstwo Rozwoju Regionalnego ( [8] Studium Wykonalności Przedsięwzięcia Rozwój infrastruktury wodociągowej i kanalizacyjnej gmin ościennych miasta Bydgoszczy, Rozdział 2: Opis istniejącego systemu wodno-ściekowego, [9] Matuszczak M.:, Ocalone dziedzictwo, Wodociągi Kanalizacja, nr 3 [97], [10] Derkowska-Kostowska B., Dygaszewicz E., Wysocka A., Zajączkowska T., Bartowski K., Łbik L., Romaniuk M., Winter P.: Historia wodociągów i kanalizacji w Bydgoszczy do 1945r., Bydgoszcz 2004, s. 45. [11] Miejskie Wodociągi i Kanalizacja w Bydgoszczy, [12] Miejskie Wodociągi i Kanalizacja w Bydgoszczy, [13] Komunikat MWiK sp. z o. o. w Bydgoszczy w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi dostarczanej do sieci -2013, [14] Raport o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2011 roku, 2012, WIOŚ, Bydgoszcz, s [15] Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Toruniu, [16] Stan środowiska w Bydgoszczy w 2010 roku, 2011, WIOŚ, Bydgoszcz, s [17] Mapa pomocy Unii Europejskiej udzielonej Polsce w ramach programu Phare , ISPA oraz SAPARD. Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, [18] Biuletyn Informacji Publicznej, 418