HENRYK BIAŁYSZEWSKI ADOLF DOBIESZEWSKI JANUSZ JANICKI Socjologia wydanie II Warszawa 2006
Recenzenci Prof. dr hab. Zbigniew Krawczyk Prof. dr. hab. Stanisław Widerszpil Poszególne rozdziały napisali Henryk Białyszewski rozdziały: III, IV, XII, XIII, XVI. Adolf Dobieszewski rozdziały: II, VI, VII, VIII, X, XI, XVII. Janusz Janicki rozdziały: I, V, IX, XIV, XV, XVIII. skład i Łamanie GrafComp s.c. PROJEKT OKŁADKI Paweł Łazarczyk Copyright by DrukTur sp. z o.o., Warszawa 2006 Wszelkie prawa zastrzeżone. Każda reprodukcja lub adaptacja całości bądź części niniejszej publikacji, niezależnie od zastosowanej techniki reprodukcji (drukarskiej, fotograficznej, komputerowej i in.), wymaga pisemnej zgody wydawcy. ALMAMER Szkoła Wyższa 01-201 Warszawa, ul. Wolska 43 www.almamer.pl ISBN 83-60197-30-X DRUK I OPRAWA Zakład Wydawniczy DrukTur sp. z o.o. 01-201 Warszawa, ul. Wolska 43 tel. 22 321 85 03 www.druktur.pl e-mail: wydawnictwo@druktur.pl
Spis treści Rozdział I PRZEDMIOT I ZAKRES SOCJOLOGII............ 7 1. Przedmiot socjologii................. 7 2. Zarys dziejów i klasycy socjologii............. 12 3. Współczesne kierunki socjologiczne............ 16 R.ozdział II PODSTAWOWE UWARUNKOWANIA I NORMY ŻYCIA SPOŁECZNEGO. 21 1. Środowisko społeczne człowieka............. 21 2. Uwarunkowania przyrodnicze.............. 24 3. Uwarunkowania ekonomiczne i kulturowe.......... 28 4. Trwałość i zmienność norm............... 30 5. Zróżnicowanie norm................. 32 Rozdział III ZBIORY I ZBIOROWOŚCI SPOŁECZNE........... 41 1. Zbiory społeczne i ich klasyfikacja............. 41 2. Kręgi społeczne i ich rodzaje.............. 47 3. Zbiorowości społeczne i ich rodzaje............ 50 Rozdział IV TŁUMY JAKO ZBIORY SPOŁECZNE............ 59 1. Tłumy konwencjonalne i niekonwencjonalne......... 59 2. Tłumy paniczne.................. 64 3. Tłumy agresywne.................. 66 4. Tłumy ekspresyjne................. 73
4 Spis treści Rozdział V GRUPY SPOŁECZNE.................. 77 1. Pojęcie i rodzaje grup społecznych............. 77 2. Więzi i wartości wewnątrzgrupowe............. 79 3. Skład osobowy i struktura grupy............. 83 4. Rola grup w życiu społecznym.............. 85 Rozdział VI KLASY i WARSTWY SPOŁECZNE............. 89 1. Zróżnicowanie społeczne................ 89 2. Klasy społeczne.................. 91 3. Warstwy społeczne................. 95 Rozdział VII RODZINA A SPOŁECZEŃSTWO.............. 99 1. Pojęcie rodziny i sposoby wyboru partnera.......... 99 2. Typy i funkcje rodziny................ 100 3. Czynniki integracji rodziny............... 101 4. Czynnild dezintegracji rodziny.............. 102 5. Potrzeby i zagrożenia polskich rodzin............ 104 Rozdział VIII NARÓD I STRUKTURA ETNICZNA............ 107 1. Naród i jego tożsamość................ 107 2. Grupy etniczne i mniejszości narodowe........... 110 3. Naród a państwo.................. 112 4. Nacjonalizm i rasizm................. 114 5. Stosunki narodowościowe w Polsce............ 116 Rozdział IX TERYTORIALNE STRUKTURY SPOŁECZNE......... 119 1. Zbiorowości terytorialne a społeczności lokalne......... 119 2. Pojęcie i cechy społeczności lokalnej............ 120 3. Społeczności lokalne w procesie przemian.......... 122 4. Przyszłość lokalności................. 126 Rozdział X INSTYTUCJE POLITYCZNE SPOŁECZEŃSTWA........ 129 1. Państwo i podstawy jego funkcjonowania........... 129 2. Proces demokratyzacji państwa.............. 133
Spis treści 5 3. Przejawy deformacji państwa.............. 136 4. Partie polityczne.................. 138 5. Systemy partyjne.................. 140 Rozdział XI KULTURA I PROCESY KULTUROWE............ 143 1. Pojęcie i składniki kultury............... 143 2. Zróżnicowanie kulturowe............... 147 3. Społeczne funkcje kultury............... 149 4. Sytuacja kultury polskiej................ 152 Rozdział XII SOCJOLOGICZNA KONCEPCJA OSOBOWOŚCI........ 155 1. Miejsce osobowości w teorii socjologicznej.......... 155 2. System społeczny a osobowość.............. 156 3. System kultury a osobowość............... 160 4. Dwa przeciwstawne ujęcia osobowości ludzkiej......... 163 5. Rozwój osobowości społecznej.............. 165 6. Osobowość dojrzała i niedojrzała człowieka dorosłego....... 173 Rozdział XIII KONFLIKTY OSOBOWOŚCIOWE i SPOŁECZNE........ 177 1. Konflikty osobowościowe - ich rodzaje........... 177 2. Konflikty społeczne................. 185 3. Dynamika konfliktów społecznych............. 187 Rozdział XIV Rozwój SPOŁECZNY................. 197 1. Podstawowe pojęcia teorii rozwoju społecznego......... 197 2. Interpretacje rozwoju społecznego............. 198 3. Czynniki rozwoju społecznego.............. 202 4. Typologia społeczeństw. Prognozowanie przyszłości........ 205 Rozdział XV RUCHLIWOŚĆ SPOŁECZNA............... 209 1. Pojęcie i rodzaje ruchliwości społecznej........... 209 2. Przyczyny i motywy ruchliwości społecznej.......... 211 3. Społeczeństwo otwarte. Kanały i bariery ruchliwości....... 213 4. Ruchliwość społeczna w Polsce w latach powojennych....... 215
6 Spis treści Rozdział XVI OPINIA PUBLICZNA.................. 221 1. Spór wokół pojęcia opinia publiczna........... 221 2. Elementy składowe opinii publicznej............ 224 3. Cechy opinii publicznej................ 229 4. Funkcje opinii publicznej............... 230 5. Opinia publiczna a publiczność.............. 233 6. Społeczno-strukturalne uwarunkowania opinii publicznej...... 235 7. Wpływ małych grup i kręgów społecznych na kształtowanie opinii publicznej.............. 237 Rozdział XVII ZJAWISKA PATOLOGII SPOŁECZNEJ............ 243 1. Pojęcie i źródła patologii................ 243 2. Przejawy patologii.................. 247 3. Przeciwdziałanie patologii............... 251 4. Niektóre przejawy patologii w Polsce............ 253 Rozdział XVIII PROCESY DEMOGRAFICZNE I STRUKTURA DEMOGRAFICZNA SPOŁECZEŃSTWA.................. 255 1. Problemy rozwoju demograficznego............ 255 2. Zróżnicowanie populacji pod względem płci.......... 260 3. Zróżnicowanie populacji pod względem wieku......... 265 LITERATURA.................... 270
Rozdział I 1. PRZEDMIOT SOCJOLOGII SOCJOLOGICZNA PERSPEKTYWA POZNAWCZA Nazwa socjologia pochodzi od łacińskiego słowa societas- społeczeństwo oraz greckiego logos nauka. Termin ten (w oryginale la sociologie), wprowadzony do języka naukowego przez francuskiego filozofa Augusta Comtea (1798-1857), by! początkowo krytykowany za ową dwujęzyczność, ale z biegiem czasu został przyjęty i jest powszechnie stosowany dla oznaczenia omawianej tu dyscypliny naukowej. Dosłownie oznacza on naukę o społeczeństwie. Nazwa ta, przydatna w użyciu, bo zwięzła i łatwa, nie określa jednak w wystarczającym stopniu tożsamości tej nauki, jest bowiem wiele różnych nauk o społeczeństwie. Można do nich zaliczyć między innymi historię, ekonomię, politolcgię, etykę, psychologię społeczną, etnografię, etnologię. Socjologia, będąc odrębną dyscypliną naukową, ma swoją specyfikę, która odróżnia ją od innych nauk zajmujących się badaniem społeczeństwa. Analiza treści zainteresowań socjologii pozwala stwierdzić, że jej differentia specifica nie polega na zajmowaniu się jakimś wyodrębnionym aspektem życia społecznego, jak to występuje np. w przypadku historii (przeszłość), ekonomii (gospodarka) czy politologii (instytucje i procesy polityczne), ale wiąże się z pewnym kierunidem zainteresowań społeczeństwem z olaeśloną perspektywą poznawczą. Właściwe socjologii zainteresowanie społeczeństwem sprowadza się do badania zjawisk i procesów zachodzących w zbiorowym życiu ludzi. Chodzi tu przede wszystkim o: różnorodne związld łączące ludzi ze sobą i ich zachowania zbiorowe; formy życia społecznego, w ramach których przejawiają się rozmaite relacje międzyludzkie; instytucje społeczne rozumiane jako zorganizowane i utrwalone zespoły działań ludzkich; procesy zmian tych relacji, form i instytucji.