Systemy filozoficzne Chin dawnych Chiny są mozaiką filozoficzno-religijną W odróżnieniu od cywilizacji zachodniej cechą charakterystyczną jest synkretyzm czyli łączenie różnych nurtów filozoficznych i religijnych w jeden często niezdefiniowany obiekt wierzeń. W głównym nurcie rozważań filozoficznych w dawnych Chinach obecne były trzy główne szkoły: konfucjanizm, taoizm i legizm. Konfucjanizm Konfucjanizm (rujia) to szkoła uczonych jest szkołą filozoficzną ogólnie zakorzenioną w Chinach i innych krajach Azji Wschodniej, która oznacza dosłownie tradycję lub doktrynę uczonych. Jej zwyczajowa nazwa w językach europejskich Konfucjanizm, pochodzi od zlatynizowanej formy imienia człowieka określanego po chińsku jako Mistrz Kong (Kong Fuzi) Konfucjusza (551-479 p.n.e), który w fundamentalny sposób rozwinął zasady tej doktryny. Myśl Konfucjusza jest głównie znana dzięki Lunyu (Dialogom Konfucjańskim), stanowiącym zbiór wypowiedzi i poglądów Nauczyciela, spisanych przez jego uczniów. Według Konfucjusza podstawą dobrych rządów w państwie, a szerzej całego porządku społecznego jest postępowanie zgodne z przydanymi każdemu człowiekowi zakresowi obowiązków i odpowiedzialności:,,trzeba tylko był władca postępował jak się godzi władcy, minister jak przystoi ministrowi-, ojciec jak ojcu należy, a syn po synowsku (Dialogi, XII, 11). Konfucjusz podkreślał znaczenie prawości i humanitarności. Każdy człowiek ma w społeczeństwie do spełnienia określone powinności, które powinny być spełnione dla nich samych, a nie dla korzyści. Ogromną rolę u Konfucjanistów pełniła rodzina, w której stosunki hierarchiczne i wynikające z nich zależności, były projekcją stosunków w całym państwie. Kluczową rolę w tym względzie pełni nabożność synowska (xiao), zgodnie z którą, ten kto z szacunkiem odnosi się do rodziców, a przyjaźnią wobec rodzeństwa, będzie w stanie rozciągnąć te cnoty na rządzenie państwem.
Władca powinien rządzić za pomocą dobrego przykładu i związanego ze swoją cnotą autorytetu wpływać na społeczeństwo lud jest jak trawa, władca jak wiatr. W odniesieniu do zarządzania społeczeństwem Konfucjusz zakładał, iż etyka i moralność miały spełniać podstawową rolę. Jednak nie wszyscy ludzie w konfucjanizmie mieli być szlachetni (junzi), czyli tacy, którzy lękają się woli nieba, bo mali ludzie (xiaoren) rządzeni podlegali rządom szlachetnych. Ludzie szlachetni mieli posiadać wrodzone cechy takie jak: honor, samodoskonalenie, szlachetność czy poczucie sprawiedliwości. Nierówności w społeczeństwie są rozumiane jako stan naturalny a rządzący ma za zadanie naprawiać to co nie jest zgodne z normami etyczno-moralnymi. Rozróżnienie na rządzącego (jun) oraz ministrów (chen) oparte było na podziale pracy i obowiązków. Rządzący miał przede wszystkim dbać o dobrobyt społeczeństwa i o morale społeczeństwa, co było możliwe tylko przez rządzących o wysokich kwalifikacjach i nieskazitelnej moralności. Ci zaś mieli się samodoskonalić, szanować wartości, traktować poddanych jak własne dzieci. Miało to wypływać z ren pojęcia wieloznacznego, tłumaczonego m.in. jako humanitarność. Przyjmuje się, iż początkiem ren jest lojalność (zhong) oraz wzajemność (shu). Istotnym zagadnieniem było, iż posiadający ren powinien doskonalić innych oraz nie czynić innym czego by nie chciał by jemu czyniono. Zadaniem rządzących jest naprawianie w celu osiągnięcia humanitarności i sprawiedliwości dla wszystkich. Idealistyczna wizja rządzących miała się opierać na przykładzie władcy: Kiedy władca czyni dobrze, wszyscy będą go naśladować. Co czyni władca będą czynić podwładni. W momencie, kiedy władca przekracza swoje uprawnienia, nie dba o dobro poddanych traci wówczas mandat niebios (tianming) i władzę. Klasyczny władca konfucjański nie bierze odpowiedzialności za rządzenie i nie jest aktywnie włączony w politykę, tylko stawi wzorzec moralny, który pomaga ogółowi w samodoskonaleniu dając moralny przykład. Ważnym elementem rozumowania Konfucjusza było ujęcie jednostki jako elementu wielkiej struktury społecznej, która była zrodzona do wypełniania obowiązków. W celu dobrego rządzenia istniała konieczność uregulowania stosunków w rodzinie a schemat
rodziny miał zostać przełożony na relacje w większej grupie społecznej. Idealna wizja harmonijnej rodziny miała promieniować na resztę a także być szkołą dla przyszłych władców: ten kto nie potrafi pouczać swoich dzieci nie będzie potrafił rządzić innymi. Takie podejście określane jako shu miało stanowić uniwersalną formułę prowadzącą do wielkiego zjednoczenia (datong). Społeczne nawyki takie jak posłuszeństwo, braterstwo miały być kształtowane w rodzinie. W filozofii konfucjańskiej wyróżniano cztery kategorie ludzi: mędrców znający dao moralne zasady świata, ludzi zdobywających wiedzę przez naukę, ludzie uczący się mimo wszelkich przeciwności, ludzi żyjących w trudzie i nie mających potrzeb intelektualnych. Konfucjańskie myślenia polityczne było linearne hierarchiczne, tzn. każdy w społeczeństwie akceptował pozycję władcy. Konfucjanizm zakładał również osiągnięcie jedności świata, wypływającej z koncepcji bipolarnej świata spokoju i zakłopotania (he ping i luan) m.in. poprzez przedstawianie walczących królestw i wielkiej jedności (da tong). Dodatkowo w konfucjanizmie funkcjonowała idea działania bez nagrody człowiek wykonywał swoje obowiązki, jako moralnie słuszne, nie oczekując w zamian wynagrodzenia. W konfucjanizmie wyróżniane są cztery podstawy etyczne natury ludzkiej ren miłość do innych jako ogólne prawo, yi poczucie obowiązku, sprawiedliwości, li poczucie wypełniania odpowiednich form i reguł oraz zhi poznanie, które sprowadza się do wiedzy i znajomości cnót etycznych. Z punktu widzenia władzy istotna była koncepcja drogi królewskiej (wang dao) czyli zasada władcy doskonałego, który przede wszystkim miał zapewnić dobrobyt i harmonię nie zaś wolność jednostek. Taoizm (daojiao) oznacza drogę lub podstawowe zasady. Twórca taoizmu - Laozi uważał, że zasadą świata jest dążenie do przeciwieństw, a gdy rzecz osiągnie skrajność, przechodzi w swe przeciwieństwo, tak jak gdy słońce osiągnie zenit, zachodzi, gdy księżyc osiągnie pełnię zaczyna się cofać. Taoizm podkreśla potrzebę pogodzenia się ze zmiennością losu, co w życiu społecznym Chińczyków przekłada się na przezorność w czasach pomyślności i nadzieję na poprawę w trudnych okolicznościach. Taoiści
podobnie jak konfucjaniści podkreślają zasadę złotego środka, w myśl której pożądane jest unikanie w życiu skrajności. W odróżnieniu od konfucjanizmu w taoizmie nie tyle etyka miała istotne znaczenie dla formowania człowieka szlachetnego, ile naturalna droga (dao) miała formować mędrca (shengren) lub postać prawdziwą, autentyczną (zhenren). Osiągnięcie harmonii miało nastąpić w wyniku zjednoczenia z naturą a to miało z kolei prowadzić do społeczeństwa idealnego. Dao rozumiane w różny sposób miało być początkiem działań człowieka i metodą jego poczynań. W konfucjanizmie władca miał być moralny i służyć dobru ogółu, w taoizmie natomiast miał żyć w harmonii z naturą czyli wyznawać zasadę niedziałania (wu-wei). Władca miał pozwalać na to, by podwładni rozwiązywali sami problemy a nie ingerując w ich poczynania miał zapewnić zjednoczenie z dao. W dziełach taoistycznych, z kolei, zwracano uwagę przede wszystkim na sprzeczności (mao dun). Odnajdywano je przede wszystkim w koncepcji yin i yang, wzajemnie się zwalczających sił ciemności i światła, zła i dobra, kobiety i mężczyzny, które jednocześnie wzajemnie się uzupełniają. W filozofii taoistycznej wyrażało się to w słowach: Im więcej na świecie będzie zakazów, w tym głębszej nędzy ludzie żyć będą. Jednak droga dao, mimo że nie działała to jednak była sprawcą wszystkiego, co otaczało ludzi. Według taoistów władca powinien kształtować się na wzór dao nie czynić nic i pozwolić podwładnym, by czynili to, co mogą sami robić. Wszelka wiedza i projekcja rzeczywistości miała prowadzić do rywalizacji, konfliktów i wojen, które nie prowadziły do harmonii z dao. Legizm Konfucjanizm był tradycyjnie ideologią urzędniczą lub systemem etycznym, a taoizm filozofią ludową. Natomiast filozofią władzy był legizm, której twórcą był Han Fei (280 233 p.n.e). Legiści kładli nacisk na zagadnienia praktycznej i realnej polityki, odnosząc się z rezerwą wobec opartych na dążeniu do samodoskonalenia postulatach konfucjanistów. Legiści przywiązując uwagę do zasad organizacji władzy i przywództwa zakładali, że najlepszym środkiem ich sprawowania jest prawo i egzekwowanie kar, a nie utopijna cnota.
Do najbardziej znanych przedstawicieli legizmu zalicza się Shang Yanga (390-338 p.n.e) Shan Puhai (385-337 p.n.e) i Han Fei (280-233 p.n.e.). Wszyscy domagali się reform państwa w duchu centralizacji i likwidacji autonomii wspólnot wiejskich i rządów arystokracji rodowej. W odróżnieniu od zwolenników konfucjanizmu uznawali iż celem nadrzędnym jest zbudowanie silnego wiecznie trwającego państwa nie zaś dobro społeczeństwa. Do skutecznego rządzenia potrzebne było prawo fa jako podstawa rządzenia i miało być połączeniem systemu kar i nagród (wu wen). Władca zaś posiadający autorytet shi może karać nie przestrzegających prawa. Metodą zaś rządzenia miał być podstęp dążący do wykrycia prawdziwych intencji poddanych i stworzenie systemu frakcji, które wzajemnie będą się zwalczały a władca będzie panował. Filozofia legizmu zakładała z góry, iż ludzie z natury są źli a zdobywanie wiedzy to symbol przewrotności. Odrzucano zatem konieczność edukacji a optowano za karami. Mądry władca, zdaniem Han Feizi nie oczekuje od ludzi, iż sami z siebie będą czynić dobro, lecz nie dopuszcza by nie mogli czynić zła. W traktacie Shangjunshu (Ksiega księcia Shanga) Shan Yang, za dwie podstawy siły państwa uznawał rolnictwo i armię, odrzucając natomiast handel oraz konfucjańskie nauczanie literatury. W założeniach legistów proponowano umacnianie państwa, panującej dynastii oraz armii. Wobec stanowionego prawa wszyscy mieli być równi a władca zachowywał dla siebie nagradzanie bądź karanie podwładnych. Zjednoczenie państwa miało następować, nie jak w konfucjanizmie na drodze moralnego przykładu władzy, lecz na drodze siłowej z użyciem armii, tworząc państwo despotyczne. (opr. B. Kowalski)