Wystarczalnoœæ zasobów dolnoœl¹skich z³ó kamieni ³amanych w œwietle rozwoju eksploatacji i uwarunkowañ geoœrodowiskowych

GOSPODARKA SUROWCAMI MINERALNYMI Tom 24 2008 Zeszyt 2/4 KRZYSZTOF GALOS*, WOJCIECH GLAPA** Wystarczalnoœæ zasobów dolnoœl¹skich z³ó kamieni ³amanych w œwietle rozwoju eksploatacji i uwarunkowañ geoœrodowiskowych Wprowadzenie W ci¹gu ostatnich piêciu lat na polskim rynku kruszyw mineralnych zachodzi³y dynamiczne zmiany. W regionie dolnoœl¹skim mia³y one szczególnie intensywny przebieg, co zwi¹zane jest z wyj¹tkow¹ pozycj¹ Dolnego Œl¹ska w krajowej gospodarce surowcowej. Jest to pochodn¹ wielu czynników, takich jak urozmaicona budowa geologiczna regionu, obfitoœæ z³ó ró norodnych kopalin, wyj¹tkowa koncentracja z³ó kopalin skalnych przydatnych do produkcji wysokiej jakoœci kruszyw mineralnych, wieloletnia tradycja górnictwa skalnego, jak równie stosowanie najnowoczeœniejszych rozwi¹zañ eksploatacyjnych i przeróbczych. 1. Baza zasobowa z³ó ska³ zwiêz³ych kamieni ³amanych i blocznych w województwie dolnoœl¹skim na tle kraju Z³o a ska³ zwiêz³ych (kamieni ³amanych i blocznych), w przeciwieñstwie do powszechnie wystêpuj¹cych z³ó kopalin okruchowych (piasków i wirów), nale ¹ do stosunkowo rzadkich w skali kraju: ich iloœæ jest oko³o dziesiêciokrotnie mniejsza. Tak e wydobycie roczne tych ska³ jest w Polsce trzykrotnie mniejsze ni kruszyw wirowo-piaskowych. ** Dr in., Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi¹ PAN, Kraków; e-mail: kgalos@min-pan.krakow.pl ** Dr in., Politechnika Wroc³awska, Wydzia³ Geoin ynierii, Górnictwa i Geologii, Wroc³aw; e-mail: wojciech.glapa@pwr.wroc.pl

236 Z drugiej strony przeciêtne wielkoœci zasobów w poszczególnych z³o ach kamieni ³amanych i blocznych s¹ znacznie wiêksze ni w z³o ach wirowo-piaskowych. W Polsce, wed³ug stanu na koniec 2006 r., udokumentowanych by³o 590 z³ó kamieni ³amanych i blocznych o ³¹cznych zasobach bilansowych 8 415 mln Mg. Zagospodarowanych by³o 240 z³ó o zasobach przemys³owych 2 701 mln Mg (tab. 1) (Bilans Zasobów... 2007). Sumaryczne zmiany w zasobach geologicznych bilansowych i przemys³owych w ostatnich latach (wyra one jako przyrosty i ubytki) nie s¹ w omawianej grupie z³ó tak spektakularne, jak w przypadku z³ó kruszyw piaszczysto- wirowych. Odnotowuje siê sta³y, choæ wolno postêpuj¹cy ubytek zasobów przemys³owych. Mo na odnieœæ wra enie, e ruch zasobów jest tu znacznie mniejszy, a jakiekolwiek trendy s¹ trudniej zauwa alne. Okazuje siê, e zasadnicze zmiany w wielkoœci zasobów kamieni ³amanych i blocznych s¹ efektem dok³adniejszego rozpoznawania poszczególnych z³ó i weryfikacji zasobów. Ubytki zasobów z tytu³u eksploatacji z³ó maj¹ znaczenie drugorzêdne. W województwie dolnoœl¹skim skupionych jest 51,5% krajowych zasobów bilansowych i a 77,3% krajowych zasobów przemys³owych kamieni ³amanych i blocznych. Zlokalizowane s¹ tu jedyne w Polsce z³o a gabra i sjenitów, niemal wszystkie spoœród krajowych z³ó bazaltów, granitów, melafirów i porfirów, a tak e wszystkie z³o a ska³ metamorficznych: amfibolitów, serpentynitów, zieleñców, gnejsów, hornfelsów, migmatytów, ³upków krystalicznych i marmurów (Glapa, Sroga 2008). Ta wyj¹tkowa koncentracja z³ó powoduje, e Dolny Œl¹sk jest tradycyjnie najwa niejszym w Polsce producentem kruszyw ³amanych ze ska³ magmowych i metamorficznych. W innych regionach Polski z koniecznoœci rozwinê³a siê produkcja kruszyw ³amanych ze zwiêz³ych odmian ska³ osadowych. Ze z³ó regionu œwiêtokrzyskiego pochodzi wiêkszoœæ kruszyw wapiennych i dolomitowych, a ze œl¹sko-krakowskiego i z Karpat kruszyw wapiennych, dolomitowych i piaskow- TABELA 1 Zasoby przemys³owe i wydobycie kamieni ³amanych i blocznych w Polsce w latach 2002 2006 TABLE 1 Available reserves and mining output of crushed and dimension stone in Poland 2002 2006 Rok Zasoby przemys³owe tych Z³o a zagospodarowane Wydobycie z³ó liczba zmiana, % mln Mg zmiana, % tys. Mg zmiana, % 2002 216 +3,3 2 924 0,4 22 619 +2,3 2003 221 +2,3 2 813 3,8 25 689 +13,6 2004 227 +2,7 2 802 0,4 28 704 +11,7 2005 236 +4,0 2 715 3,1 33 834 +17,9 2006 240 +1,6 2 709 +0,2 36 603 +8,1 ród³o: Bilans Zasobów... 2003 2007; obliczenia w³asne

cowych. W konsekwencji niemal ca³a produkcja naturalnych kruszyw ³amanych ze Ÿróde³ krajowych skupiona jest w szeœciu województwach Polski po³udniowej (tab. 2). Na Dolnym Œl¹sku przedmiotem eksploatacji dla potrzeb produkcji kruszyw ³amanych i kamieni budowlanych s¹ g³ównie kwaœne i zasadowe magmowe ska³y plutoniczne (granitoidy, gabra) oraz wulkaniczne (porfiry, melafiry, bazalty). Du o mniejsze znaczenie gospodarcze ska³y metamorficzne (gnejsy, amfibolity, serpentynity), a zupe³nie marginalne ska³y osadowe: szarog³azy, piaskowce i wapienie. Bogactwo odmian wystêpuj¹cych tu ska³ zwi¹zane jest w wielu przypadkach z ich unikatow¹ jakoœci¹. Przyk³adem niech bêd¹ (nie tylko w kraju) z doskona³ych parametrów fizykomechanicznych bazalty i melafiry, czy te amfibolity z Ogorzelca i gabra z Braszowic (Glapa, Sroga 2008). S¹ one wykorzystywane m.in. do produkcji najwy szej jakoœci kruszyw ³amanych do budownictwa komunikacyjnego (mosty, lotniska i autostrady). W województwie dolnoœl¹skim w 2006 roku by³o udokumentowanych ³¹cznie 240 z³ó kamieni ³amanych i blocznych, w tym oko³o 150 posiadaj¹cych kopalinê przydatn¹ do 237 Wydobycie ze z³ó kamieni ³amanych i blocznych w ujêciu wojewódzkim Mining output form crushed and dimension stone deposits in main voivodships TABELA 2 TABLE 2 Wydobycie w latach [tys. Mg] Województwo Zmiana wielkoœci wydobycia w stosunku do roku poprzedniego [%] 2002 2003 2004 2005 2006 Dolnoœl¹skie Ma³opolskie Opolskie Podkarpackie Œl¹skie Œwiêtokrzyskie Pozosta³e województwa 10 516 13 542 13 500 17 587 17 894 7,4 +28,8 0,3 +30,3 +1,7 2 915 3 165 4 042 4 134 4 818 +19,8 +8,6 +27,7 +2,3 +16,5 1 106 1 149 1 398 1 273 1 368 +2,7 +3,9 +21,7 8,9 +7,4 334 368 450 518 576 +11,1 +10,2 +22,3 +15,1 +11,1 1 568 1 634 1 662 1 787 1 904 +36,5 +4,2 +1,7 +7,5 +6,5 5 677 6 273 7 006 7 902 9 469 +6,3 +10,5 +11,7 +12,8 +19,8 503 453 646 633 577 +13,8 9,9 +42,6 2,0 8,8 ród³o: Bilans Zasobów... 2003 2007; obliczenia w³asne

Iloœæ zagospodarowanych z³ó kamieni ³amanych woj. dolnoœl¹skiego 1 TABLE 3 238 produkcji kruszywa naturalnego ³amanego. Spoœród nich 85 stanowi³y z³o a zagospodarowane (tab. 3), a bie ¹c¹ eksploatacjê prowadzono w 64 z³o ach. W okresie ostatnich piêciu szeœciu lat nie zauwa a siê istotnych zmian iloœci zagospodarowanych z³ó kamieni ³amanych na Dolnym Œl¹sku. W ujêciu ³¹cznym notowano z regu³y pewne ubytki zasobów bilansowych tych z³ó, natomiast zjawiskiem sta³ym by³ systematyczny ubytek wielkoœci zasobów przemys³owych w z³o ach zagospodarowanych (tab. 4). Najwiêksze zmiany w wielkoœci zasobów bilansowych odnotowano w roku 2003, gdy przyrost tych zasobów w ³¹cznej iloœci oko³o 120 mln Mg nast¹pi³ dziêki udokumentowaniu lub lepszemu rozpoznaniu z³ó niezagospodarowanych, m.in. Rybnica I, Siedlimowice I, Targowica Wschód, Ksiêginki Pó³noc, Kostrza-Wanda, Ksiêginki I. Tak e w roku 2006 przyrost tych zasobów siêgn¹³ 57 mln Mg, a to za spraw¹ udokumentowania z³o a migmatytu, amfibolitu i granodiorytu Kluczowa (24 mln Mg) oraz zwiêkszenia zasobów z³ó : Kostrza Piekie³ko (14 mln Mg granitu), Ksiêginki Pó³noc (9,6 mln Mg bazaltu) i Nas³awice (9,6 mln Mg serpentynitu). W œlad za tym nie postêpowa³ jednak istotny wzrost iloœci z³ó zagospodarowanych, a wzrost produkcji pochodzi³ z rozwoju lub lepszego TABELA 3 Quantity of developed deposits of crushed stone in Dolnoœl¹skie voivodeship Kopalina Liczba zagospodarowanych z³ó 2002 2003 2004 2005 2006 Bazalt 18 18 18 20 20 Gabro 3 3 3 3 3 Granit 42 42 42 41 42 Sjenit 3 3 2 2 2 Melafir 6 6 6 6 6 Porfir (keratofir) 1 1 1 1 2 Amfibolit 2 2 2 2 2 Serpentynit 1 1 1 1 1 Gnejs 5 5 5 5 5 Hornfels 2 2 2 2 2 Migmatyt 1 1 1 1 1 Razem 84 84 83 84 85 1 Podano ³¹czn¹ liczbê z³ó obecnie eksploatowanych, jak i z³ó z eksploatacj¹ czasowo wstrzyman¹ lub zaniechan¹; zestawienie dotyczy tylko z³ó przydatnych g³ównie do produkcji kruszywa ³amanego, nie uwzglêdniono w nim innych rodzajów ska³ np. piaskowców ród³o: Bilans Zasobów... 2003 2007; obliczenia w³asne

Zasoby przemys³owe zagospodarowanych z³ó kamieni ³amanych woj. dolnoœl¹skiego 1 TABLE 4 wykorzystania zdolnoœci produkcyjnych zak³adów ju istniej¹cych. Istotne zmiany w tym zakresie przyniós³ rok 2007 (otwarcie kilku nowych kopalñ, np. Pi³awa Górna, Targowica), a tak e powinien przynieœæ rok obecny. 239 TABELA 4 Available reserves of developed deposits of crushed stone in Dolnoœl¹skie voivodship Zasoby przemys³owe [tys. Mg] Kopalina Bazalt Gabro Granit Sjenit Melafir Porfir Amfibolit Serpentynit Gnejs Hornfels Migmatyt Razem Zmiana zasobów w stosunku do roku poprzedniego [%] 2002 2003 2004 2005 2006 377 765 358 570 364 092 379 368 367 370 0,7 5,1 +1,5 +4,2 3,2 348 896 352 359 346 450 344 239 341 903 0,3 +1,0 1,7 0,6 0,7 876 528 883 309 871 156 807 134 790 984 0,7 +0,8 1,4 7,4 2,0 15 072 14 611 14 148 13 649 13 046 0,4 3,1 3,2 3,5 4,4 299 321 296 323 293 019 288 648 279 468 0,8 1,0 1,1 1,5 3,2 5 343 5 343 5 343 5 343 26 046 0,7 +387,5 18 885 18 505 18 090 17 596 17 143 0,6 2,0 2,2 2,7 2,5 9 854 9 695 9 535 9 203 8 542 1,2 1,6 1,7 3,5 7,1 59 574 59 574 59 532 59 457 59 377 +0,8 0,0 0,1 0,1 0,1 2 590 2 590 2 590 2 590 2 590 0,3 38 116 38 116 38 116 38 116 38 116 2 051 944 2 038 995 2 022 071 1 965 343 1 944 585 0,1 0,6 0,8 2,8 1,0 1 Uwagi jak pod tabel¹ 3 ród³o: Bilans Zasobów... 2003 2007; obliczenia w³asne

240 Analiza zmian zasobów z³ó kamieni ³amanych na Dolnym Œl¹sku prowadzi do pewnych wniosków ogólnych, a mianowicie: zmiany zasobów na znacz¹c¹ skalê odbywaj¹ siê w obrêbie z³ó ju zagospodarowanych w wyniku dok³adniejszego ich rozpoznawania i weryfikacji zasobów, wydzielania z du ych z³ó fragmentów nadaj¹cych siê do szybkiego zagospodarowania, szczególnie dla produkcji kruszyw ³amanych; oraz powiêkszania zasobów poprzez rozszerzanie granic dokumentowanych z³ó w granicach istniej¹cych obszarów górniczych; stan zasobów przemys³owych jest stosunkowo stabilny; ubytkowi z tytu³u eksploatacji towarzyszy czêsto rozpoznanie nowych fragmentów z³ó ju udokumentowanych i powiêkszanie ich zasobów; opisane procesy sprawiaj¹, e ubytek ³¹cznej wielkoœci zasobów przemys³owych kamieni ³amanych nie jest tak dynamiczny, jak siê powszechnie s¹dzi i wynosi oko³o 1% rocznie, wyj¹tkowo jest wiêkszy (np. w 2005 r.). 2. Rozwój wydobycia kamieni ³amanych ze z³ó przydatnych do produkcji kruszyw ³amanych w województwie dolnoœl¹skim Po okresie dekoniunktury, wystêpuj¹cym g³ównie w latach 2001 2002, od roku 2003 nast¹pi³ znacz¹cy wzrost popytu, a co za tym idzie tak e poda y kruszyw naturalnych ³amanych w Polsce. Zapotrzebowanie rynku krajowego na materia³y drogowe i budowlane spowodowa³o gwa³towny wzrost wydobycia kopalin skalnych i produkcji kruszyw, czêsto wysokiej jakoœci. W skali kraju wzrost ten w okresie 2002 2006 wyniós³ oko³o 60%, natomiast w województwie dolnoœl¹skim a 78%, a to za spraw¹ silnego popytu na kruszywa wysokiej klasy, dostêpne niemal wy³¹cznie ze z³ó tego regionu. Wzrost ten by³ notowany praktycznie w przypadku wszystkich kopalin skalnych, choæ najbardziej widoczny by³ dla gabra, granitów i serpentynitu (tab. 5). G³ówn¹ kopalin¹ u ytkowan¹ do produkcji kruszyw ³amanych pozostaje jednak nadal bazalt. Ju w roku 2006 wydobycie kamieni ³amanych w województwie dolnoœl¹skim by³o najwy sze od 10 lat (tab. 5). Wedle wstêpnych ocen w 2007 r. wzros³o ono o kolejne oko³o 4,6 mln Mg i osi¹gnê³o rekordowy poziom ponad 22 mln Mg, wzrastaj¹c w stosunku do roku 2002 a o 125% (tab. 6). Z przedstawionego w tabeli 6 wyliczenia potencjalnego okresu dalszej eksploatacji z³ó wynika, e ju przy istniej¹cym potencjale wydobywczym zasoby niektórych z³ó zostan¹ wyczerpane w okresie kilkunastu lat (np. Góra Kamienista, Góra Trupieñ, Krzeniów, Koœmin, Nas³awice), a niekiedy nawet kilku lat (np. Ogorzelec). Z drugiej strony wci¹ rosn¹cy popyt na kruszywa ³amane na rynku krajowym oraz istniej¹ce mo liwoœci dystrybucyjne Dolnego Œl¹ska powoduj¹, e nale y spodziewaæ siê jeszcze wiêkszego wzrostu wydobycia w ujêciu ³¹cznym, a wiêc i z poszczególnych czynnych kopalñ. Sprzyja temu wzrastaj¹cy udzia³ transportu kolejowego w wywozie tych kruszyw, czêsto w g³¹b kraju na odleg³oœci nawet rzêdu 400 500 km, zaœ kluczem do dalszego rozwoju jest mo liwoœæ

241 Wydobycie ze z³ó kamieni ³amanych w woj. dolnoœl¹skim Mining output from crushed stone deposits in Dolnoœl¹skie voivodship TABELA 5 TABLE 5 Wydobycie [tys. Mg] Kopalina Zmiana wielkoœci wydobycia w stosunku do roku poprzedniego [%] 2002 2003 2004 2005 2006 Bazalt Gabro Granit Sjenit Melafir Porfir Amfibolit Serpentynit Gnejs Hornfels Migmatyt Razem 3 932 4 723 5 020 5 635 5 772 +7,8 +20,1 +6,3 +12,2 +2,4 1 015 1 401 1 279 2 210 2 308 +39,4 +38,0 8,7 +72,8 +4,4 1 932 2 382 2 480 3 655 3 866 31,7 +23,3 +4,1 +47,4 +5,8 223 462 383 502 603 49,8 +107,2 17,1 +31,1 +20,1 2 090 2 785 3 242 4 177 3 610 60,8 +33,3 +16,4 +28,8 13,6 37 87 22,9 0 0 0 +135,1* 313 379 416 494 452 12,1 +21,1 +9,8 +18,7 124 159 180 397 705 0,6 +28,2 +13,2 +120,6 +77,5 164 0 41 75 80 0,6 0 0 +82,9 +6,6 9 0 0 0 0 10,0 0 0 0 0 0 9 839 12 291 13 041 17 145 17 483 26,1 +24,9 +6,1 +31,5 +2,0 *) z³o e Gorce, przyrost w stosunku do 2002 roku ród³o: Bilans Zasobów... 2003 2007; obliczenia w³asne

242 Zestawienie wa niejszych z³ó zagospodarowanych kamieni ³amanych w woj. dolnoœl¹skim: zasoby geologiczne bilansowe i przemys³owe, wydobycie w latach 2002 2007 oraz potencjalny okres eksploatacji pozosta³ych zasobów z³o a TABELA 6 List of the main developed deposits of crushed stone in Dolnoœl¹skie voivodeship: economic and available reserves, mining output in the years 2002 2007, potential period of further extraction of the remaining reserves TABLE 6 Lp. Z³o e Kopalina Zasoby [tys. Mg] 1 Wydobycie [tys. Mg] Potencjalny okres bilansowe przemys³owe 2002 2003 2004 2005 2006 2007 eksploatacji z³o a [lat] 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1. Bukowa Góra Bazalt 99 569 94 163 222 333 237 316 299 691 135 2. Góra Kamienista Bazalt 3 860 3 860 128 370 259 307 398 332 9 3. Góra Trupieñ Bazalt 2 889 2 888 216 202 221 199 196 208 12 4. Jawor-Mêcinka Bazalt 119 416 116 691 420 419 338 460 419 550 211 5. Kozia Góra Bazalt 2 565 306 259 324 280 282 306 306 0 6. Krzeniów Bazalt 21 209 21 209 1 402 1 504 1 541 1 700 1 664 1 821 11 7. Ksiêginki I Bazalt 8 570 8 570 123 207 212 62 120 39 8. Ksiêginki-Pó³noc Bazalt 22 265 12 663 436 598 629 479 387 751 16 9. Sulików Bazalt 52 424 52 424 77 105 218 362 421 421 123 10. Targowica Bazalt 33 222 15 330 100 247 632 23 11. Winna Góra Bazalt 17 730 17 730 147 194 216 346 366 568 30 12. Braszowice Gabro 105 586 105 586 185 181 125 1 176 1 201 1 953 53 13. S³upiec-Dêbówka Gabro 155 293 53 545 830 987 1 154 1 034 1 107 1 429 36 14. Chwa³ków I Granit 11 510 11 510 74 155 15. Gniewków Granit 62 612 52 293 110 116 139 155 164 286 182 16. Go³aszyce Granit 6 028 6 028 31 40 7 100 59 17. Górka Granit 71 205 71 205 99 100 115 136 153 170 418

243 cd. tabela 6 cont. table 6 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 18. Graniczna Granit 93 024 92 271 286 401 362 822 866 1 019 90 19. Pagórki Zachodnie Granit 10 998 6 170 134 110 93 301 232 186 20 20. RogoŸnica Granit 123 958 12 347 114 207 250 445 443 507 23 21. Siedlimowice I Granit 18 691 18 691 246 478 382 454 494 517 35 22. Strzegów-Gêsiniec Granit 47 386 46 551 126 96 113 140 152 238 195 23. Strzelin Granit 81 172 57 787 33 17 30 95 91 211 272 24. Wieœnica Granit 15 517 15 517 13 37 10 191 80 25. Koœmin Sjenit 9 045 9 027 223 458 382 502 590 831 10 26. Gorce Porfir 20 703 20 703 96 87 175 117 27. Borówno Melafir 19 324 14 215 377 304 594 693 20 28. Grzêdy Melafir 95 539 61 662 562 743 849 1 457 1 427 1 390 41 29. Rybnica Leœna Melafir 157 939 157 939 924 1 331 1 157 1 237 1 386 1 380 113 30. Œwierki Melafir 32 185 26 043 227 407 642 790 797 796 32 31. Nas³awice Serpentynit 15 430 8 542 124 159 180 397 707 712 11 32. Ogorzelec Amfibolit 2 824 2 824 356 313 379 416 494 452 5 33. Pi³awa Górna Amfibolit + migmatyt 58 857 52 435 533 97 34. Mikoszów Gnejs 7 788 23 551 164 119 237 356 2 5 65 35. Pomianów Gnejs 26 063 22 218 41 74 78 253 87 1 Stan na 31.12.2006 r. 2 Wyliczone wed³ug formu³y: (zasoby przemys³owe wed³ug stanu 31.12.2006 wydobycie w 2007 r.) / maksymalne wydobycie roczne w okresie 2002 2007 ród³o: Bilans Zasobów... 2003 2007; informacje w³asne

244 TABELA 7 G³ówne asortymenty produkcji z wa niejszych z³ó zagospodarowanych kamieni ³amanych Dolnego Œl¹ska oraz mo liwoœci transportu do odbiorców (stan na 2007 r.) TABLE 7 The main production assortments in the principal developed deposits of crushed stone in Dolnoœl¹skie voivodeship with transport possibilities (as of 2007) Lp. Kopalnia Kopalina Asortymenty surowcowe, kierunki zastosowañ Transport do odbiorców samochodowy kolejowy 1 2 3 4 5 6 1. Bukowa Góra bazalt kruszywa ³amane, tak bocznica stacji Zarêba 2. Góra Kamienista bazalt kruszywa ³amane, tak w³asna bocznica kolejowa 3. Góra Trupieñ bazalt kruszywa ³amane, tak bocznica stacji Krzeniów 4. Jawor-Mêcinka bazalt kruszywa ³amane, tak bocznica stacji Paw³owice 5. Kozia Góra bazalt kruszywa ³amane,, tak bocznica stacji Krzeniów 6. Krzeniów bazalt kruszywa ³amane, tak w³asna bocznica kolejowa 7. Ksiêginki I bazalt kruszywa ³amane, tak bocznica stacji Lubañ Œl. 8. Ksiêginki-Pó³noc bazalt kruszywa ³amane, tak w³asna bocznica kolejowa 9. Sulików bazalt kruszywa ³amane, tak w³asna bocznica kolejowa 10. Targowica bazalt kruszywa ³amane, tak brak 11. Winna Góra bazalt kruszywa ³amane, tak bocznica stacji Jawor 12. Braszowice gabro kruszywa ³amane,, budownictwo tak brak 13. S³upiec-Dêbówka gabro kruszywa ³amane, tak w³asna bocznica kolejowa 14. Chwa³ków I granit kruszywa ³amane,, budownictwo tak brak 15. Gniewków granit kruszywa ³amane, bloki, elem. foremne,, budownictwo tak w³asna bocznica kolejowa 16. Go³aszyce granit kruszywa ³amane, tak brak 17. Górka granit kruszywa ³amane, kamieñ ³amany, tak brak

245 cd. tabela 7 cont. table 7 1 2 3 4 5 6 18. Graniczna granit kruszywa ³amane, p³yty, bloki,, budownictwo tak w³asna bocznica kolejowa 19. Pagórki Zachodnie granit kruszywa ³amane, tak brak 20. RogoŸnica granit kruszywa ³amane, tak w³asna bocznica kolejowa 21. Siedlimowice I granit kruszywa ³amane, tak brak 22. Strzegów-Gêsiniec granit kruszywa ³amane, kamieñ hydrotechn., bloki,, budownictwo tak brak 23. Strzelin granit kruszywa ³amane, bloki,, budownictwo tak bocznica stacji Strzelin 24. Wieœnica granit kruszywa ³amane, p³yty, bloki,, budownictwo tak bocznica stacji RogoŸnica 25. Koœmin sjenit kruszywa ³amane, kamieñ ³am., bloki,, budownictwo tak bocznica stacji Pi³awa Grn. 26. Gorce porfir kruszywa ³amane, p³yty, bloki,, budownictwo tak brak 27. Borówno melafir kruszywa ³amane, tak w³asna bocznica kolejowa 28. Grzêdy melafir kruszywa ³amane, tak w³asna bocznica kolejowa 29. Rybnica Leœna melafir kruszywa ³amane, tak bocznica stacji Wa³brzych G³. 30. Œwierki melafir kruszywa ³amane, tak bocznica kolejowa w Bartnicy 31. Nas³awice serpentynit kruszywa ³amane, tak brak 32. Ogorzelec amfibolit kruszywa ³amane, tak brak 33. Pi³awa Górna amfibolit + migmatyt kruszywa ³amane, tak bocznica stacji Pi³awa Grn., docelowo bocznica w³asna 34. Mikoszów gnejs kruszywa ³amane, tak brak 35. Pomianów gnejs kruszywa ³amane, kamieñ ³amany, tak bocznica stacji Pomianów ród³o: Bilans gospodarki surowcami...; informacje w³asne

246 wykorzystania istniej¹cych bocznic kolejowych (tab. 7) lub budowa nowych, a tak e modernizacja, a niekiedy wrêcz odbudowa niektórych po³¹czeñ kolejowych. Bazalty Wyst¹pienia bazaltów na Dolnym Œl¹sku tworz¹ rozleg³¹ strefê rozci¹gaj¹c¹ siê od Zgorzelca na zachodzie po Górê Œw. Anny na wschodzie (Opolszczyzna). Ze wzglêdu na swe w³aœciwoœci techniczne: wysok¹ wytrzyma³oœæ na œciskanie, odpornoœæ na czynniki atmosferyczne oraz nisk¹ œcieralnoœæ, s¹ najwy szej jakoœci kopalin¹ do produkcji kruszyw drogowych, kolejowych i budowlanych. ¹czne zasoby geologiczne we wszystkich 44 udokumentowanych z³o ach wynosi³y 570 mln Mg, co stanowi³o 96% udokumentowanej bazy zasobowej tej kopaliny w kraju. W 2006 r. w granicach województwa dolnoœl¹skiego zagospodarowanych by³o 20 z³ó bazaltu. Wielkoœæ wydobycia wynios³a ponad 5,7 mln Mg w 2006 r. i 6,4 mln Mg w 2007 r. (tab. 5, 6), z czego oko³o 60% pochodzi³o z regionu jaworsko-z³otoryjskiego. Prawie 30% ³¹cznego wydobycia dolnoœl¹skich bazaltów pochodzi ze z³o a Krzeniów (tab. 6). Gabra Powierzchniowe wyst¹pienia gabr oraz gabro-diabazów w Polsce znane s¹ tylko z terenu Dolnego Œl¹ska. Aktualnie eksploatowane s¹ dwa du e z³o a: Braszowice i S³upiec- -Dêbówka o ³¹cznych zasobach przemys³owych 161 mln Mg. Gabro z Braszowic jest ska³¹ gruboziarnist¹, miejscami porfirowat¹. Kopalina ze z³o a S³upiec-Dêbówka reprezentuje odmiany od gabr labradorowo-diallagowych i oliwinowych do drobnoziarnistych diabazów. Surowiec z obu z³ó stosowany jest wy³¹cznie do produkcji poszukiwanych asortymentów kruszyw. W 2007 r. ³¹czne wydobycie z obu z³ó wynios³o 3,3 mln Mg (dla porównania w 2002 r. tylko 1,0 mln t). Granitoidy Wœród magmowych ska³ g³êbinowych wystêpuj¹cych na Dolnym Œl¹sku podstawowe znaczenie dla przemys³u kamienia budowlanego i drogownictwa maj¹ granitoidy. Do 2006 r. udokumentowano 75 z³ó tych ska³, w tym 61 z³ó granitu, 6 granodiorytu i 8 sjenitu. Zasoby geologiczne granitoidów w regionie wynosz¹ oko³o 1520 mln Mg, co stanowi 98% ich zasobów krajowych. S¹ one eksploatowane a w 34 z³o ach. Najwiêksze zasoby i wydobycie granitu koncentruje siê w obrêbie masywu Strzegom-Sobótka. Granity te posiadaj¹ korzystne parametry fizykotechniczne, a dobra oddzielnoœæ p³ytowa umo liwia wydobywanie bloków. Granity strzeliñsko- ulowskie s¹ zwykle drobnoziarniste, a bloczne odmiany granitów wystêpuj¹ tylko w Strzelinie i Górce Sobockiej. Granity karkonoskie wydobywane s¹ na niewielk¹ skalê w jednym tylko z³o u Szklarska Porêba-Huta. W przypadku tej ostatniej odmiany wymagania ochrony œrodowiska (Karkonoski Park Narodowy wraz z otulin¹) ograniczaj¹ mo liwoœci jej pozyskiwania. Do z³ó granitu o najwiêkszym wydobyciu w 2007 r. nale a³y: Graniczna (1019 tys. Mg), Siedlimowice I (517 tys. Mg, RogoŸnica (507 tys. Mg). Daje siê zauwa yæ coraz bardziej intensywny rozwój produkcji kruszyw ³amanych granitowych, i to niekiedy ze z³ó, z których jeszcze do niedawna pozyskiwano granit bloczny (np. Gniewków, Go³aszyce, Strzelin, Wieœnica). Inn¹, bardzo atrakcyjn¹ odmian¹ granitoidów, wystêpuj¹c¹ tylko na Dolnym Œl¹sku, s¹ tzw. sjenity niemczañskie. Aktualnie eksploatowane s¹ dwa ich z³o a w Koœminie

247 i Przedborowej. Wydobycie w kopalni Koœmin wynios³o w 2007 r. ju 831 tys. Mg. Tak e w kopalni Przedborowa od 2007 r. rozpoczêto produkcjê kruszyw ³amanych, a jej wielkoœæ mo e w najbli szym czasie osi¹gn¹æ nawet 400 tys. Mg/r. Melafiry i porfiry Wa n¹ pozycjê w bilansie zasobów kamieni ³amanych zajmuj¹ dolnopermskie i górnokarboñskie wulkanity: porfiry i melafiry. Z³o owe wyst¹pienia tych ska³ zlokalizowane s¹ w zachodniej czêœci depresji œródsudeckiej oraz we wschodniej czêœci depresji pó³nocno- -sudeckiej, jednak e eksploatowane s¹ jedynie z³o a z rejonu Wa³brzycha. Udokumentowane zasoby geologiczne melafirów na Dolnym Œl¹sku, w z³o ach eksploatowanych i niezagospodarowanych, wynosz¹ ³¹cznie 435 mln Mg, natomiast porfirów (wraz z keratofirami) 529 mln Mg. Znaczna czêœæ niezagospodarowanych z³ó tych kopalin wystêpuje w obszarach zalesionych, trudno dostêpnych do eksploatacji, a wiêkszoœæ zasobów porfiru (406 mln Mg w z³o u Che³mczyk) zosta³a udokumentowana w kat. C 2. Powoduje to, e faktycznie dostêpne zasoby porfiru; w mniejszym stopniu melafiru, w z³o ach niezagospodarowanych s¹ znacznie ni sze od podanych wy ej zasobów geologicznych. Przedmiotem eksploatacji w tej grupie s¹ obecnie tylko melafiry, wydobywane w 4 du ych z³o ach: Grzêdy, Borówno (okresowo), Rybnica Leœna i Œwierki. ¹czne wydobycie z tych z³ó w 2006 roku wynosi³o 3,61 mln Mg, a w 2007 r. 3,57 mln Mg. Melafiry, podobnie jak porfiry, znajduj¹ szerokie zastosowanie jako kamienie ³amane i kruszywo g³ównie w budownictwie drogowym i kolejowym. Pod wzglêdem parametrów jakoœciowych masywne melafiry odpowiadaj¹ (lub niewiele ustêpuj¹) trzeciorzêdowym bazaltom, a kopalnie Grzêdy i Rybnica Leœna pod wzglêdem wielkoœci wydobycia kamieni ³amanych nale ¹ do najwiêkszych w regionie dolnoœl¹skim. Gnejsy, amfibolity, serpentynity Gnejsy nale ¹ do najliczniej reprezentowanych ska³ metamorficznych na Dolnym Œl¹sku. Jednak mimo olbrzymich zasobów stopieñ ich obecnego wykorzystania jest niewielki (Glapa, Sroga 2008). Udokumentowano 9 z³ó gnejsów o zasobach ponad 102 mln Mg; 40% wymienionych zasobów przypada na z³o e Padole udokumentowane w kat. C 2, a poza tym trudno dostêpne ze wzglêdu na ochronê lasów. Aktualnie eksploatowane s¹ tylko 2 z³o a gnejsów: Pomianów, Mikoszów z ³¹cznym wydobyciem 258 tys. Mg w 2007 r. Amfibolity do produkcji kruszyw ³amanych zosta³y udokumentowane w piêciu z³o- ach o zasobach ³¹cznych 60,5 mln t. Eksploatacja amfibolitu o bardzo dobrych parametrach jakoœciowych prowadzona jest od lat w z³o u Ogorzelec (wydobycie 452 tys. Mg w 2007 r.). Serpentynity wystêpuj¹ g³ównie na przedpolu Sudetów. Obecnie udokumentowane s¹ dwa z³o a tej kopaliny: Jordanów i Nas³awice, o zasobach 23 mln Mg. Aktualnie czynna jest tylko kopalnia Nas³awice, gdzie wydobycie w latach 2006 2007 przekracza³o 700 tys. Mg/r. W ostatnich kilku latach udokumentowano z³o e amfibolitu i migmatytu Pi³awa Górna o ³¹cznych zasobach przemys³owych 52,4 mln Mg. Wydobycie z tego z³o a rozpoczêto w 2007 r., gdy przekroczy³o ono 500 tys. Mg. Docelowo wydobycie to ma wynosiæ co najmniej 3,0 3,5 mln Mg/r. (Galos 2007).

248 TABELA 8 Ograniczenia œrodowiskowe i w zakresie zagospodarowania przestrzennego najwa niejszych niezagospodarowanych dolnoœl¹skich z³ó kamienia ³amanego Environmental and spatial development constraints for the main undeveloped deposits of crushed stone in Dolnoœl¹skie voivodeship TABLE 8 Lp. Nazwa z³o a Kopalina Zasoby geologiczne [tys. Mg] Mo liwe kierunki zastosowañ Wyszczególnienie ograniczeñ 1 2 3 4 5 6 1. Mszana Ob³oga Bazalt 67 822 2. Paszowice Bazalt 8 500 3. Sichów Bazalt 11 193 4. Dêbówka Gabro 184 300 5. Karpniki-Stru nica Granit 78 228 6. Morawa Granit 40 136 7. Mrowiny Granit 17 173 8. Mrowiny I Granit 40 715 9. Wiciarka Granit 8 733 10. Brodziszów-K³oœnik-Pole B Granodioryt 10 810 11. Chwalis³aw Granodioryt 40 900 12. a any Granodioryt 12 544 13. a any II Granodioryt 13 445 14. Rogówka Granodioryt 30 405, bloki, bloki, bloki, bloki bloki, kamieñ do robót hydrotechnicznych, kruszywa, bloki, bloki, bloki PLH020037 1 ) Góry i Pogórze Kaczawskie 2 ); SOO-pz 3 ) PLH020037 Góry i Pogórze Kaczawskie; SOO-pz PLH020037 Góry i Pogórze Kaczawskie; SOO-pz las mieszany, wy ynny PLH020011 Rudawy Janowickie; SOO-pz pola uprawne, las pola uprawne, las pola uprawne, las PLH020047 Torfowiska Gór Izerskich; SOO-pz pola uprawne las wy ynny pola uprawne, las pola uprawne, las las górski

249 cd. tabela 8 cont. table 8 1 2 3 4 5 6 15. Brodziszów I Sjenit 10 600 16. Piekielnik Sjenit 13 370 17. Che³mczyk Porfir 406 570 18. Lubawka II Porfir 40 677 19. Lubrza Porfir 51 365 20. Rybnica Melafir 5 869 21. Rybnica I Melafir 48 878 22. T³umaczów Wschód Melafir 20 749 23. T³umaczów-Gardzieñ Melafir 39 988 24. Imbramowice Zielenec 9 891 25. Jordanów Œl¹ski Serpentynit 13 665 26. Wieœciszowice Amfibolit 35 491 27. Kluczowa Amfibolit, gnejs 20 991 28. Padole Gnejs 40 390 bloki, kamieñ do robót hydrotechnicznych, kruszywa, bloki, bloki, bloki las mieszany, wy ynny las wy ynny las górski PLH020038 Góry Kamienne; SOO-pz PLH020037 Góry i Pogórze Kaczawskie; SOO-pz PLH020038 Góry Kamienne; SOO-pz PLH020038 Góry Kamienne; SOO-pz las, pola uprawne brak odpowiedniej drogi wywozowej pola uprawne PLH020040 Masyw Œlê y; SOO-pz PLH020011 Rudawy Janowickie; SOO-pz pola uprawne, las las wy ynny, drogi górskie Objaœnienia: 1 ) kod obiektu Natura 2000, 2 ) nazwa obiektu Natura 2000, 3 ) typ obiektu Natura 2000 (oznaczenie SOO-pz Specjalne obszary ochrony siedlisk, z rozszerzeniem organizacji pozarz¹dowych) ród³o: Bilans Zasobów... 2007; Bromowicz, Magiera 2006; Bromowicz 2005; Frankiewicz i in. 2002; Frankiewicz, Glapa 2007; Glapa 2001

250 3. Ograniczenia mo liwoœci zagospodarowania z³ó rezerwowych kamienia ³amanego na Dolnym Œl¹sku Jak ju wy ej wspomniano, w województwie dolnoœl¹skim udokumentowanych jest oko³o 150 z³ó przydatnych do produkcji kruszywa naturalnego ³amanego, spoœród których oko³o 85 stanowi¹ z³o a zagospodarowane, a bie ¹ca eksploatacja jest prowadzona w oko³o 65 z³o ach. W kilkunastu z³o ach produkcja zosta³a zaniechana, niekiedy czasowo wstrzymana. Wobec rosn¹cego popytu na kruszywa ³amane na rynku krajowym, a z drugiej strony ograniczonych w niektórych przypadkach zasobów przemys³owych z³ó i przewidywanego w odniesieniu do kilkunastu zak³adów wyczerpania zasobów i zakoñczenia dzia- ³alnoœci górniczej, rodzi siê pytanie o mo liwoœci zagospodarowania nowych z³ó dolnoœl¹skich pod k¹tem rozwoju produkcji wysokojakoœciowych kruszyw ³amanych. W tabeli 8 podano najwa niejsze udokumentowane z³o a rezerwowe kamieni ³amanych na Dolnym Œl¹sku. W ponad 10 przypadkach (na 28 analizowanych) powa n¹ przeszkod¹ jest wystêpowanie z³o a w granicach obszaru Natura 2000. Du a czêœæ pozosta³ych z³ó w znacznej czêœci po³o ona jest na obszarach leœnych i ich ewentualne zagospodarowanie bêdzie wymaga³o uzyskania zgody na przeznaczenie tych gruntów na cele nieleœne przez Ministra Œrodowiska. Nie zawsze bêdzie to mo liwe. W³aœciwej odpowiedzi na pytanie o mo liwoœci zagospodarowania danego z³o a mo na jednak dopiero oczekiwaæ na etapie ubiegania siê o koncesjê na eksploatacjê, gdy niezbêdne jest uzyskanie odpowiednich zapisów w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego w³aœciwej gminy o przeznaczeniu obszaru z³o a pod dzia³alnoœæ górnicz¹. Ten aspekt czêsto jest i mo e byæ decyduj¹cy o ostatecznym przes¹dzeniu, czy dane z³o e mo e byæ zagospodarowane, czy te nie. Istotnym czynnikiem wp³ywaj¹cym na przychylne stanowisko gminy w tym zakresie bardzo czêsto bywa ocena mo liwoœci wywozu kruszywa z projektowanej kopalni, zarówno transportem samochodowym, jak te kolejowym. Splot tych uwarunkowañ mo e sprawiæ, e spoœród niemal 30 analizowanych z³ó (tab. 8) mo liwoœæ przysz³ego zagospodarowania wyst¹pi tylko w odniesieniu do dziesiêciu, mo e kilkunastu. Zagadnienia te powinny byæ przedmiotem odrêbnej analizy. 4. Kruszywa sztuczne jako substytuty kruszyw naturalnych ³amanych w aspekcie przed³u enia ywotnoœci dolnoœl¹skich z³ó kamienia ³amanego Dolny Œl¹sk od wielu dziesi¹tków lat jest g³ównym Ÿród³em poda y kruszyw naturalnych ³amanych na rynku krajowym. Ocenia siê, e tylko oko³o 1/4 produkcji tych kruszyw w regionie dolnoœl¹skim jest obecnie u ytkowana w regionie, natomiast 3/4 (ponad 15 mln Mg/r) jest ekspediowane transportem samochodowym lub kolejowym na inne rynki regionalne. Choæ roœnie import tego typu kruszyw na rynki Polski pó³nocnej i wschodniej, to Dolny Œl¹sk wci¹ pozostanie g³ównym Ÿród³em dostaw wysokiej jakoœci kruszyw ³amanych na rynek krajowy (Smakowski, Galos 2007). W tej sytuacji autorzy wyra aj¹

pogl¹d, e jednym ze sposobów ochrony dolnoœl¹skich (a tak e œwiêtokrzyskich) z³ó kamienia ³amanego jest intensyfikacja w takim zakresie, jaki jest tylko mo liwy rozwoju poda y kruszyw sztucznych oraz kruszyw z recyklingu (Galos 2006, Galos 2008). Dotyczy to w szczególnoœci kruszyw z u li hutniczych, wytwarzanych g³ównie na Górnym Œl¹sku i w rejonie Krakowa. G³ównymi rodzajami u li hutniczych u ytkowanych do produkcji kruszyw s¹ u le wielkopiecowe i stalownicze hutnictwa elaza, u le szybowe hutnictwa miedzi i hutnictwa 251 Najwa niejsi krajowi producenci kruszyw z u li hutniczych The main domestic producers of aggregates from metallurgical slag TABELA 9 TABLE 9 Firma Lokalizacja zak³adów Rodzaj u ytkowanego u la Szacunkowy poziom produkcji w2007r. [tys. Mg] Alexander Mill Services International Sp. z o.o. Warszawa Zawiercie, Bytom, Ostrowiec, Warszawa stalowniczy 2 500 Slag Recycling Sp. z o.o. Kraków Kraków-Nowa Huta wielkopiecowy, stalowniczy 2500 KGHM Ecoren S.A. Lubin G³ogów szybowy pomiedziowy 1 000 Zak³ad Odzysku Surowców Madrohut Sp. z o.o. Kraków HK Eko-Grys Sp. z o.o. D¹browa Górnicza Kraków-Nowa Huta wielkopiecowy 900 D¹browa Górnicza stalowniczy 800 PPHU Ehazet Sp. z o.o. Katowice Czêstochowa, Œwiêtoch³owice, aziska Grn. wielkopiecowy, stalowniczy, elazostopowy 560 Eko Bryza Sp. z o.o. Chorzów Chorzów szybowy pocynkowy 450 EKOSAR Sp. z o.o. Bytom Bytom stalowniczy 240 Eko-Pro-Hut Sp. z o.o. Gliwice Gliwice stalowniczy 200 Ekoprod Sp. z o.o Bytom Bytom stalowniczy 200 Tercharpol S.A. Siemianowice Œl. Chorzów stalowniczy 100 Hilkim Sp. z o.o. Ruda Œl¹ska Ruda Œl¹ska szybowy pocynkowy 100 HSWLorrestaSp.zo.o.StalowaWola Stalowa Wola stalowniczy 100 Kopalnie Surowców Skalnych S.A. Z³otoryja Huta Cynku Miasteczko Œl¹skie S.A. Miasteczko Œl¹skie Legnica szybowy pomiedziowy 100 Miasteczko Œl¹skie szybowy pocynkowy 60 ród³o: Sobczyñski 2008, Galos 2006

252 cynku. Kruszywa pozyskiwane z u li stalowniczych oraz u li szybowych czêsto dorównuj¹ jakoœci¹ kruszywom naturalnym ³amanych najwy szej jakoœci (np. bazaltowym) i s¹ w coraz wiêkszej skali stosowane jako ich pe³nowartoœciowe substytuty. ¹czna iloœæ u li hutniczych wymienionych rodzajów otrzymywanych na bie ¹co przez krajowe hutnictwo elaza i metali nie elaznych siêga 4,5 5,0 mln Mg/r. ród³em do pozyskiwania kruszyw sta³y siê jednak tak e u le zdeponowane na sk³adowiskach w poprzednich dekadach. Tylko na oficjalnych sk³adowiskach wci¹ znajduje siê ponad 20 mln Mg tego typu u li, natomiast na starszych, nie ewidencjonowanych sk³adowiskach iloœæ ta mo e byæ jeszcze wiêksza. Pod wzglêdem lokalizacji sk³adowiska te wystêpuj¹ tam, gdzie zlokalizowane s¹ lub by³y zak³ady hutnicze, a wiêc g³ównie na Górnym Œl¹sku, w Krakowie-Nowej Hucie, a tak e w G³ogowie, Legnicy, Stalowej Woli, Ostrowcu Œwiêtokrzyskim i Warszawie (tab. 9). W³aœciwy rozwój produkcji kruszyw z u li hutniczych nast¹pi³ w po³owie lat dziewiêædziesi¹tych XX w. Z poziomu niespe³na pó³ miliona Mg/r. w ci¹gu kilkunastu lat produkcja ta wzros³a do oko³o 9,8 mln Mg/r. w 2007 r. Najwa niejszymi producentami takich kruszyw s¹ obecnie Alexander Mill Services International Sp. z o.o. Warszawa, Slag Recycling Sp. z o.o. Kraków, a ostatnio tak e KGHM Ecoren S.A. Lubin (tab. 9). Warto przy tym zwróciæ uwagê na fakt, e ponad 60% produkcji bazuje na u lach ze starych ha³d, a tylko do 40% na u lach generowanych na bie ¹co przez huty elaza i metali nie elaznych (Galos 2006). Produkcja kruszyw z u li hutniczych jest dzia³aniem proekologicznym, z jednej strony ograniczaj¹cym eksploatacjê z³ó kopalin skalnych do produkcji kruszyw (dotyczy to szczególnie z³ó Dolnego Œl¹ska oraz regionu œl¹sko-krakowskiego), a z drugiej strony w perspektywie kilku-kilkunastu lat pozwalaj¹cym na odzyskiwanie i rewitalizacjê terenów do tej pory zajêtych przez sk³adowiska u li. Cech¹ ujemn¹ tej dzia³alnoœci jest jej wybitny regionalizm, ograniczony g³ównie do regionu œl¹sko-krakowskiego. Ocenia siê, e o ile w skali kraju poda kruszyw z u li stanowi obecnie oko³o 20% poda y kruszyw naturalnych ³amanych, to w Ma³opolsce jest to obecnie ponad 30%, a na Górnym Œl¹sku a ponad 70%. Podsumowanie Baza zasobowa z³ó kamienia ³amanego na Dolnym Œl¹sku jest tradycyjnie podstaw¹ do zapewnienia wiêkszoœci dostaw wysokiej jakoœci kruszyw ³amanych na rynek krajowy. Sytuacja ta nie zmieni siê znacz¹co tak e i w przysz³oœci. St¹d potrzeba i postulat racjonalnego i oszczêdnego gospodarowania zasobami kopalin skalnych przydatnych do produkcji kruszywa ³amanego zarówno w odniesieniu do z³ó obecnie eksploatowanych, jak i niezagospodarowanych. Jest to tym bardziej istotne, e perspektywy udokumentowania kolejnych z³ó tego typu kopalin, mo liwych do przysz³ego zagospodarowania, s¹ w tym regionie istotnie ograniczone. Jednym ze sposobów na wolniejsze sczerpywanie siê zasobów omawianych kopalin jest intensyfikacja produkcji i stosowania kruszyw alternatywnych, w szczególnoœci kruszyw z u li hutniczych. Obserwowane w tym zakresie trendy rozwo-

253 jowe s¹ w ostatnich latach bardzo pozytywne, tym niemniej po wyczerpaniu siê zasobów u li ze starych ha³d wielkoœæ produkcji kruszyw z u li mo e zmaleæ nawet o ponad po³owê. Innym pozytywnym zjawiskiem jest stosunkowo powolny ubytek wielkoœci ³¹cznych zasobów przemys³owych w zagospodarowanych z³o ach kamienia ³amanego na Dolnym Œl¹sku. Przy za³o eniu utrzymania takiego trendu problem wyczerpania siê dostêpnych do eksploatacji zasobów tych kopalin na Dolnym Œl¹sku mo e zaistnieæ najwczeœniej za 70 80 lat. Nie zmienia to faktu, e z krajobrazu regionu zniknie w perspektywie najbli szych kilkunastu lat nawet kilkanaœcie czynnych obecnie kopalñ. Kluczem do utrzymania obecnej poda y tych kruszyw, a nawet jej zwiêkszenia, mo e byæ z jednej strony zwiêkszenie zdolnoœci produkcyjnych istniej¹cych zak³adów posiadaj¹cych du e zasoby kopalin wysokiej jakoœci (dobrymi przyk³adami s¹ kopalnie Jawor-Mêcinka, Bukowa Góra, Sulików, Górka, Graniczna, Strzelin, Pi³awa Górna), a z drugiej zagospodarowanie kolejnych z³ó. Wstêpna analiza z³ó niezagospodarowanych wskazuje, e mo liwe to bêdzie bez wiêkszych problemów natury œrodowiskowej lub przestrzennej tylko w przypadku co najwy ej kilkunastu z³ó. Dodatkow¹ trudnoœci¹ wymagaj¹c¹ uwagi, zarówno obecnie, jak i w przysz³oœci, jest zapewnienie odpowiednich zdolnoœci wywozowych tych kruszyw w g³¹b kraju, szczególnie transportem kolejowym. O tym, jak istotne jest to zagadnienie, œwiadczy fakt, e ju w chwili obecnej ponad 15 mln t/r dolnoœl¹skich kruszyw ³amanych jest przedmiotem wywozu poza granice regionu. Pozytywne zmiany w zakresie wywozu kruszyw kolej¹, choæ powolne, s¹ notowane w ostatnim czasie. Wszystkie przedstawione wy ej czynniki nie zmieniaj¹ faktu, e niezbêdne jest racjonalne gospodarowanie zasobami z³ó kamienia ³amanego na Dolnym Œl¹sku. Jeœli tak e dla przysz³ych generacji ma byæ ona podstawowym Ÿród³em kruszyw ³amanych najwy szej jakoœci, niezbêdny jest zrównowa ony rozwój dolnoœl¹skiego górnictwa kruszyw ³amanych, z uwzglêdnieniem z jednej strony uwarunkowañ œrodowiskowych i kierunków zagospodarowania przestrzennego poszczególnych gmin, a z drugiej strony przysz³ych potrzeb gospodarki, a w szczególnoœci budownictwa komunikacyjnego, na kruszywa ³amane. LITERATURA Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wed³ug stanu na 31.12.2002 r., PIG, Warszawa 2003. Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wed³ug stanu na 31.12.2003 r., PIG, Warszawa 2004. Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wed³ug stanu na 31.12.2004 r., PIG, Warszawa 2005. Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wed³ug stanu na 31.12.2005 r., PIG, Warszawa 2006. Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wed³ug stanu na 31.12.2006 r., PIG, Warszawa 2007. Bilans gospodarki surowcami mineralnymi Polski i œwiata 2002 2006. Praca zbiorowa pod redakcj¹ R. Neya i T. Smakowskiego. Wyd. IGSMiE PAN Kraków, 2008. B r o m o w i c z J., M a g i e r a J., 2006 Kruszywa ³amane w Naturze 2000. Prace Nauk. Inst. Górn. PWr. nr 115, seria konf. 46. B r o m o w i c z J. (red.), 2005 Waloryzacja polskich z³ó kamieni budowlanych i drogowych na tle przepisów Unii Europejskiej. AGH, Ucz. Wyd. Nauk.-Dyd., Kraków.

254 F r a n k i e w i c z W., G l a p a W., G a l o s K., 2002 Technika i technologia eksploatacji z³ó kamieni drogowych i budowlanych. [W:] Surowce mineralne Polski. Surowce skalne. Kamienie budowlane i drogowe. Wyd. IGSMiE PAN, Kraków. F r a n k i e w i c z W., G l a p a W., 2007 Górnictwo i przeróbka kamienia ³amanego. [W:] Surowce mineralne Polski. Surowce skalne. Kruszywa mineralne. Wyd. IGSMiE PAN, Kraków. G a l o s K., 2006 Kruszywa z u li hutniczych jako substytut kruszyw naturalnych ³amanych na rynku krajowym. Mat. XVI Konf. Aktualia i perspektywy gospodarki surowcami mineralnymi. Zakopane, 15 17.11.2006. Sympozja i konferencje nr 68, Wyd. IGSMiE PAN Kraków. G a l o s K., 2007 Kopalnia Pi³awa Górna nowy dostawca kruszyw naturalnych ³amanych na Dolnym Œl¹sku. Surowce i Maszyny Budowlane nr 3. G a l o s K., 2008 ród³a, produkcja i znaczenie gospodarcze kruszyw sztucznych w Polsce. Prace Nauk. Inst. Górn. PWr, nr 121, seria: Konferencje nr 50, Wroc³aw. G l a p a W., 2001 Wp³yw niektórych warunków œrodowiskowych na eksploatacjê z³ó kopalin skalnych w regionie dolnoœl¹skim i opolskim. Górn. Odkr. nr 4. G l a p a W., S r o g a C., 2008 Dolnoœl¹skie z³o a kruszyw piaskowo- wirowych i ³amanych w latach 2006 2008. Prace Nauk. Inst. Górn. PWr, nr 121, seria: Konferencje nr 50, Wroc³aw. S m a k o w s k i T., G a l o s K., 2007 Gospodarka kruszywami naturalnymi ³amanymi w Polsce. [W:] Surowce mineralne Polski. Surowce skalne. Kruszywa mineralne. Wyd. IGSMiE PAN, Kraków 2007. S o b c z y ñ s k i P., 2008 Górnoœl¹skie kruszywa budowlane z odpadów przemys³owych. Infrastruktura nr 4. WYSTARCZALNOŒÆ ZASOBÓW DOLNOŒL SKICH Z Ó KAMIENI AMANYCH W ŒWIETLE ROZWOJU EKSPLOATACJI I UWARUNKOWAÑ GEOŒRODOWISKOWYCH S³owa kluczowe Zasoby z³ó, kruszywa ³amane, Dolny Œl¹sk, kruszywa sztuczne, z³o a zagospodarowane, z³o a niezagospodarowane Streszczenie W pracy poddano szczegó³owej charakterystyce bazê zasobow¹ z³ó kamienia ³amanego na Dolnym Œl¹sku. Region ten tradycyjnie jest i w przysz³oœci pozostanie g³ównym dostawc¹ wysokiej jakoœci kruszyw ³amanych na rynek krajowy. Poddano analizie podstawowe trendy w rozwoju tej bazy zasobowej, takie jak zmiany w iloœci z³ó zagospodarowanych, wielkoœci zasobów przemys³owych, wydobycia z tych z³ó, a tak e znaczenie poszczególnych rodzajów ska³. Notowany jest stosunkowo powolny ubytek wielkoœci ³¹cznych zasobów przemys³owych w zagospodarowanych z³o ach kamienia ³amanego na Dolnym Œl¹sku, st¹d w ujêciu ³¹cznym wyczerpanie siê dostêpnych do eksploatacji zasobów tych kopalin na Dolnym Œl¹sku mo e zaistnieæ najwczeœniej za 70 80 lat. Z drugiej strony jest spraw¹ niew¹tpliw¹, e ju w perspektywie najbli szych kilkunastu lat zamkniêtych zostanie nawet kilkanaœcie czynnych obecnie kopalñ. Jednym ze sposobów na spowolnienie tempa rozwoju popytu na dolnoœl¹skie kruszywa ³amane jest intensyfikacja stosowania kruszyw alternatywnych, w szczególnoœci kruszyw z u li hutniczych. Obserwowany rozwój produkcji tych kruszyw jest bardzo pozytywny, ale po wyczerpaniu siê zasobów u li ze starych ha³d, a wiêc za oko³o 10 lat, wielkoœæ produkcji tych kruszyw mo e zmaleæ nawet o ponad po³owê. Zapewnienie dostaw wysokiej jakoœci kruszyw ³amanych z Dolnego Œl¹ska tak e w perspektywie d³ugoterminowej mo e byæ osi¹gniête przez zwiêkszenie produkcji istniej¹cych zak³adów oraz zagospodarowanie kolejnych z³ó. Wstêpna analiza z³ó niezagospodarowanych wskazuje, e mo liwe bêdzie zagospodarowanie bez wiêkszych problemów natury œrodowiskowej lub przestrzennej co najwy ej kilkunastu z³ó tej grupy. Perspektywy udokumentowania kolejnych z³ó kamienia ³amanego w regionie dolnoœl¹skim, mo liwych do przysz³ego zagospodarowania, s¹ istotnie ograniczone. St¹d wniosek, e je eli Dolny Œl¹sk ma byæ tak e dla przysz³ych generacji podstawowym Ÿród³em kruszyw ³amanych najwy szej jakoœci, niezbêdny jest zrównowa ony