Pozarolnicze formy u ytkowania gruntów w gminach aglomeracji poznañskiej Pozarolnicze formy u ytkowania gruntów w gminach aglomeracji

Zarz¹dzanie i Finanse Journal of Management and Finance Vol. 12, No. 4/2014 Justyna Tanaœ* Justyna Tanaœ Pozarolnicze formy u ytkowania gruntów w gminach aglomeracji poznañskiej Pozarolnicze formy u ytkowania gruntów w gminach aglomeracji Wstêp W ostatnich latach mo na zaobserwowaæ zjawisko aktywizacji terenów podmiejskich, na których zachodzi nasilony proces suburbanizacji [Trojanek, 2013]. Cech¹ tego procesu jest dynamiczny rozwój obszarów peryferyjnych miast i stref podmiejskich, czego wyrazem jest rozlewanie siê miast (urban sprawl) i zajmowanie pod zabudowê terenów u ytkowanych dotychczas przez rolnictwo i inne rodzaje dzia³alnoœci. Zachodz¹ce w strefie podmiejskiej zmiany funkcjonalne polegaj¹ na zmianie rolniczego u ytkowania i przekwalifikowaniu gruntów zw³aszcza na: mieszkaniowe, us³ugowe i produkcyjne [Bañski, 1998]. Celem artyku³u jest przedstawienie kierunków zmian u ytkowania gruntów w gminach aglomeracji poznañskiej (17 gmin). Podstaw¹ analiz by³y: zestawienia zbiorcze gruntów wed³ug stanu na dzieñ 1 stycznia z lat 1995, 2000, 2005 i 2010 uzyskane z Powiatowego Oœrodka Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej przy Starostwie Powiatowym w Poznaniu; dane dotycz¹ce powierzchni wy³¹czonych gruntów rolnych z produkcji w poszczególnych gminach powiatu poznañskiego, z uwzglêdnieniem ich struktury (grunty orne, ³¹ki, pastwiska, torfy i inne grunty rolne), klas bonitacyjnych oraz celu, na jaki zosta³y wy³¹czone (pod us³ugi, przemys³, zabudowê mieszkaniow¹, zabudowê letniskow¹ oraz pod drogi), obejmuj¹ce lata 2000 2010. Analizê wy³¹czania gruntów rolnych z produkcji rolniczej w aglomeracji poznañskiej oparto na danych uzyskanych w Wydziale Ochrony Œrodowiska, Rolnictwa i Leœnictwa Starostwa Powiatowego w Poznaniu. * Dr, Katedra Controllingu, Analizy Finansowej i Wyceny, Wydzia³ Zarz¹dzania, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, al. Niepodleg³oœci 10, 61-875 Poznañ, justyna.tanas@ue.poznan.pl

438 Justyna Tanaœ 1. Przes³anki procesu przekszta³ceñ struktury u ytkowania gruntów Przemiany przestrzenno-strukturalne dokonuj¹ce siê w miastach polskich maj¹ uwarunkowania w dwóch grupach przyczyn 1. J. J. Parysek okreœla je jako czynniki endogeniczne (s¹ to czynniki wynikaj¹ce z wewnêtrznych warunków rozwoju konkretnego miasta, takie jak przyk³adowo: przemiany ustrojowe, dynamika zmian ludnoœci, zasoby rozwojowe, dzia³alnoœæ samorz¹dów terytorialnych, a tak e przebieg i charakter procesu suburbanizacji) oraz czynniki egzogeniczne (s¹ to okolicznoœci le ¹ce na zewn¹trz pañstwa i konkretnych miast, wynikaj¹ce z dokonuj¹cych siê przemian postindustrialnych, globalizacji i industrializacji oraz integracji europejskiej [Parysek, 2006]. Pierwsz¹ wyró nion¹ grupê czynników mo na te okreœliæ jako czynniki zale ne. Na niektóre z nich zarz¹dzaj¹cy miastem mog¹ mieæ istotne oddzia³ywanie (np. dzia³alnoœæ samorz¹du terytorialnego), na inne zaœ zdecydowanie mniejsze (np. przemiany ustrojowe czy dynamika procesów demograficznych). Natomiast czynniki egzogeniczne znajduj¹ siê poza mo liwoœciami oddzia³ywania konkretnego podmiotu (miasta). Wspó³czeœnie najostrzejsze konflikty w strefach podmiejskich rodz¹ siê pomiêdzy rolnictwem a budownictwem. Do niedawna mia³y tu miejsce dwa sprzeczne ze sob¹ procesy. Ch³onny rynek zbytu by³ bodÿcem do intensyfikacji rolnictwa i powiêkszania powierzchni u ytków rolnych, z drugiej strony rozrost terytorialny i ludnoœciowy miast powodowa³ sta- ³y ubytek tych gruntów. Konkurencja terenów rolniczych po³o onych z dala od du ych oœrodków miejskich i silna presja budowlana sprawiaj¹, i w strefie podmiejskiej rolnictwo zatraca swoje dotychczasowe znaczenie. W tablicy 1 przedstawiono zmiany w strukturze u ytkowania gruntów rolnych w pierwszym pierœcieniu gmin bezpoœrednio granicz¹cych z najwiêkszymi polskimi miastami. Wokó³ wszystkich wymienionych miast (z wyj¹tkiem odzi i Wroc³awia w latach 2000 2005) w latach 1995 2005 nast¹pi³o zmniejszenie powierzchni u ytków rolnych, z tym e wiêksza skala tego zjawiska wyst¹pi³a w latach 1995 2000. Najwiêkszy ubytek u ytków rolnych mia³ miejsce w gminach otaczaj¹cych Kraków. W latach 1995 2000 powierzchnia u ytków rolnych zmniejszy³a siê tam o oko³o 5,7%, a w latach 2000 2005 o 8,3%. Znacz¹cy ubytek u ytków rolnych wyst¹pi³ tak e wokó³ Szczeci- 1 Jest to jedna z mo liwych klasyfikacji uwarunkowañ rozwoju miast w okresie transformacji.

Pozarolnicze formy u ytkowania gruntów w gminach aglomeracji 439 na i Warszawy. Spoœród u ytków rolnych najwiêcej uby³o sadów, ³¹k i pastwisk. Tablica 1. Zmiany w powierzchni u ytków rolnych w strefach podmiejskich najwiêkszych polskich miast w latach 1995 2010 Jednostka terytorialna Warszawa ód Wroc³aw Poznañ Kraków Trójmiasto Szczecin Bia³ystok U ytki rolne razem Grunty orne Sady ¹ki Pastwiska 2000/ 1995 2005/ 2000 2000/ 1995 2005/ 2000 2000/ 1995 2005/ 2000 2000/ 1995 2005/ 2000 2000/ 1995 2005/ 2000 3,44% 0,85% 0,60% 2,79% 5,71% 1,05 4,90% 0,47% 2,99% 0,22% 0,59% 1,43% 8,30% 0,07 2,50% 1,06% 3,07% 3,34% 3,99% 2,57% 8,43% 0,30 4,41% 0,94% 1,64% 1,73% 0,20% 1,76% 4,74% 4,13 3,52% 1,25% 5,17% 16,01% 2,24% 0,00% 18,05% 0,29 27,45% 29,39% 8,52% 5,04% 15,11% 20,05% 34,43% 16,08 28,37% 7,99% 4,46% 1,73% 13,93% 6,32% 13,54% 3,51 5,49% 18,50% 9,72% 1,59% 7,18% 2,43% 9,36% 17,76 1,72% 8,12% 4,63% 28,48% 42,02% 4,00% 12,63% 8,80 3,63% 22,06% 4,61% 13,96% 29,98% 17,75% 42,05% 12,18 4,97% 11,36% ród³o: Opracowano na podstawie [Bank Danych Lokalnych GUS]. W dalszej czêœci rozwa añ przedstawiono zmiany struktury u ytkowania gruntów na przyk³adzie wybranej aglomeracji. 2. Zmiany w strukturze u ytkowania gruntów w aglomeracji poznañskiej Proces zmian w strukturze u ytkowania gruntów w powiecie poznañskim w latach 1995 2010 dokonywa³ siê prawie na tej samej powierzchni powierzchnia wykazana w zestawieniu wed³ug stanu na 1 stycznia 2010 roku jest mniejsza o 18 ha ni w poprzednim (2005) roku

440 Justyna Tanaœ analizy i w pocz¹tkowych latach tego okresu charakteryzowa³ siê wzrostem intensywnoœci wykorzystania gruntów. Ze wzglêdu na regulacje prawne 2, które zmieni³y sposób ewidencji gruntów i budynków oraz sposób grupowania jednostek rejestrowych, analizê przeprowadzono dla dwóch podokresów, tj. lat 1995 2000 oraz 2005 2010. G³ówne zmiany, jakie zosta³y wprowadzone przez oba rozporz¹dzenia, to przede wszystkim zmiana grupowania jednostek rejestrowych oraz zmiana klasyfikacji u ytków gruntowych poprzez po³¹czenie terenów osiedlowych i komunikacyjnych w kategoriê grunty zurbanizowane oraz wyszczególnienie wœród nich jako osobnych kategorii terenów mieszkaniowych, przemys³owych i innych zabudowanych terenów zurbanizowanych. Strukturê u ytkowania gruntów w latach 1995 2000 przedstawia tablica 2. Tablica 2. Struktura u ytkowania gruntów w powiecie poznañskim w latach 1995 i 2000 Rodzaj u ytku/rok 1995 2000 U ytki rolne 66,62% 66,04% Grunty zadrzewione i zakrzewione 22,01% 22,09% Grunty zabudowane i zurbanizowane 5,15% 5,81% Grunty pod wodami 1,89% 1,84% U ytki ekologiczne 0,00% 0,01% Nieu ytki 1,51% 1,43% Tereny ró ne 2,82% 2,78% Tereny komunikacyjne 3,60% 3,84% ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie danych z Powiatowego Oœrodka Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej w Poznaniu wed³ug stanu na dzieñ 01.01.1995 r. i 01.01.2000 r. Powierzchnia gruntów w gminach powiatu poznañskiego w latach 1995 2000 wynosi³a 189 635 ha. W badanym okresie najwiêksze zmiany w strukturze u ytkowania gruntów w powiecie poznañskim dotyczy³y gruntów zabudowanych i zurbanizowanych. Grunty te w 1995 roku zaj- 2 Rozporz¹dzenie Ministrów Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa oraz Rolnictwa i Gospodarki ywnoœciowej z dnia 17 grudnia 1996 r. w sprawie ewidencji gruntów i budynków [rozporz¹dzenie, 1996] oraz rozporz¹dzenie Ministra Rozwoju Regionalnego i Budownictwa z dnia 29 marca 2001 r. w sprawie ewidencji gruntów i budynków [rozporz¹dzenie, 2001].

Pozarolnicze formy u ytkowania gruntów w gminach aglomeracji 441 mowa³y ponad 5,15% powierzchni ogólnej powiatu. Pomiêdzy 1995 a 2000 rokiem obszar gruntów zabudowanych i zurbanizowanych wzrós³ ³¹cznie o prawie 13%, a udzia³ w powierzchni ogólnej wzrós³ do 5,89%. Natomiast najwiêcej uby³o u ytków rolnych 1111 ha. Jednak bior¹c pod uwagê udzia³ w powierzchni ogólnej, by³ to spadek o oko³o 0,9%. Zmiany w powierzchni gruntów leœnych i zadrzewionych oscylowa³y w okolicy po³owy punktu procentowego, jednak e ró nica pomiêdzy rokiem 2000 a 1995 wynios³a jedynie 158 ha. D¹ enie do racjonalnego wykorzystywania posiadanych gruntów przejawia siê równie w sukcesywnym zmniejszaniu obszarów klasyfikowanych jako tereny ró ne i nieu ytki. W analizowanym okresie najwiêksze zmiany w strukturze u ytków rolnych w gminach powiatu poznañskiego dotyczy³y gruntów rolnych zabudowanych, u ytków zielonych ³¹k i pastwisk oraz sadów, przy czym w przypadku tych pierwszych by³ to wzrost powierzchni o oko³o 12,5%, natomiast powierzchnia ³¹k trwa³ych i pastwisk trwa³ych odnotowa³a spadek odpowiednio o ponad 2,5 i 6%, a sadów o oko³o 7,5%. W przypadku gruntów ornych ich powierzchnia uleg³a najwiêkszemu zmniejszeniu w miastach (Swarzêdz, Luboñ, Kórnik, Stêszew). Wyj¹tek wœród miast stanowi¹ Pobiedziska, gdzie odnotowano najwiêkszy przyrost tych terenów a o oko³o 27%. Skala zmian w u ytkowaniu gruntów rolnych w gminach powiatu poznañskiego by³a zró nicowana przestrzennie. Najwiêkszy spadek powierzchni tych u ytków mia³ miejsce w miastach Swarzêdzu, Stêszewie i Puszczykowie (odpowiednio o oko³o 11,5, 10 i 8%). Z kolei na obszarze miejskim Pobiedzisk, w Tarnowie Podgórnym i wiejskim obszarze Kórnika nast¹pi³ przyrost tych u ytków (o odpowiednio oko³o 14,5, 2,2 i 0,75%). W przypadku poszczególnych rodzajów u ytków rolnych wyst¹pi³y ró ne tendencje. Najwiêkszy wzrost odnotowa³y grunty rolne zabudowane. Maksymalne wielkoœci przyrostu tych terenów osi¹gnê³y wiejskie gminy przylegaj¹ce bezpoœrednio do Poznania (Tarnowo Podgórne, Suchy Las, Dopiewo i Rokietnica), a tak e miasta: Kórnik, Luboñ i Swarzêdz oraz wiejski obszar gminy Pobiedziska. Z kolei wœród u ytków zielonych i sadów mo na zaobserwowaæ spadek powierzchni tych terenów. W skali ca³ego powiatu powierzchnia gruntów zabudowanych i zurbanizowanych wzros³a o niemal 13%, co jest równoznaczne ze zwiêkszeniem siê powierzchni tych gruntów o 1257 ha. W 1995 grunty zabudowa-

442 Justyna Tanaœ ne i zurbanizowane stanowi³y 5,15% obszaru powiatu, natomiast w 2000 roku ich udzia³ wzrós³ do 5,81%. W latach 1995 i 2000 najwiêksz¹ czêœæ spoœród gruntów zabudowanych i zurbanizowanych zajmowa³y drogi odpowiednio 61,7 i 59,3%. Ich powierzchnia w analizowanym okresie wzros³a o 8,5% (z 6026 do 6538 ha). Najwiêkszy przyrost powierzchni (o 82,35%) w porównaniu z rokiem bazowym odnotowa³y niezabudowane grunty zurbanizowane oraz inne tereny zabudowane (o oko³o 22%). Zmala³a natomiast powierzchnia terenów przemys³owych, wypoczynkowych i rekreacyjnych oraz zabudowanych odpowiednio o 22, 10,5 i 7%. Najwiêkszym odsetkiem gruntów zabudowanych i zurbanizowanych w ogólnej powierzchni wszystkich u ytków w latach 1995 2000 cechowa³y siê miasta Kórnik, Kostrzyn, Buk, Luboñ, Swarzêdz i Stêszew oraz gmina Tarnowo Podgórne. Do najs³abiej zurbanizowanych w tym okresie nale a³y obszary wiejskie gmin Buk, Kórnik, Murowana Goœlina i Pobiedziska oraz obszar gminy Dopiewo. Zestawienie struktury u ytkowania gruntów w latach 2005 1010 przedstawia tablica 3. Tablica 3. Struktura u ytkowania gruntów w powiecie poznañskim w latach 2005 i 2010 Rodzaj u ytku/rok 2005 2010 U ytki rolne 63,84% 63,02% Grunty zadrzewione i zakrzewione 22,68% 23,00% Grunty zabudowane i zurbanizowane 7,56% 8,17% Grunty pod wodami 1,82% 1,78% U ytki ekologiczne 0,07% 0,11% Nieu ytki 1,36% 1,33% Tereny ró ne 2,67% 2,58% ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie danych z Powiatowego Oœrodka Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej w Poznaniu wed³ug stanu na dzieñ 01.01.1995 r. i 01.01.2000 r. W latach 2005 2010 najwiêksze zmiany w strukturze u ytkowania gruntów w powiecie poznañskim w wielkoœciach bezwzglêdnych równie dotyczy³y gruntów zabudowanych i zurbanizowanych. Pomiêdzy 2005 a 2010 rokiem obszar gruntów zabudowanych i zurbanizowanych

Pozarolnicze formy u ytkowania gruntów w gminach aglomeracji 443 wzrós³ w sumie o ponad 8%, a udzia³ w powierzchni ogólnej wzrós³ do 8,17%. Najwiêcej uby³o u ytków rolnych 1557 ha, przy czym bior¹c pod uwagê udzia³ w powierzchni ogólnej, by³ to spadek o oko³o 1,3%. Powierzchnia lasów wzros³a o oko³o 1,5% i zajmowa³a 23% powierzchni powiatu (43 619 ha). Niewielkiej zmianie uleg³ udzia³ powierzchni u ytków ekologicznych, nieu ytków i terenów ró nych w ogólnej powierzchni powiatu poznañskiego. W analizowanym okresie najwiêksze zmiany w strukturze u ytków rolnych w gminach powiatu poznañskiego dotyczy³y gruntów rolnych zabudowanych, u ytków zielonych ³¹k i pastwisk oraz sadów. Wszystkie wymienione podgrupy odnotowa³y spadek powierzchni w roku 2010 w porównaniu z rokiem 2005 (odpowiednio o oko³o 16,7%, 12,3%, 20% i 16%). W niewielkim stopniu, ale jednak, zwiêkszy³a siê powierzchnia gruntów ornych o 0,71%, co jest równoznaczne z przyrostem powierzchni o 736 ha. Zmiany w powierzchni u ytków rolnych w poszczególnych gminach powiatu generalnie wykazywa³y tendencjê spadkow¹. Wyj¹tek stanowi¹ Puszczykowo i Rokietnica, gdzie powierzchnia tych gruntów nieznacznie wzros³a. Najwiêcej gruntów rolnych uby³o w miastach Swarzêdz, Stêszew i Pobiedziska. W latach 2005 2010 powierzchnia gruntów zabudowanych i zurbanizowanych wzros³a o oko³o 8%. W zdecydowanej wiêkszoœci gmin wyst¹pi³a tendencja wzrostowa w odniesieniu do powierzchni tych u ytków (najwiêksze przyrosty wyst¹pi³y w miastach Swarzêdz i Buk, w Komornikach i na wiejskim obszarze gminy Buk). Zmniejszenie powierzchni gruntów zabudowanych i zurbanizowanych w porównaniu z rokiem 2005 odnotowano w Rokietnicy, Puszczykowie oraz na wiejskich obszarach Murowanej Goœliny i Stêszewa. Najwiêkszy przyrost powierzchni w analizowanych latach w powiecie poznañskim odnotowano w przypadku terenów przemys³owych i innych terenów zabudowanych (po oko³o 45%). By³o to konsekwencj¹ lokalizacji zak³adów produkcyjnych w Tarnowie Podgórnym, Komornikach, Kostrzynie, na wiejskim obszarze Buku i Kórnika, a tak e wzrostu powierzchni innych terenów zabudowanych w Komornikach, Tarnowie Podgórnym, Swarzêdzu, Suchym Lesie i Luboniu. Du y wzrost powierzchni (najwiêkszy spoœród wszystkich podgrup, bo o 1356 ha) dotyczy³ terenów mieszkaniowych wzrost o oko³o 37% w roku 2010 w porównaniu z rokiem 2005. Najwiêkszy udzia³ we wzroœ-

444 Justyna Tanaœ cie w tej grupie u ytków mia³ przede wszystkim Swarzêdz (przyrost 367 ha) oraz wiejskie obszary Pobiedzisk i Kórnika (odpowiednio powierzchnia tych terenów wzros³a o 87 i 109 ha) i Dopiewo (106 ha). Najwiêkszy ubytek terenów mia³ miejsce w grupie niezabudowanych terenów zurbanizowanych (spadek o niemal 50% w skali powiatu). W wybranych gminach (Pobiedziska, wiejskie obszary Murowanej Goœliny i Swarzêdza) powierzchnia tych gruntów zmala³a o ponad 80%). Na rysunku 1 przedstawiono ubytek u ytków rolnych w gminach powiatu poznañskiego w latach 1995 2010. Rysunek 1. Ubytek u ytków rolnych w gminach powiatu poznañskiego w latach 1995 2010 (%) ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie danych z Powiatowego Oœrodka Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej w Poznaniu. Skala ubytku u ytków rolnych w aglomeracji poznañskiej by³a zró - nicowana przestrzennie. W badanym okresie, abstrahuj¹c od wymienionych wczeœniej zmian w klasyfikacji u ytków gruntowych, a wynikaj¹cych z regulacji prawnych, najwiêkszy ubytek u ytków rolnych w wartoœciach bezwzglêdnych nast¹pi³ w gminach Dopiewo (uby³o 399 ha u ytków rolnych), Swarzêdz (332 ha), Tarnowo Podgórne (328 ha), Komorniki (324 ha). Wœród gmin, w których ubytek ten by³ najmniejszy, znalaz³y siê

Pozarolnicze formy u ytkowania gruntów w gminach aglomeracji 445 Luboñ (uby³o 108 ha u ytków rolnych), Kostrzyn (115 ha), Kleszczewo (148 ha) oraz Puszczykowo (175 ha). Analizuj¹c zmiany w powierzchni u ytków rolnych w wartoœciach wzglêdnych, klasyfikacja gmin przedstawia siê nieco inaczej. Najwiêkszy ubytek powierzchni u ytków rolnych w stosunku do ich ogólnej powierzchni w danej gminie mia³ miejsce w gminach Puszczykowo, gdzie ich obszar zmniejszy³ siê o 46,05%, Luboñ o 16,01%, Komorniki o 6,85% oraz Suchy Las o 6%. Najmniejszy ubytek tego rodzaju gruntów nast¹pi³ w gminach Kostrzyn (o nieca³y 1%), Pobiedziska (o 1,66%), Kleszczewo (o 2,2%) oraz Stêszew (o 2,38%). 3. Wy³¹czanie gruntów rolnych z produkcji rolnej skala zjawiska i kierunki przekszta³ceñ Zmiany u ytkowania gruntów wynikaj¹ tak e z wy³¹czania gruntów rolnych z produkcji rolnej. Grunty rolne s¹ objête ochron¹ prawn¹, a za g³ówny przepis prawny uwa a siê ustawê z dnia 3 lutego 1995 roku o ochronie gruntów rolnych i leœnych [ustawa, 1995]. Zadania ochrony zgodnie z ustaw¹ s¹ realizowane poprzez m.in. ograniczanie przeznaczania gruntów rolnych na inne cele, zapobieganie szkodliwym wp³ywom ró nego rodzaju dzia³alnoœci nierolniczej i nieleœnej. Ustawa równie zobowi¹zuje w³aœcicieli do poprawiania i przywracania wartoœci u ytkowej gruntów oraz do rekultywacji i zagospodarowania gruntów zdewastowanych [Cymerman red., 2009]. Ustawa ta reguluje kwestie zwi¹zane z przeznaczaniem gruntów rolnych i leœnych oraz ukazuje procedurê wy³¹czania tych gruntów z produkcji rolniczej i leœnej. W zale noœci od jakoœci gruntów decyzjê o zmianie ich przeznaczenia podejmuj¹ okreœlone szczeble w³adzy wykonawczej. Proces przeznaczania gruntów rolnych i leœnych na inne cele przebiega w trzech etapach, a mianowicie: opracowanie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, uzyskanie zgody na zmianê przeznaczenia, wy³¹czenie gruntów z produkcji rolnej lub leœnej. W tablicy 4 zestawiono liczbê obowi¹zuj¹cych miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, powierzchniê nimi objêt¹ oraz powierzchniê gruntów rolnych, dla których zmieniono w planach przeznaczenie na cele nierolnicze.

446 Justyna Tanaœ Tablica 4. Miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego obowi¹zuj¹ce w gminach powiatu poznañskiego Gmina Liczba obowi¹zuj¹cych MPZP Powierzchnia gminy objêta obowi¹zuj¹cymi MPZP (w ha) Powierzchnia gruntów rolnych, dla których zmieniono w planach przeznaczenie na cele nierolnicze Procent powierzchni gminy objêty MPZP Buk 23 396 370 4,37% Czerwonak 42 1267 327 15,34% Dopiewo 125 862 0 7,98% Kleszczewo 4 7446 992 100,00% Komorniki 84 2306 854 34,79% Kostrzyn 61 669 669 4,36% Kórnik 228 2155 2155 11,64% Luboñ 21 1116 0 82,54% Mosina 125 1489 645 8,70% Murowana Goœlina 44 775 0 4,50% Pobiedziska 89 3280 1514 17,31% Puszczykowo 30 361 42 21,99% Rokietnica 78 739 377 9,33% Stêszew 26 611 611 3,46% Suchy Las 136 8501 161 73,25% Swarzêdz 130 490 156 4,62% Tarnowo Podgórne 145 3877 1088 38,17% ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie danych Banku Danych Lokalnych GUS. W 2010 roku w powiecie poznañskim obowi¹zywa³o ³¹cznie 1391 miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Plany te obejmowa³y 36 340 ha, co stanowi³o oko³o 19,1% powierzchni powiatu. Udzia³ powierzchni objêtej miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego w poszczególnych gminach by³ zró nicowany. Tylko jedna gmina (Kleszczewo) posiada³a uchwalony plan dla ca³ego swojego obszaru. Wyso-

Pozarolnicze formy u ytkowania gruntów w gminach aglomeracji 447 k¹ wartoœci¹ tego wskaÿnika charakteryzowa³y siê gminy Luboñ, Suchy Las, a tak e Tarnowo Podgórne oraz Kórnik. A w oœmiu gminach udzia³ powierzchni objêtej planami nie przekracza³ 10% powierzchni ogólnej. W miastach od 1 stycznia 2009 roku grunty te nie s¹ objête ochron¹, natomiast na terenach wiejskich zasady zmiany przeznaczenia u ytków rolnych s¹ uzale nione od jakoœci (klasy bonitacyjnej) oraz od rodzaju gruntu [Maækiewicz, Kacprzak, 2011]. Dla gleb klas I, II, III (zarówno pochodzenia mineralnego, jak i organicznego) oraz gleb pochodzenia organicznego klas IV, V i VI, nale y uzyskaæ zgodê na wy³¹czenie z produkcji rolnej u ytków rolnych. W przypadku tych ostatnich wy³¹czenie jest wymagane, jednak organ wydaj¹cy decyzjê nie mo e odmówiæ wy³¹czenia. Natomiast procedura wy³¹czenia z produkcji rolnej nie jest wymagana dla gruntów o glebach s³abych, pochodzenia mineralnego, klas IV, V i VI. Ocena skali tego zjawiska jest trudna, poniewa zgodnie z obowi¹zuj¹cymi regulacjami prawnymi nie obejmuj¹ wy³¹czeñ gruntów ni - szych klas bonitacyjnych. Na rysunku 2 zestawiono powierzchniê u ytków rolnych wy³¹czonych z produkcji rolnej w powiecie poznañskim w latach 2000 2010. Rysunek 2. Wy³¹czenia u ytków rolnych z produkcji rolnej w powiecie poznañskim w latach 2000 2010 (ha) ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie danych z Wydzia³u Ochrony Œrodowiska, Rolnictwa i Leœnictwa Starostwa Powiatowego w Poznaniu. W latach 2000 2010 w gminach powiatu poznañskiego mo na zaobserwowaæ nasilenie procesu przekszta³cania gruntów rolnych na inne cele. W analizowanym okresie wy³¹czono z produkcji rolnej ³¹cznie ponad 284 ha u ytków rolnych. Najwiêksz¹ powierzchniê, 54,02 ha u ytków rolnych, wy³¹czono w 2007 roku.

448 Justyna Tanaœ Na rysunku 3 przedstawiono powierzchniê u ytków rolnych wy³¹czonych z produkcji rolnej w powiecie poznañskim, natomiast na rysunku 4 udzia³ powierzchni wy³¹czonych u ytków z poszczególnych gmin w ³¹cznej powierzchni odrolnionych gruntów w powiecie poznañskim. Rysunek 3. Powierzchnia u ytków rolnych wy³¹czonych z produkcji rolnej w powiecie poznañskim w latach 2000 2010 (ha) ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie danych z Wydzia³u Ochrony Œrodowiska, Rolnictwa i Leœnictwa Starostwa Powiatowego w Poznaniu. Rysunek 4. Wy³¹czenia u ytków rolnych z produkcji w gminach powiatu poznañskiego (%) ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie danych z Wydzia³u Ochrony Œrodowiska, Rolnictwa i Leœnictwa Starostwa Powiatowego w Poznaniu.

Pozarolnicze formy u ytkowania gruntów w gminach aglomeracji 449 Wy³¹czanie gruntów z produkcji rolnej w badanym okresie by³o zró nicowane przestrzennie. W analizowanych latach ponad 80% przekszta³conych gruntów by³o po³o onych w siedmiu z siedemnastu gmin powiatu, tj. Komornikach (14,89%), Tarnowie Podgórnym (13,13%), Buku (11,95%), Rokietnicy (11,3%), Swarzêdzu (9,86%), Dopiewie (9,87%) i Kórniku (9,24%). W Mosinie wy³¹czono jedynie 0,32 ha gruntów, natomiast w Puszczykowie zjawisko to nie wyst¹pi³o. Niewielka powierzchnia u ytków uleg³a przekszta³ceniu tak e w Murowanej Goœlinie (0,52% ogó³u wy³¹czonych gruntów), Pobiedziskach (0,94%), Stêszewie (1,42%) i Czerwonaku (1,62%) Rysunek 5 przedstawia strukturê u ytków rolnych wy³¹czonych z produkcji w powiecie poznañskim w latach 2000 2010. Rysunek 5. Struktura u ytków rolnych wy³¹czonych z produkcji w powiecie poznañskim w latach 2000 2010 ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie danych z Wydzia³u Ochrony Œrodowiska, Rolnictwa i Leœnictwa Starostwa Powiatowego w Poznaniu. Poœród wy³¹czonych u ytków rolnych w zdecydowanym stopniu przewa a³y grunty orne ponad 96%. Tylko 3,38% odrolnionych gruntów stanowi³y ³¹ki, natomiast powierzchnia pastwisk, torfów i innych gruntów rolnych w ³¹cznym udziale przekszta³conych gruntów nie przekroczy³a 1%. W wiêkszoœci gmin struktura wy³¹czanych u ytków rolnych nie odbiega³a od ogólnej struktury dla powiatu ogó³em. Na tle pozosta³ych gmin pod tym wzglêdem wyró nia siê Mosina, gdzie wy³¹czane by³y tylko u ytki zielone ³¹ki i pastwiska. Znacz¹cy udzia³ w wy³¹czonych u ytkach uzyska³y u ytki zielone tak e w takich gminach, jak Kórnik czy

450 Justyna Tanaœ Luboñ. Z kolei w Kostrzynie wszystkie wy³¹czone grunty stanowi³y grunty orne. Na rysunku 6 przedstawiono strukturê u ytków rolnych wy³¹czonych z produkcji rolnej z uwzglêdnieniem ich klas bonitacyjnych w powiecie poznañskim w latach 2000 2010. Rysunek 6. Klasy bonitacyjne u ytków rolnych wy³¹czonych z produkcji w powiecie poznañskim w latach 2000 2010 ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie danych z Wydzia³u Ochrony Œrodowiska, Rolnictwa i Leœnictwa Starostwa Powiatowego w Poznaniu. W analizowanym okresie najczêœciej wy³¹czano grunty III klasy bonitacyjnej 95,37% ³¹cznej powierzchni przekszta³conych u ytków rolnych. Nale y zauwa yæ, i przedstawiona struktura bonitacyjna w znacznym stopniu wynika z obowi¹zuj¹cych przepisów prawnych, reguluj¹cych proces odrolniania. Analizuj¹c strukturê wy³¹czanych gruntów pod wzglêdem klas bonitacyjnych, mo na zauwa yæ, e podobnie jak w przypadku struktury wy³¹czanych u ytków rolnych, od œredniej powiatu odbiegaj¹ te same gminy. W Mosinie niemal 60% wy³¹czanych u ytków stanowi³y grunty V klasy pochodzenia organicznego. Znaczn¹ czêœæ wœród przekszta³canych u ytków w tej gminie stanowi³y tak e grunty zaliczone do VI (28,13%) i IV klasy (12,5%). Natomiast w Kórniku i Luboniu zauwa aln¹ czêœæ wy³¹czanych gruntów (oprócz III klasy) stanowi³y grunty IV i V klasy bonitacyjnej. Na uwagê zas³uguje ró niej fakt, i niemal ca³oœæ wy³¹czanych gruntów II klasy bonitacyjnej dotyczy³a gminy Kórnik. Rysunek 7 przedstawia strukturê przeznaczenia u ytków rolnych wy³¹czonych z produkcji w powiecie poznañskim w analizowanym okresie.

Pozarolnicze formy u ytkowania gruntów w gminach aglomeracji 451 Rysunek 7. Struktura przeznaczenia u ytków rolnych wy³¹czonych z produkcji w powiecie poznañskim w latach 2000 2010 ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie danych z Wydzia³u Ochrony Œrodowiska, Rolnictwa i Leœnictwa Starostwa Powiatowego w Poznaniu. W powiecie poznañskim wy³¹czane u ytki rolne przeznaczano przede wszystkim na cele przemys³owe i us³ugowe oraz mieszkaniowe. Prawie po³owa (49,06%, tj. oko³o 139,4 ha) wy³¹czanych u ytków zosta³a przeznaczona na tereny pod hale, biura, us³ugi i tereny przemys³owe. Natomiast nieco ponad 46% (niemal 131 ha) odrolnionych gruntów przeznaczono w powiecie poznañskim pod zabudowê mieszkaniow¹. Z kolei dla potrzeb komunikacyjnych (budowa dróg) wy³¹czonych zosta³o 13,73 ha, tj. 4,83% ogó³u przekszta³conych gruntów. Szczegó³ow¹ strukturê kierunków przeznaczenia wy³¹czanych gruntów w poszczególnych gminach przedstawia rysunek 8. W poszczególnych gminach struktura kierunków wy³¹czania u ytków rolnych z produkcji rolniczej by³a zró nicowana przestrzennie. Pod wzglêdem powierzchni 56% gruntów wy³¹czonych z produkcji rolnej, a przeznaczonych pod zabudowê mieszkaniow¹, po³o onych by³o w czterech gminach bezpoœrednio granicz¹cych z Poznaniem: Dopiewie (oko³o 24 ha), Rokietnicy (oko³o 23,4 ha), Komornikach (oko³o 16,4 ha i Suchym Lesie (10,6 ha). Znaczn¹ czêœæ powierzchni nowe tereny mieszkaniowe zajê³y te w gminach Tarnowo Podgórne, Kostrzyn, Kórnik, Swarzêdz i Kleszczewo. W tym celu wy³¹czano z u ytkowania rolniczego grunty we wszystkich gminach powiatu (poza Puszczykowem, gdzie adnych wy³¹czeñ nie odnotowano). Z kolei zdecydowana wiêkszoœæ (ponad 80%, tj. oko³o 114 ha) nowo wydzielonych terenów us³ugowych i przemys³owych powsta³a w piêciu gminach: Tarnowo Podgórne

452 Justyna Tanaœ (26,7 ha), Buk (25,3 ha), Komorniki (23,7 ha), Swarzêdz (21,9 ha) i Kórnik (16,3 ha). Pod budowê dróg grunty rolne wy³¹czano przede wszystkim w gminach Buk (5,3 ha), Komorniki (2,2 ha) i Kórnik (2,1 ha). Rysunek 8. Kierunki przeznaczenia u ytków rolnych wy³¹czonych z produkcji rolnej w latach 2000 2010 (%) ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie danych z Wydzia³u Ochrony Œrodowiska, Rolnictwa i Leœnictwa Starostwa Powiatowego w Poznaniu. Zakoñczenie Jednym z przejawów przemian przestrzenno-strukturalnych, maj¹cych miejsce nie tylko w Polsce, jest zmiana sposobu u ytkowania terenu. Z przeprowadzonych badañ w analizowanym okresie wynika, i : najwiêkszy ubytek gruntów rolnych nast¹pi³ g³ównie w gminach bezpoœrednio s¹siaduj¹cych z Poznaniem, wy³¹czane z produkcji rolnej grunty rolne przeznaczano przede wszystkim na cele przemys³owe i mieszkaniowe, najwiêcej nowych terenów przemys³owych powsta³o w gminach Tarnowo Podgórne, Buk, Komorniki i Swarzêdz, natomiast terenów mieszkaniowych w gminach Dopiewo, Rokietnica, Komorniki i Suchy Las.

Pozarolnicze formy u ytkowania gruntów w gminach aglomeracji 453 Zachodz¹ce procesy wy³¹czania gruntów rolnych na bardziej dochodowe cele w strefie oddzia³ywania miasta Poznania s¹ podobne do opisywanych w innych miastach [Ziobrowski, 1992; Grochowski, Pieni¹ ek, 2011]. Przedstawiona analiza, z uwagi na obowi¹zuj¹ce regulacje prawne, nie oddaje w pe³ni omawianego zjawiska, jednak e mo e zostaæ wykorzystana do obserwacji ywio³owo rozwijaj¹cego siê zjawiska urban sprawl. Literatura 1. Bañski J. (1998), Gospodarka ziemi¹ w Polsce w okresie restrukturyzacji, PAN IGiPZ, Warszawa. 2. Cymerman R. (red.) (2009), Ekonomiczne i prawne aspekty odrolniania i odlesiania gruntów, Wydawnictwo Educaterra, Olsztyn. 3. Grochowski M., Pieni¹ ek M. (2011), Procesy rozwoju województwa mazowieckiego a suburbanizacja, w: Regiony miejskie w Polsce. Dwadzieœcia lat transformacji, Jakóbczyk-Gryszkiewicz J. (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu ódzkiego, ódÿ. 4. Maækiewicz B., Kacprzak E. (2011), Wy³¹czenia u ytków rolnych z produkcji rolniczej w powiecie poznañskim w latach 2000 2009, w: Gospodarka rolna w aglomeracji poznañskiej, Maækiewicz B., Kacprzak E. (red.), Biblioteka Aglomeracji Poznañskiej, Nr 16, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznañ. 5. Parysek J. J. (2006), Miasta polskie w procesie globalizacji, w: Kierunki przekszta³ceñ struktury gospodarczej i spo³eczno demograficznej miast, S³odczyk J., Szafranek E. (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole. 6. Rozporz¹dzenie Ministra Rozwoju Regionalnego i Budownictwa z dnia 29 marca 2001 r. w sprawie ewidencji gruntów i budynków, Dz. U. z 2001 r. Nr 38, poz. 454 z póÿn. zm. 7. Rozporz¹dzenie Ministrów Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa oraz Rolnictwa i Gospodarki ywnoœciowej z dnia 17 grudnia 1996 r. w sprawie ewidencji gruntów i budynków, Dz. U. z 1996 r. Nr 156, poz. 813. 8. Trojanek R. (2013), Buyers at the housing market of Poznan, Actual Problems of Economics, No. 12 (150). 9. Ustawa o ochronie gruntów rolnych i leœnych z dnia 3 lutego 1995 r., t.j. Dz. U. z 2004 r. Nr 121, poz. 1266 z póÿn. zm. 10. Ziobrowski Z. (1992), Mierniki jakoœci przestrzeni miejskiej, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej, Warszawa.

454 Justyna Tanaœ Streszczenie W ostatnich latach mo na zaobserwowaæ zjawisko aktywizacji terenów podmiejskich, na których zachodzi nasilony proces suburbanizacji. Cech¹ tego procesu jest dynamiczny rozwój obszarów peryferyjnych miast i stref podmiejskich, czego wyrazem jest rozlewanie siê miast (urban sprawl) i zajmowanie pod zabudowê terenów u ytkowanych dotychczas przez rolnictwo i inne rodzaje dzia³alnoœci. Zachodz¹ce w strefie podmiejskiej zmiany funkcjonalne polegaj¹ na zmianie rolniczego u ytkowania i przekwalifikowaniu gruntów, zw³aszcza na: mieszkaniowe, us³ugowe i produkcyjne. Celem artyku³u jest przedstawienie kierunków zmian u ytkowania gruntów w gminach aglomeracji poznañskiej (17 gmin). Podstaw¹ analiz by³y zestawienia zbiorcze gruntów wed³ug stanu na dzieñ 1 stycznia z lat 1995, 2000, 2005 i 2010 uzyskane z Powiatowego Oœrodka Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej przy Starostwie Powiatowym w Poznaniu oraz dane dotycz¹ce powierzchni wy³¹czonych gruntów rolnych z produkcji w poszczególnych gminach powiatu poznañskiego, z uwzglêdnieniem ich struktury (grunty orne, ³¹ki, pastwiska, torfy i inne grunty rolne), klas bonitacyjnych oraz celu, na jaki zosta³y wy³¹czone (pod us³ugi, przemys³, zabudowê mieszkaniow¹, zabudowê letniskow¹ oraz pod drogi), obejmuj¹ce lata 2000 2010. S³owa kluczowe struktura u ytkowania gruntów, wy³¹czanie gruntów z produkcji rolnej, strefa podmiejska Non-agricultural Forms of Land Use in the Communes of Poznañ Agglomeration (Summary) In recent years, we have witnessed the phenomenon of the activation of suburban areas. The feature of this process is the dynamic devel-opment of the peripheral areas of cities and suburban zones, which is reflected in the urban sprawl and building houses and flats in the land that has been used for agricultural and other purposes before. Functional changes occurring in the suburban zone involve changing agricultural use and classifying land as the one used for residential, service and manufacturing purposes. The aim of this paper is to present directions of changes in the land use in the communes of Poznañ agglomeration (17 communes). The anal-yses were based on the overall lists of land as of 1 January of 1995, 2000, 2005 and 2010, prepared by the District Centre of Geodetic and Cartographic Documentation at the District Governor s Office in Poznañ and on data concerning the size of land excluded from agricultural production in the particular communes of the Poznañski district, taking into consideration their structure (arable land, meadowland, grazing land, peat and other agricultural land), evaluation classes, and the use for which

Pozarolnicze formy u ytkowania gruntów w gminach aglomeracji 455 they were excluded (for services, industry, residential buildings, holiday buildings and roads) and cover the years 2000 2010. Keywords structure of land use, tenure structure, excluding land from agricultural production, suburban zone