HODOWLA ROŒLIN OGRODNICZYCH W SPÓ KACH ANR. Tadeusz Filipiak

Transkrypt

1 HODOWLA ROCZNIKI ROŒLIN NAUK ROLNICZYCH, OGRODNICZYCH SERIA W SPÓ KACH G, T. 94, z. 2, ANR HODOWLA ROŒLIN OGRODNICZYCH W SPÓ KACH ANR Tadeusz Filipiak Katedra Ekonomiki i Organizacji Przedsiêbiorstw SGGW w Warszawie Kierownik: prof. dr hab. Wojciech Ziêtara S³owa kluczowe: hodowla roœlin ogrodniczych, koszty hodowli, efektywnoœæ Key words: breeding horticultural plant, cost breeding, efficiency S y n o p s i s. W opracowaniu przedstawiono sytuacjê w hodowli roœlin ogrodniczych w spó³kach ANR w latach -. Spó³ki hodowli roœlin ogrodniczych odgrywaj¹ istotn¹ rolê, poniewa ich w³asnoœci¹ w roku by³o 74% odmian krajowych znajduj¹cych siê w Centralnym Rejestrze Odmian Roœlin Warzywnych COBORU. W analizowanych latach nast¹pi³ wzrost rejestracji odmian, pomimo zmniejszenia siê liczby gatunków w badaniach oraz liczby przedsiêbiorstw. Zwiêkszy³a siê równie liczba odmian nale ¹cych do spó³ek. Nak³ady ogó³em ponoszone na hodowlê roœlin ogrodniczych w analizowanych latach zmniejszy³y siê w ujêciu nominalnym o 24%. Jednak w ujêciu realnym nak³ady na hodowlê zmniejszy³y siê a o 56%. WSTÊP Postêp jest nieod³¹cznym czynnikiem determinuj¹cym rozwój w ka dej dziedzinie dzia³alnoœci cz³owieka, w tym tak e w rolnictwie. Pojêcie postêpu w rolnictwie wywodzi siê z ogólnego pojêcia postêpu i stanowi niejako jego przeniesienie na tê dziedzinê aktywnoœci ludzkiej. Istnieje wiele podzia³ów postêpu w literaturze ekonomiczno-rolniczej. Wed³ug Stru - ka [1976] wyró niæ mo na nastêpuj¹ce rodzaje postêpu rolniczego: biologiczny, techniczny, organizacyjny, technologiczny oraz spo³eczno-ekonomiczny. W ostatnich latach najwiêkszy wp³yw na wzrost produkcyjnoœci w rolnictwie, bo ponad 50% odgrywa³ postêp biologiczny [Nalborczyk ]. Postêp biologiczny jest to udoskonalanie organizmów roœlinnych i zwierzêcych oraz zwiêkszenie liczby gatunków roœlin i zwierz¹t u ytecznych dla cz³owieka [Stru ek 1976]. Jest to proces udoskonalania genetycznie odmian roœlin uprawnych i typów u ytkowych czy ras zwierz¹t gospodarskich, a tak e ywych organizmów, co jest bardzo istotne w charakterze œrodków produkcji [Majewski, Kierul 1991]. Skutecznoœæ konkurowania na rynku produktów ogrodniczych wi¹ ê siê z utrzymaniem na wysokim poziomie hodowli roœlin ogrodniczych, a zw³aszcza polskiej hodowli. Hodowla roœlin ogrodniczych w Polsce ma wieloletni¹ tradycjê. Najstarsze polskie firmy hodowlane powsta³y jeszcze w XIX w. Za pocz¹tek polskiej hodowli roœlin warzywnych uwa a siê 1910 rok, kiedy pojawi³a siê wyprodukowana przez Zajkowskiego cebula Wolska. Po II wojnie œwiatowej nast¹pi³o upañstwowienie firm hodowlanych, co spowodowa-

2 158 T. FILIPIAK ³o w³¹czenie hodowli roœlin i nasiennictwa w system scentralizowanej gospodarki nakazoworozdzielczej. Powojenna historia przedsiêbiorstw hodowlano-nasiennych charakteryzowa³a siê czêstymi zmianami organizacyjnymi. Miêdzy innymi nast¹pi³o oddzielenie hodowli od nasiennictwa (powstawa³y w latach 70-tych przedsiêbiorstwa hodowli roœlin oraz przedsiêbiorstwa nasienne). Oddzielenie hodowli od produkcji nasiennej spowodowa³o, e koszty hodowli roœlin (w tym ogrodniczych) by³y finansowane g³ównie z dotacji bud etowych. Po 1989 roku przedsiêbiorstwa hodowli roœlin zosta³y przejête przez Agencjê W³asnoœci Rolnej Skarbu Pañstwa (obecnie Agencjê Nieruchomoœci Rolnych). Liczba przedsiêbiorstw hodowlanych, w tym przedsiêbiorstw ogrodniczych zosta³a dostosowana do nowych warunków funkcjonowania rolnictwa i gospodarki. Dotychczasowe przedsiêbiorstwa poddano restrukturyzacji, a czêœæ maj¹tku wniesiono do utworzonych jednoosobowych spó³ek AWRSP [Runowski ]. MATERIA I METODY Celem opracowania jest przedstawienie hodowli roœlin ogrodniczych w spó³kach ANR w latach -. W pracy dokonano analizy hodowli twórczej i zachowawczej roœlin warzywniczych, kosztów hodowli roœlin ogrodniczych oraz Ÿróde³ jej finansowanie w ujêciu nominalnym oraz realnym, a tak e okreœlono efektywnoœæ ekonomiczn¹ hodowli mierzon¹ stosunkiem wp³ywów z w³asnych odmian (wp³ywy ze sprzeda y materia³u siewnego oraz op³at hodowlanych) do kosztów hodowli oraz wielkoœci¹ wp³ywów z jednej odmiany. W opracowaniu wykorzystano listy odmian roœlin warzywnych Centralnego Oœrodka Badania Odmian Roœlin Uprawnych (COBORU) oraz dane OT ANR w Warszawie z Informacji o stanie hodowli roœlin i nasiennictwa oraz hodowli zwierz¹t w spó³kach ANR z lat -. W pracy wykorzystano nastêpuj¹ce metody badañ: analiza dokumentów Ÿród³owych oraz metoda statystyki tabelarycznej. HODOWLA TWÓRCZA I ZACHOWAWCZA ROŒLIN OGRODNICZYCH W latach - w wyniku procesów prywatyzacyjnych i restrukturyzacyjnych zmniejszy³a siê liczba spó³ek prowadz¹cych hodowlê roœlin ogrodniczych (tab. 1). W roku hodowl¹ roœlin ogrodniczych zajmowa³o siê 6 spó³ek ANR. Hodowlê roœlin warzywnych realizowa³o 5 spó³ek, natomiast hodowlê roœlin ozdobnych 4 (w tym 3 ³¹cznie z hodowl¹ roœlin warzywnych). Tabela 1. Zmiany liczby przedsiêbiorstw hodowli roœlin ogrodniczych Rodzaj prowadzonej hodowli Roœliny warzywne Roœliny ozdobne Roœliny warzywne i ozdobne Ogó³em Liczba przedsiêbiorstw w roku

3 HODOWLA ROŒLIN OGRODNICZYCH W SPÓ KACH ANR 159 Przedsiêbiorstwa hodowli roœlin ogrodniczych odgrywaj¹ istotn¹ rolê w polskiej hodowli roœlin ogrodniczych, poniewa ich w³asnoœci¹ w roku by³o 437 odmian roœlin warzywniczych, co stanowi³o ponad 74% wszystkich krajowych odmian znajduj¹cych siê w Rejestrze Odmian COBORU. Zadaniem hodowli roœlin jest wytwarzanie nowych dobrze plonuj¹cych odmian roœlin oraz utrzymanie i uszlachetnianie ju istniej¹cych. Hodowla twórcza zajmuje siê tworzeniem nowych, lepszych odmian, natomiast hodowla zachowawcza wytwarza odpowiedni¹ iloœæ nasion o wysokiej jakoœci superelity i elity hodowlanej. W analizowanych latach zmniejszy³a siê liczba taksonów (gatunków) hodowanych roœlin warzywnych. Liczba gatunków warzyw zmniejszy³a siê z 43 w roku do 30 w roku. Zmniejszaj¹ca siê liczba gatunków w hodowli twórczej, a tak e liczba spó³ek prowadz¹cych hodowlê roœlin warzywnych w latach - powodowa³a wahania w liczbie rejestracji nowych odmian roœlin warzywnych. Podczas gdy w roku rejestrowano zaledwie 15 odmian, to w roku by³o ju ich 62, a w roku zarejestrowano zaledwie 20 odmian. W latach - zwiêkszy³a siê równie liczba skreœlonych odmian, z 7 do 41. Jedynie w roku odmian skreœlonych by³o zaledwie 8. Tabela 2. Hodowla twórcza roœlin warzywnych w spó³kach ANR Lata Liczb a taksonów Liczba odmian wpisanych do Rejestru Odmian (RO) Liczba odmian skreœlonych z RO Liczba rodów w badaniach przedrejestrowych Proces tworzenia nowych odmian, szczególnie w roœlinach warzywnych, jest d³ugotrwa- ³y. Istotna z punktu widzenia efektów hodowli w przysz³oœci jest liczba rodów i odmian w badaniach przedrejestrowych. Niestety w analizowanych latach zmniejszy³a siê dwukrotnie liczba rodów w badaniach przedrejestrowych z 123 w roku do zaledwie 61 w roku. Mo e to œwiadczyæ o ograniczaniu rozmiarów hodowli, spowodowanym malej¹cymi mo liwoœciami jej finansowania, zmniejszaniem kosztów utrzymywania odmian w rejestrze odmian oraz w badaniach przedrejestrowych, a tak e dostosowaniu hodowli do potrzeb rynku. Hodowlê zachowawcz¹ roœlin warzywnych w roku prowadzi³o 5 spó³ek. Liczba gatunków w hodowli zachowawczej utrzymywa³a siê w analizowanych latach na podobnym poziomie i wynosi³a oko³o 40 (w roku wynios³a 43). W latach - liczba odmian nale ¹cych do spó³ek ANR zwiêkszy³a siê z 4 do 437 (wzrost o 54%). Najwiêcej odmian roœlin warzywnych nale ¹cych do spó³ek by³o w roku (457 odmian). Pomimo zwiêkszania siê liczby odmian nale ¹cych do spó³ek w Rejestrze Odmian udzia³ ich w latach - utrzymywa³ siê na podobnym poziomie oko³o 30%. Spowodowane to by³o wzrostem aktywnoœci rejestrowej firm zagranicznych w tym okresie. Od roku udzia³ odmian

4 160 T. FILIPIAK Tabela 3. Hodowla zachowawcza roœlin warzywnych w spó³kach ANR Lata Liczba taksonów Liczba odmia n spó³ek ANR Liczba odmian w RO % odmian spó³ek w ogó³em Liczba odmian zarejestrowanych za granic¹ spó³ek w RO zwiêksza³ siê i w roku stanowi³ ju 45% ogó³u wszystkich odmian. Wynika³o to g³ównie z wycofywania odmian zagranicznych z RO. Liczba odmian zagranicznych zmniejszy³a siê z 603 w roku do 327 w roku, co spowodowa³o zmniejszenie udzia³u odmian zagranicznych w RO w ostatnich trzech badanych latach z 50 do 39%. KOSZTY HODOWLI ROŒLIN OGRODNICZYCH I RÓD A ICH FINANSOWANIA Finansowanie hodowli roœlin w latach - pochodzi³o z nastêpuj¹cych Ÿróde³: dotacji bud etowych, op³at hodowlanych i licencyjnych oraz przychodów z innych dzia³alnoœci. W analizowanych latach w ujêciu nominalnym nak³ady ogó³em na hodowlê roœlin ogrodniczych zmniejszy³y siê z 10,3 mln z³ w roku do 7,8 mln z³ w roku (spadek o prawie 24%). Najwiêksze nak³ady ponoszono w i roku, kiedy to wynios³y one odpowiednio 10,6 oraz 10,7 mln z³. mln z³ QRPLQDOQHÃNRV]W\ÃKRGRZOL UHDOQHÃNRV]W\ÃKRGRZOL Rysunek 1. Koszty hodowli roœlin ogrodniczych w spó³kach ANR w latach - (ceny sta³e w mln z³ z roku) Po uwzglêdnieniu inflacji realny poziom nak³adów w analizowanym okresie zmniejszy³ siê z 10,3 do 4,4 mln z³, tj. o ponad 56,9% (rys.1). Najwiêkszy realny spadek nak³adów na hodowlê roœlin ogrodniczych wyst¹pi³ w i roku i wynosi³ odpowiednio 17,3 i 14,5%. Podstawowym Ÿród³em finansowania kosztów hodowli roœlin ogrodniczych w ca³ym okresie by³y dotacje bud etowe. Kwota dotacji zmniejszy³a siê jednak z 6,6 mln z³ w roku do 3,7 mln z³ w roku (spadek o 43,9%). Udzia³ dotacji w strukturze finansowania nak³adów na hodowlê w roku wynosi³ ponad 64%, w

5 HODOWLA ROŒLIN OGRODNICZYCH W SPÓ KACH ANR 161 roku niewiele ponad 47%. Udzia³ dotacji bud etowych w finansowaniu zmniejszy³ siê wiêc o ponad 17 punktów procentowych. Na uwagê zas³uguje fakt, e dotacje bud etowe z uwagi na dostosowanie siê do cz³onkowstwa w UE, od 2008 roku nie bêd¹ przyznawane. Skutkiem tych uwarunkowañ jest finansowanie badañ z op³at licencyjnych oraz w³asnych œrodków finansowych przedsiêbiorstw. Drugim bardzo wa nym Ÿród³em finansowania hodowli by³y op³aty hodowlane i licencyjne. Op³aty hodowlane i licencyjne w analizowanym okresie utrzymywa³y siê na poziomie oko³o 2,5 mln z³ do roku. Od roku nastêpuje zmniejszenie wp³ywów z op³at hodowlanych i licencyjnych do 2175 tys. z³ i zaledwie 747 tys. z³ w roku oraz 1360 tys. z³ w roku (od roku s¹ tylko op³aty licencyjne). Jest to zjawisko niepokoj¹ce, poniewa op³aty te powinny byæ podstawowym Ÿród³em finansowania hodowli. Udzia³ op³at hodowlanych i licencyjnych w badanym okresie wynosi³ oko³o 20%, przy czym w roku by³ najni szy i wyniós³ zaledwie 8,8%. Sytuacja ta wskazuje na k³opoty przedsiêbiorstw w œci¹galnoœci nale nych im op³at i powoduje w du ej mierze ograniczanie finansowania hodowli roœlin ogrodniczych. Ograniczenie dotacji bud etowych oraz stagnacja w œci¹galnoœci op³at licencyjnych powoduje anga owanie przez przedsiêbiorstwa w³asnych œrodków finansowych, g³ównie œrodków pochodz¹cych ze sprzeda y materia³u siewnego. Udzia³ tych œrodków zwiêkszy³ siê w analizowanych latach do ponad %. Tabela 4. Poziom i struktura finansowania kosztów hodowli roœlin ogrodniczych w spó³kach ANR w latach - Lata Dotacje Op³aty hodowlane i licencyjn e Inne œrodki t ys. z³ % t ys. z³ % t ys. z³ % ,2 62,7 57,7 48,8 62,5 63,9 44,6 50,8 49,6 44,4 47, ród³o: opracowanie w³asne na podstawie danych OT ANR w Warszawie. 16,6 23,4 20,9 26,8 22,5 23,9 25,1 24,8 21,7 8,8 16, ,2 13,9 21,4 24,4 14,9 12,2 30,3 24,4,7 46,8,5 EFEKTYWNOŒÆ EKONOMICZNA HODOWLI ROŒLIN OGRODNICZYCH I NASIENNICTWA W latach - nast¹pi³ wzrost efektywnoœci ekonomicznej hodowli roœlin ogrodniczych mierzonej stosunkiem wp³ywów z w³asnych odmian (wp³ywy ze sprzeda y materia- ³u siewnego oraz op³at hodowlanych) do kosztów hodowli. Stosunek wp³ywów do kosztów hodowli wzrós³ blisko dwukrotnie ze 168,5 do 310,2%. Wzros³a nieznacznie w analizowanych latach wielkoœæ wp³ywów z jednej odmiany z 53,9 do 55,5 tys. z³. Najwiêksze wp³ywy z jednej odmiany osi¹gniêto w roku (72,7 tys. z³). W porównaniu z przedsiêbiorstwami zagranicznymi wielkoœæ wp³ywów z jednej odmiany jest jednak niewielka.

6 162 T. FILIPIAK Tabela 5. Efektywnoœæ ekonomiczna hodowli i nasiennictwa w spó³kach ANR w latach - Wyszczególnienie Kwota wp³ywów z 1 odmiany [tys. z³] Stosunek wp³ywów z w³asnych odmian do kosztów hodowli [%] Dynamika kosztów hodowli rok, poprzedni =100% ród³o: Dane OT ANR. Wielkoœci w roku 53,9 168,5-58,0 177,9 102,9 72,7 221,9 100,9 59,1 205,7 88,8 58,3 189,3 107,4 57,9 210,6 90,2 62,1 252,9 102,2 65,4 2,7 93,6 53,4 270,4 102,3 46,8 262,9 94,4 55,5 310,2 91,8 W ujêciu nominalnym koszty hodowli roœlin ogrodniczych zmniejszy³y siê z 10,3 do zaledwie 7,8 mln z³ w roku. W ujêciu realnym, przyjmuj¹c jako sta³e koszty z roku, koszty te w roku stanowi³y zaledwie 45,1%. W analizowanych latach obserwowano wahania kosztów hodowli w stosunku do roku poprzedniego, niewielki ich wzrost zanotowano w latach:,, (spoœród analizowanego okresu najwiêkszy wzrost o 7,4%), oraz. W pozosta³ych latach nastêpowa³ spadek kosztów, przy czym najwiêkszy w, (g³ównie ze zmniejszenia dotacji) oraz roku. WNIOSKI 1. Przedsiêbiorstwa hodowli roœlin ogrodniczych ANR odgrywaj¹ dominuj¹c¹ rolê w krajowej hodowli roœlin ogrodniczych. Ich w³asnoœci¹ w roku by³o ponad 74% polskich odmian znajduj¹cych siê w Centralnym Rejestrze Odmian Roœlin Warzywnych COBORU. 2. W spó³kach ANR w analizowanych latach nastêpowa³y wahania liczby rejestracji odmian (od 15, 62 oraz 20 odmian odpowiednio w, oraz r.). Niestety zmniejszy³a siê ponad dwukrotnie liczba rodów w badaniach przedrejestrowych. W latach - zwiêkszy³a siê liczba odmian nale ¹cych do spó³ek ANR z 4 do 437. Udzia³ odmian spó³ek ANR zwiêkszy³ siê z 40% w roku do 45% w roku. 3. W latach - w ujêciu nominalnym nak³ady ogó³em na hodowlê roœlin ogrodniczych zmniejszy³y siê z 10,3 do zaledwie 7,8 mln z³, czyli nast¹pi³ spadek o 24%, zaœ po uwzglêdnieniu inflacji ich poziom zmniejszy³ siê a o ponad 56%. 4. ród³em finansowania kosztów hodowli by³y dotacje bud etowe, op³aty hodowlane i licencyjne oraz œrodki w³asne przedsiêbiorstw. W analizowanym okresie zmniejszy³o siê znaczenie dotacji w finansowaniu hodowli (spadek ich udzia³u z 64 do 47%), natomiast wzrasta³ udzia³ œrodków w³asnych (z 19 do %). Obserwowano niepokoj¹ce zjawisko wahañ w wielkoœci uzyskiwanych op³at hodowlanych (od 746 tys. z³ do 2,5 mln z³ rocznie), które powinny byæ podstawowym Ÿród³em finansowania hodowli. W zwi¹zku z zaprzestaniem udzielania dotacji od 2008 roku przedsiêbiorstwa hodowli roœlin ogrodniczych bêd¹ musia³y finansowaæ hodowlê z op³at licencyjnych, a tak e z w³asnych œrodków.

7 HODOWLA ROŒLIN OGRODNICZYCH W SPÓ KACH ANR W latach - nast¹pi³ prawie dwukrotny wzrost efektywnoœci ekonomicznej hodowli roœlin ogrodniczych mierzony stosunkiem wp³ywów z w³asnych odmian do kosztów hodowli (ze 168 do 310%). Wielkoœæ wp³ywów z jednej odmiany pozostawa³a na zbli onym poziomie (55 tys. z³). LITERATURA Informacja o stanie hodowli roœlin i nasiennictwa w spó³kach AWRSP. Lata -. Maszynopisy OT AWRSP (ANR) w Warszawie. Warszawa. Lista odmian roœlin warzywnych COBORU. Lata -. S³upia Wielka, wyd. COBORU. Majewski E., Kierul Z. 1991: Postêp techniczny w gospodarstwie rolniczym. Wydawnictwo PWRiL. Warszawa. Nalborczyk E. : Postêp biologiczny a rozwój rolnictwa w koñcu XX wieku i pocz¹tku XXI stulecia. Agricola, nr 33 suplement. Wydawnictwo SGGW, Warszawa. Runowski H. : Postêp biologiczny w rolnictwie. Wydawnictwo SGGW, Warszawa. Stru ek B. 1976: Rewolucja naukowo-techniczna w rolnictwie. Wieœ Wspó³czesna, nr 6. Tadeusz Filipiak BREEDING HORTICULTURAL PLANT IN APA S COMPANIES Summary The paper analysis horticultural breeding plants in APA s companies. These firms are crucial in the development of biological progress. They own 74% of Polish vegetable sub-species listed in Official Subspecies Register in the year. In the research period -, generally there was observable the increase of varieties registration, and decrease of number of species in research and number of enterprises. However there was noted increase of varieties owned by APA s companies (45%) in the Register. It is important to note that the funds spend on horticultural plant breeding decreased by 56% in the research period. Adres do korespondencji: dr Tadeusz Filipiak Wydzia³ Nauk Ekonomicznych SGGW ul. Nowoursynowska Warszawa tel: (0 22) tadeusz_filipiak@sggw.pl