1 12. Ocena ryzyka związanego z występowaniem czynników mierzalnych w środowisku pracy Ocena ryzyka związanego z występowaniem czynników mierzalnych w środowisku pracy 12.1. Ryzyko zawodowe 12.1.1. Istota ryzyka zawodowego Ryzyko określa miarę zagrożenia niebezpieczeństwa związanego z konsekwencjami nie zastosowania określonych rozwiązań zabezpieczających przed zagrożeniami. Przyjąć możemy, że ryzyko jest wskaźnikiem stanu zdarzenia, które może prowadzić do strat. Jest proporcjonalne do prawdopodobieństwa wystąpienia tego zdarzenia i do wielkości strat, które może spowodować. W naukach technicznych, ryzyko traktuje się jako własność zdarzenia, np. uszkodzenia aparatury, zniszczenia miasta przez huragan, wystąpienia epidemii grypy, czy skażenia radioaktywnego oraz miary wartości szkody spowodowanej przez to zdarzenie. Sposób jego oszacowania wynika z zaakceptowanych stałych norm, na przykład w medycynie, w biznesie, czy w firmach ubezpieczeniowych. Pojęcie ryzyka zawodowego związane jest z występowaniem zagrożeń w środowisku pracy, prowadzących do wystąpienia niekorzystnych skutków zdrowotnych u zatrudnionych [7]. Koncepcja taka zgodna jest z wytycznymi Międzynarodowej Organizacji Pracy (ILO), zgodnie z którymi ryzyko zawodowe określa się jako kombinację prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzenia zagrażającego oraz ciężkości urazu pogorszenia stanu zdrowia pracowników powodowanego tym zdarzeniem [8]. Ryzyko zawodowe definiowane jest jako kombinacja prawdopodobieństwa wystąpienia i stopnia ciężkości możliwego urazu pogorszenia stanu zdrowia, spowodowanych występowaniem sytuacji zagrażającej [10], przy czym zagrożenie opisuje się jako stan środowiska pracy mogący spowodować wypadek chorobę [1, 9]. Adekwatna do powyższych stwierdzeń definicja ryzyka zawodowego przyjęta została w obowiązujących regulacjach prawnych. 12.1.2. Cel oceny ryzyka zawodowego Ocena ryzyka zawodowego występującego na stanowisku pracy ma na celu zapewnienie ochrony zdrowia zatrudnionych. Ponadto, pozwala obniżyć koszty funkcjonowania przedsiębiorstwa [11, 12]. Może być traktowana jako proces analizowania ryzyka zawodowego i określania jego dopuszczalności [1]. Wymaga to zidentyfikowania zagrożenia, tj. określenia, czy zagrożenie istnieje oraz określenia jego charakterystyki oraz wskazania wielkości narażenia, traktowanego jako podleganie oddziaływaniu czynników niebezpiecznych szkodliwych uciążliwych związanych z wykonywaniem pracy [1].
12. Ocena ryzyka związanego z występowaniem czynników mierzalnych w środowisku pracy 2 12.2. Metodyka oceny ryzyka zawodowego czynników mierzalnych 12.2.1. Istota oceny ryzyka zawodowego czynników mierzalnych Ocena ryzyka zawodowego związana jest z oceną warunków wykonywania pracy (stanu bezpieczeństwa) realizowaną poprzez identyfikację zagrożeń związanych z oddziaływaniem czynników środowiska pracy na zatrudnionych oraz klasyfikację tych zagrożeń. W celu uwzględniania w przeprowadzanej ocenie ryzyka zawodowego wymagań prawa dotyczących najwyższych dopuszczalnych stężeń (NDS) i natężeń (NDN) czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy zaleca się dla tych czynników, dla których wartości NDS i NDN zostały ustalone, oszacować ryzyko zawodowe na podstawie wyznaczonych z pomiarów wartości wielkości charakteryzujących narażenie. W ocenie tej przyjmuje się, że: wartość NDN (NDS), jest to najwyższe dopuszczalne natężenie (stężenie) czynnika fizycznego szkodliwego dla zdrowia ustalone jako wartość średnia natężenia, którego oddziaływanie na pracownika w ciągu 8-godzinnego dobowego i przeciętnego tygodniowego wymiaru czasu pracy, określonego w Kodeksie pracy, przez okres jego aktywności zawodowej nie powinno spowodować ujemnych zmian w jego stanie zdrowia oraz w stanie zdrowia jego przyszłych pokoleń wartość progu działania, jest to wartość wielkości charakteryzującej zagrożenie w środowisku pracy (bez uwzględnienia skutków stosowania środków ochrony indywidualnej) Ostatecznym kryterium oceny możliwości wykonywania pracy jest zidentyfikowany i uznawany za akceptowalny poziom ryzyka zawodowego. Do oceny ryzyka zawodowego na stanowisku pracy, związanego z czynnikami mierzalnymi wykorzystuje się informacje uzyskane poprzez wykonanie pomiarów czynników szkodliwych i/ niebezpiecznych, a także uciążliwych występujących na stanowisku pracy. Oszacowanie ryzyka zawodowego na stanowisku pracy, związanego ze zidentyfikowanymi zagrożeniami polega na ustaleniu: prawdopodobieństwa wystąpienia niekorzystnych dla zdrowia i życia pracowników następstw tych zagrożeń, ciężkości tych następstw. Przyjęta i zastosowana metoda oszacowania ryzyka zawodowego zapewniać musi proaktywne ustalenie priorytetów działań mających na celu eliminację / i ograniczenie zagrożeń jak również zastosowanie odpowiednich środków nadzoru, przy zachowaniu wymagań prawa. W celu uwzględniania w przeprowadzanej ocenie ryzyka zawodowego wymagań prawa dotyczących najwyższych dopuszczalnych stężeń (NDS) i natężeń (NDN) czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy zaleca się dla tych czynników, dla których wartości NDS i NDN zostały ustalone, oszacować ryzyko zawodowe na podstawie wyznaczonych z pomiarów wartości wielkości charakteryzujących narażenie.
3 12. Ocena ryzyka związanego z występowaniem czynników mierzalnych w środowisku pracy Tabela 12.1. Zasady szacowania ryzyka w skali trójstopniowej w oparciu o wielkość charakteryzującą narażenie. Wartość wielkości Oszacowanie ryzyka zawodowego charakteryzującej narażenie (P) P > P max P max P > 0,5 P max ryzyko duże ryzyko średnie a P 0,5 P max ryzyko małe Pmax - wartość dopuszczalna wielkości charakteryzującej narażenie, na ogół ustalana na podstawie przepisów (może to być odpowiednia wartość NDS najwyższego dopuszczalnego stężenia NDN najwyższego dopuszczalnego natężenie). W przypadku braku ustalonych wymagań przy jej ustalaniu można wykorzystać opinie ekspertów i/ wziąć pod uwagę opinie pracowników, a - w przypadku gdy przepisy prawne określają niższe wartości niż wynika z powyższych zależności, to stosuje się te wartości (np. w przypadku ryzyka zawodowego związanego z hałasem czynnikami rakotwórczymi). Podane powyżej ogólne wskazówki szacowania ryzyka nie uwzględniają zmniejszenia narażenia poprzez zastosowanie środków ochrony indywidualnej. W przypadku zastosowania, prawidłowego doboru i prawidłowego zastosowania tych środków można zmienić oszacowanie ryzyka zawodowego (z dużego na średnie). Zwraca się uwagę, że zasada ta może być zastosowana po wyczerpaniu możliwości ograniczenia ryzyka zawodowego za pomocą innych środków ochrony. Dopuszczalność poziomu ryzyka zawodowego podstawowym kryterium wyznaczania dopuszczalności ryzyka zawodowego są wymagania obowiązujących przepisów prawnych i innych dokumentów normatywnych. W przypadku braku odpowiednich wymagań przepisów prawnych i innych w określonych obszarach zaleca się, aby przedsiębiorstwo określiło własne kryteria dopuszczalności ryzyka zawodowego z uwzględnieniem opinii ekspertów z dziedziny bezpieczeństwa i higieny pracy, własnych doświadczeń oraz opinii pracowników. Dążąc do poprawy warunków pracy, organizacje ustalać mogą własne kryteria dopuszczalności ryzyka zawodowego, oparte na wymaganiach wyższych od wymagań przepisów prawnych i innych dokumentów normatywnych.
12. Ocena ryzyka związanego z występowaniem czynników mierzalnych w środowisku pracy 4 Tabela 12.2. Ogólne zasady wyznaczania dopuszczalności ryzyka zawodowego oraz zalecania wynikające z oceny tego ryzyka (zasady oszacowania w skali 3- stopniowej). Oszacowanie ryzyka zawodowego Dopuszczalność ryzyka zawodowego Niezbędne do podjęcia działania doskonalące duże niedopuszczalne Jeżeli ryzyko zawodowe związane jest z pracą już wykonywaną, działania w celu jego zmniejszenia należy podjąć natychmiast (np. przez zastosowanie środków ochronnych). Planowanej pracy nie należy rozpoczynać do czasu zmniejszenia ryzyka zawodowego do poziomu dopuszczalnego. średnie dopuszczalne zaleca się zaplanowanie i wdrożenie działań, których celem jest zmniejszenie poziomu ryzyka zawodowego małe konieczne jest zapewnienie, że ryzyko zawodowe pozostaje co najwyżej na tym samym poziomie Tabela 12.3. Ogólne zasady wyznaczania dopuszczalności ryzyka zawodowego oraz zalecania wynikające z oceny tego ryzyka (zasady oszacowania w skali 5- stopniowej). Oszacowanie ryzyka zawodowego bardzo duże duże średnie małe bardzo małe Dopuszczalność ryzyka zawodowego niedopuszczalne dopuszczalne Niezbędne do podjęcia działania doskonalące pracy nie należy rozpoczynać ani kontynuować do czasu zmniejszenia ryzyka zawodowego do poziomu dopuszczalnego. Jeżeli ryzyko zawodowe związane jest z pracą już wykonywaną, działania w celu jego zmniejszenia należy podjąć natychmiast (np. przez zastosowanie środków ochronnych). Planowanej pracy nie można rozpoczynać do czasu zmniejszenia ryzyko zawodowego do poziomu dopuszczalnego Zaleca się zaplanowanie i wdrożenia działań, których celem jest zmniejszenie ryzyka zawodowego Zaleca się rozważenie możliwości dalszego zmniejszenia poziomu ryzyka zawodowego zapewnienie, że ryzyko pozostanie co najwyżej na tym samym poziomie Nie jest konieczne prowadzenie żadnych działań
5 12. Ocena ryzyka związanego z występowaniem czynników mierzalnych w środowisku pracy 12.2.2. Ocena ryzyka dla czynników fizycznych Przykłady postępowania przy przeprowadzania oceny ryzyka zawodowego w odniesieniu do czynników mierzalnych przedstawiono na rys. 1 i 2. Zastosowana metodyka postępowania wymaga zidentyfikowania czynników zagrożenia a następnie wykonania pomiarów wielkości charakteryzujących zagrożenie i odniesienia ich do kryteriów dopuszczalności (akceptowalności). Metodyka oceny ryzyka zawodowego związanego z występowaniem czynników mierzalnych uzależniona jest od charakterystycznych cech czynników zagrażających oraz sposobu oddziaływania na bezpieczeństwo i zdrowie zatrudnionego. Ocena ryzyka związanego z narażeniem na oddziaływanie hałasu na stanowisku pracy wymaga wyznaczenia wartości oddziaływania hałasu. Narażenie na hałas, traktowany jako czynnik o szkodliwym oddziaływaniu na narząd słuchu scharakteryzować można poprzez : poziom narażenia na hałas odniesiony do 8-godzinnego dnia pracy (LEX,8h) odpowiadającą mu wartość ekspozycji (EA,8h) dziennego narażenia na hałas, albo, alternatywnie, w przypadku hałasu oddziałującego na organizm człowieka w sposób nierównomierny w poszczególnych dniach w tygodniu: poziom narażenia na hałas odniesiony do tygodnia pracy (LEX,w), odpowiadające mu narażenie tygodniowe (EA,w), maksymalny poziom dźwięku (LA max), szczytowy poziom dźwięku (LC peak). Wskazane wartości wyznaczyć można poprzez prognozowanie pomiary, zgodnie z zasadami określonymi w normach PN-EN ISO 9612:2009 [2] i PN-N-01307:1994 [3]. Kryteria oceny ryzyka stosowane dla czynników fizycznych, np. poziomu oddziaływania hałasu traktowanego jako czynnik szkodliwy dla narządu słuchu przedstawiono na rys. 1.
12. Ocena ryzyka związanego z występowaniem czynników mierzalnych w środowisku pracy 6 LEX,8h (LEX,w), LAmax, LCpeak Czy LEX,8h (LEX,w) > 85 db a LAmax > 115 db a LCpeak > 135 db a? TAK ryzyko zawodowe duże NIE Czy LEX,8h (LEX,w) 80 db b i LAmax 109 db c i LCpeak 129 db c? NIE ryzyko zawodowe średnie TAK ryzyko zawodowe małe a - określone w przepisach najwyższe dopuszczalne wartości ze względu na ochronę słuchu, b - połowa maksymalnej wartości dopuszczalnej poziomu narażenia na hałas odniesionego do 8- godzinnegodnia pracy (LEX,8h) wynosi 82 db. Jednak ze względu na niższe wartości progów działań prewencyjnych określonych w przepisach prawa zaleca się przyjmowanie wartości 80 db jako poziomu narażenia na hałas odpowiadającego górnej granicy ryzyka zawodowego małego, c - połowa najwyższych dopuszczalne wartości ze względu na ochronę słuchu Rysunek 1. Algorytm oceny ryzyka dla czynników fizycznych (przykład dotyczący specyfiki oddziaływania hałasu na narząd słuchu) [1, zał. B]. W przypadkach szczególnych algorytm dostosować należy do wymagań odpowiednich dla grup szczególnego ryzyka np. kobiet w ciąży, karmiących dziecko piersią pracowników młodocianych. Dostosowanie związane jest z przyjęciem wartości kryteriów oceny określonych w przepisach prawnych dla tych grup zatrudnionych. Również w przypadku oceny ryzyka związanego z możliwością wykonywania pracy przyjąć należy kryteria odpowiednie do danej sytuacji. 12.2.2. Ocena ryzyka dla czynników chemicznych W przypadku występowania w środowisku pracy szkodliwych czynników chemicznych oddziałujących na narażonych drogą inhalacyjną wskaźniki narażenia wyznacza się zgodnie z wymaganiami normy PN-Z-04008-7:2002 [4, 5], przyjmując dla nich poniższe znaczenie [1]:
7 12. Ocena ryzyka związanego z występowaniem czynników mierzalnych w środowisku pracy Ps wskaźnik narażenia umożliwiający ocenę stężenia średniego ważonego dla całej zmiany roboczej; w przypadku pomiarów wykonywanych z zastosowaniem dozymetrii indywidualnej wskaźnikiem tym może być średnie ważone dla zmiany roboczej Cw, a w przypadku pomiarów stacjonarnych górna granica przedziału ufności dla średniej rzeczywistej GG górna granica przedziału ufności dla stężenia średniego ważonego dla całej zmiany roboczej GGw, PCh wskaźnik narażenia umożliwiający ocenę stężeń chwilowych, Pp wskaźnik narażenia umożliwiający ocenę stężenia pułapowych. Zasady oceny ryzyka związanego z uwzględnieniem powyżej wskazanych zagrożeń przedstawiono na rys. 2. Przedstawiony algorytm nie uwzględnia przypadków szczególnych, związanych z koniecznością oszacowania ryzyka np. dla pracowników młodocianych kobiet w ciąży i w okresie karmienia. W tych przypadkach konieczne jest dostosowanie metodyki oszacowania do konkretnych warunków. Dla tych pracowników zatrudnienie w warunkach narażenia na określoną substancję chemiczną może być zabronione, a ryzyko zawodowe związane z narażeniem na tą substancję może być duże, niezależnie od wyznaczonej wartości wskaźnika narażenia jest duże.
12. Ocena ryzyka związanego z występowaniem czynników mierzalnych w środowisku pracy 8 Ps, PCh, Pp Czy Ps > NDS PCh > NDSCh Pp > NDSP? TAK ryzyko zawodowe duże NIE Czy Ps 0,5NDS i PCh 0,5NDSCh Ps 0,5NDS i Pp 0,5NDSP a? NIE ryzyko zawodowe średnie TAK ryzyko zawodowe małe a - nierówność ma zastosowanie dla substancji chemicznych, dla których nie określono wartości NDSCh i/ NDSP Rysunek 2. Algorytm oceny ryzyka dla czynników chemicznych działających w sposób inhalacyjny [1, zał. A]. W przypadku jednoczesnego oddziaływania kilku substancji chemicznych obliczyć należy wartość wskaźnika Ps zgodnie z zasadą sumowania działania toksycznego substancji, na podstawie zasad określonej w PN-Z-04008-7:2002 [4]. W tym przypadku porównuje się obliczoną wartość Ps z liczba 1 0,5
9 12. Ocena ryzyka związanego z występowaniem czynników mierzalnych w środowisku pracy Literatura: [1] PN-N-18002:2011, Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Ogólne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego, PKN, Warszawa 2011 [2] PN-EN ISO 9612:2011, Akustyka. Wyznaczanie zawodowej ekspozycji na hałas. Metoda techniczna, PKN, Warszawa 2011 [3] PN-N-01307:1994, Hałas. Dopuszczalne wartości parametrów hałasu w środowisku pracy. Wymagania dotyczące wykonywania pomiarów, PKN, Warszawa 1994 [4] PN-Z-04008-7:2002, Ochrona czystości powietrza. Pobieranie próbek. Zasady pobierania próbek powietrza w środowisku pracy i interpretacji wyników, PKN, Warszawa 2002 [5] PN-Z-04008-7:2002/Az1:2004, Ochrona czystości powietrza. Pobieranie próbek. Zasady pobierania próbek powietrza w środowisku pracy i interpretacji wyników, PKN, Warszawa 2004 [6] PN-N-18004:2001, Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Wytyczne, PKN, Warszawa 2001 [7] Górny A., Zarządzanie ryzykiem zawodowym, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, Poznań 2011 [8] ILO-OSH 2001, Guidelines on occupational safety and health management systems, International Labor Organization, Geneva 2001 [9] PN-N-18001:2004, Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, PKN, Warszawa 2004 [10] Pitrzak L., Zarządzanie bezpieczeństwem pracy i ryzykiem, Seria: Bezpieczeństwo i ochrona człowieka w środowisku pracy, cz. 14, Centralny Instytut Ochrony Pracy, Warszawa 2001 [11] Szopa T., Analiza ryzyka jako podstawa decyzji przedsiębiorcy w dziedzinie ochrony pracy, Atest, 2010, 7, s. 20-22 [12] Szopa T., Analiza ryzyka jako podstawa decyzji przedsiębiorcy w dziedzinie ochrony pracy (2), Atest, 2010, 8, s. 26-28 [16] Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r., Kodeks pracy; tekst jednolity: Dz. U. 2014, poz. 1502, ze zm.