PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE

PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XLIII 1999 LECZENIE GRZYBICY OTORBIELAKOWEJ Z ZASTOSOWANIEM RÓŻNYCH SPOSOBÓW APLIKACJI LEKU PRZECIWGRZYBICZEGO Zofia Konopacka, Krystyna Pohorecka, Małgorzata Bieńkowska Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, Oddział Pszczelnictwa ul. Kazimierska 2, 24-100 Puławy Streszczenie Badania prowadzono w latach 1996-1998 w pasiece Oddziału Pszczelnictwa ISK w Puławach, łącznie w 60 rodzinach pszczelich, o zróżnicowanym naturalnym porażeniu przez Ascosphaera apis. Nasilenie choroby mierzono liczbą mumii znajdowanych w czasie przeglądu we wszystkich plastrach i na dnie uli. Do leczenia zastosowano nystatynę w 1996 i 1997 roku ( 2400000-3600000j.m./rodzinę) oraz w 1998 r. klotrimazol (0,3 do 0,5 g/rodzinę). Rodziny podzielono na 5 grup w zależności od sposobu aplikacji leków: I - w oprysku, 11-w cieście pyłkowym, ILl - w cieście miodowo - cukrowym, IV - w syropie cukrowym w małych podkarmiaczkach przesączalnych i V (kontrolna) - syrop cukrowy bez leku jak w grupie IV. Skuteczność zabiegów zależała przede wszystkim od nasilenia iniekcji. Z 29 rodzin silnie porażonych po 4 tygodniach od rozpoczęcia leczenia, wolnych od objawów choroby było tylko 5 (17%), a z 31 rodzin słabo porażonych - 18 (58%). We wszystkich grupach leczonych było istotnie więcej rodzin uwolnionych od objawów choroby niż w grupie kontrolnej. Najlepsze efekty terapeutyczne (50% rodzin wolnych od choroby) uzyskano w grupie 11i Ul, jakkolwiek analiza statystyczna nie wykazała istotności różnic między grupami od Tdo TV. Przesiedlanie rodzin (wcześniej pozbawionych czerwiu) do odkażonych uli, na ramki z węzą, w połączeniu z chemioterapią pozwoliło na uwolnienie od choroby 7 rodzin z I O silnie porażonych. Słowa kluczowe: Ascosphaera leczniczy. apis, grzybica otorbielakowa, nystatyna, klotrimazol, efekt WPROW ADZENIE Grzybica otorbielakowa (Ascosphaeriosis apium) jeszcze 25 lat temu była chorobą nie powodującą większych strat w pasiekach. Od tej pory jednak jej nasilenie znacznie wzrosło i obecnie choroba ta występuje na wszystkich 119

kontynentach, powodując coraz częściej znaczne straty w produkcji pasiecznej (B i e ń k o w s k a 1999a), a nawet śmierć części rodzin (T a b e r 1992). Zalecane ostatnio sposoby walki z chorobą polegają na połączeniu zabiegów higieny z chemioterapią (C h m i e l e w s k i i G l i ńs k i 1998). W literaturze można znaleźć doniesienia o efektach leczniczych po zastosowaniu różnych chemioterapeutyków. Wśród nich na uwagę zasługuje antybiotyk - nystatyna, łatwo dostępna w Polsce i stosunkowo tania oraz klotrimazol, który w badaniach G l i ń s k i e g o i C h m i e 1e w s k i e g o (1996), C h m i e - Ie w s k i e g o i G Ii ń s k i e g o (1998) oraz J ę d r u s z u k a (1998) wykazał bardzo wysoką skuteczność. Najczęściej jednak leki, które w badaniach in vitro wykazują silne działanie hamujące rozwój grzyba, zastosowane w pasiece mają znacznie słabszą, niewystarczającą skuteczność. Niejednokrotnie wyniki uzyskane w pasiece przez jednych autorów nie zostały powtórzone lub były znacznie gorsze w badaniach innych. Jedną z przyczyn nie zadawalającej skuteczności chemioterapii może być sposób aplikacji leków. Zazwyczaj stosuje się je w roztworze wodnym lub w syropie cukrowym w formie oprysku. Tak podany lek pobierają wszystkie robotnice rodziny pszczelej, również te, które nie karmią czerwiu, a zatem ta część leku, którą otrzymują larwy, może nie wystarczać dla zahamowania rozwoju grzyba w ich ciele. Ponadto dystrybucja leku w rodzinie pszczelej jest nie wyrównana: obecność leku w przewodach pokarmowych u dużego procentu robotnic wkrótce po oprysku i u znacznie mniejszego procentu po kilku dniach (przed następnym zabiegiem), co wykazała P o h o r e c k a (1999).. Można więc się spodziewać, że lepszy efekt terapeutyczny będzie dawała taka aplikacja leku, która zapewni nieprzerwane pobieranie go przez pszczoły przez cały okres leczenia - na przykład w cieście, oraz w syropie podanym w podkarmiaczkach dozujących. T a b e r i inni (1975) podali leki (mieszaninę kwasu sorbowego i propionianu sodu) w cieście pyłkowym i już po 7 dniach nie stwierdzili obecności zmumifikowanego czerwiu w leczonych rodzinach. Wychodzili oni z założenia, że ciasto pyłkowe pobierają przede wszystkim karmicielki, a więc większość leku dostaje się do pokarmu larw. Inny problem w stosowaniu chemioterapeutyków polega na tym, że grzybica w rodzinach pszczelich pojawia się zazwyczaj w maju, a jej największe nasilenie przypada na czerwiec i lipiec (G i 11i a m 1986, B i e ń k o w s k a I999b). Jest to okres pożytków towarowych. Stosowane w tym czasie leki mogą dostać się do zapasów rodziny, co grozi skażeniem miodu. Zdarza się to szczególnie przy aplikacji leku w syropie cukrowym, przy ilościach spożytego syropu leczniczego od 2,5 litra wzwyż (P o h o r e c k a 1999). 120

Celem prezentowanych tu badań było sprawdzenie skuteczności terapeutycznej leków przeciwgrzybiczych, podawanych rodzinom pszczelim w inny sposób, niż dotychczas zalecane opryskiwanie rodzin. MATERIAŁ I METODY Badania prowadzono w latach 1996-1998, w pasiece Oddziału Pszczelnictwa ISK w Puławach, na przełomie czerwca i lipca po odwirowaniu miodu z wczesnych pożytków. W doświadczeniu wzięło udział łącznie 60 rodzin pszczelich naturalnie porażonych przez Ascosphaera apis. W 1996 r. badania wykonano w 10 rodzinach, w 1997 w 26, a w 1998 w 24 rodzinach. Rodziny pszczele podzielono na 5 kombinacji: T. 4-krotne opryskiwanie rodzin preparatem leczniczym w odstępach 4-dniowych II. podanie leku w cieście pyłkowym III. podanie leku w cieście miodowo- cukrowym l V. lek w syropie cukrowym podawany w małych podkarmiaczkach przesączalnych, którymi były 2 słoiki "twist" z perforowanym wieczkiem, o pojemności 0,3-0,5 l, w których pokarm leczniczy systematycznie uzupełniano V. kontrola - syrop cukrowy bez leku podawany jak w grupie IV Pyłek do ciasta pyłkowego sprowadzono z pasieki wolnej od grzybicy, z ówczesnego województwa pilskiego. Miód do ciasta pochodził z rodzin wolnych od grzybicy, a ponadto gotowano go ok. 1/2 godziny po uprzednim rozcieńczeniu wodą. Ciasto pyłkowe sporządzono z suszonych obnóży pyłkowych, wody, miodu i cukru pudru w proporcji wagowej 1,5:0,22:0,5: l,0, a gdy ciasto było zbyt miękkie dodawano cukier puder, gdy zbyt twarde nieco miodu. W roku 1997 i 1998 nie mielono suszonych obnóży pyłkowych, lecz na 24 godziny przed zagniataniem ciasta dodawano do nich wodę i mieszano. Następnego dnia obnóża rozcierano palcami i drewnianą gałką, dodawano pozostałe składniki i wyrabiano w jednolitą masę. Ciasto miodowo-cukrowe sporządzano z cukru pudru i miodu w proporcji wagowej okoł 1:25. Syrop cukrowy do podkarmiaczek przygotowano z cukru kryształu i wody w proporcji 3:2, zaś do opryskiwania w proporcji 1:5. W latach 1996-1997 zastosowano Nystatynę, a w 1998 r. - Fungiderm w "sprayu", którego substancją czynnąjest klotrimazol. Nystatynę rozpuszczano najpierw w niewielkiej ilości etanolu, dolewano wody zgodnie z instrukcją po czym roztwór dodawano do miodu przed zagniataniem ciasta, a w kombinacjach Ti TV do syropu. 121

Fungiderm ma postać roztworu; opryskiwanie wykonano bezpośrednio z butelki preparatu. Na l rodzinę przewidziano całkowitą dawkę 2.400.000 j.m. nystatyny (1996 i 97) bądź 0,4 g klotrimazolu (1998). Tę ilość podano w 4 porcjach: w kombinacji T po 600000 j.m. nystatyny w 0,3 l syropu do opryskiwania lub O, I g klotrimazolu w 20 ml Fungidermu, a w kombinacji IV w 0,6 do I I syropu w podkarmiaczkach). W kombinacjach n i TTT podano jednorazowo całą dawkę leków wokoło I kg ciasta pyłkowego bądź wokoło 2,5 kg ciasta miodowo-cukrowego. Obydwa rodzaje ciasta położono bezpośrednio na górne beleczki ramek. W rodzinach, które szybciej wybierały pokarm leczniczy uzupełniano go, aby okres ciągłego pobierania leku trwał nie mniej niż 14 dni. Rodzinom, które po 16 dniach nie wybrały podanych porcji, zabierano nie zużyty pokarm, ważono i obliczano rzeczywiście spożytą ilość leku. Porażenie rodzin pszczelich przez grzybicę otorbielakową oceniano wstępnie w pierwszych dniach czerwca, dla ustalenia liczby rodzin nadających się do badań. Notowano przy tym liczbę mumii zauważonych we wszystkich plastrach i na dnie uli. Między 10 a 20 czerwca ocenę powtórzono jeszcze 2-krotnie w odstępie 5 dni i z tych obu terminów wyliczono średnią liczbę mumii dla każdej z rodzin. Na jej podstawie sklasyfikowano rodziny jako słabo porażone (1-15 mumii), średnio i silnie porażone (25 do 60 mumii). W tej drugiej grupie, rodziny z 25-40 mumiami wykazywały wyraźny wzrost porażenia w stosunku do tego, jaki zanotowano przy wstępnej ocenie, co odróżniało je wyraźnie od rodzin słabo porażonych. W każdej kombinacji znajdowały się rodziny słabo porażone oraz średnio i silnie porażone, które dalej w tekście zaliczone zostały do jednej grupy - silnie porażonych. Ocenę skuteczności zabiegów oparto na 2 kryteriach: I. Zmiana liczby mumii ocenianej po 4 tygodniach od rozpoczęcia leczenia rodzin ( co przypadało na ostatnią dekadę lipca), w końcu sezonu tj. między 25.08 a 06.09 oraz od 06.05 do 15.05 następnego roku. 2. Udział rodzin wolnych od mumii w tych samych terminach. Część wyników badań opracowano statystycznie metodą analizy wariancji z transformacją pierwiastkową y = sqr (x+ l), a ocenę istotności różnic wykonano przy pomocy testu Duncana. Dla oceny korelacji między badanymi cechami posłużono się metodą regresji wielokrotnej, a ocenę istotności współczynnika korelacji przeprowadzono metodą analizy wariancji w korelacji. Próbę połączenia chemioterapii z zabiegami higienicznymi przeprowadzono w 1996 r. na 12 rodzinach i w 1997 r. na 8 rodzinach silnie porażonych przez grzybicę. 122

W 1996 r. były to rodziny pielęgnujące porażony przez grzybicę czerw trutowy, a następnie przetrzymujące dorosłe trutnie. Od 20 czerwca miały one matki zamknięte w klateczkach, a do 15 lipca zasilano je czerwiem z innych rodzin. W okresie od 10 do 18.08 w rodzinach nie było już czerwiu, a pszczoły obsiadały nie więcej niż 4 plastry Dadanta. Po zabraniu trutni 8 takich rodzin przesiedlono 20.08 do odkażonych uli na węzę, a 4-ech pozostałych nie przesiedlano. We wszystkich rodzinach matki uwolniono, a pszczoły i wnętrze ula z plastrami opryskano 0,2 l syropu z 400.000 j.m. nystatyny, a następnie podkarmiono je 3 I syropu z nystatyną (2.000.000 j.m.). Grupa rodzin przesiedlonych otrzymała dodatkowo syrop bez leku, niezbędny do odbudowy wszystkich plastrów. W 1997 r. w 8 rodzinach produkcyjnych porażonych przez grzybicę od l czerwca do 25 lipca liczono mumie grzybicze znajdujące się na dnie uli i w werandkach-pułapkach zawieszonych przed wylotami. W czerwcu rodziny otrzymały po 2.400.000 j.m. nystatyny bez widocznego skutku terapeutycznego. We wszystkich rodzinach matki zamknięto do klateczek, a 25 lipca, gdy w rodzinach nie było już czerwiu, przesiedlono 4 z nich do odkażonych uli na węzę. Matki uwolniono, a rodziny opryskano i podkarmiono jak wyżej. Stan rodzin oceniano przed zazimowaniem oraz po zimie 1997/98, a także po zimie 1998/99. WYNIKI Ilość pokarmu leczniczego, jaką należy podać rodzinom pszczelim, aby został zużyty w ciągu 14-16 dni ustalono w roku 1996. Stwierdzono, że porcje ciasta pyłkowego powinny wynosić około 1 kg, zaś ciasta miodowo-cukrowego około 2,5 kg, a tempo wybierania pokarmu należy regulować przez odsłanianie mniejszej lub większej liczby uliczek międzyramkowych. Z tak podanej porcji większość rodzin wybrała całość. W roku 1997 zaistniała konieczność podania 2 dodatkowych porcji syropu 2 rodzinom w kombinacji IV, co zwiększyło dawkę nystatyny do 3.600.000 j.m., a w 1998 r. 3 rodziny tej kombinacji zużyły dodatkowo po I 1 syropu i w sumie otrzymały po 0,5 g klotrimazolu.w kombinacji II natomiast l rodzina nie zużyła wszystkiego ciasta, wskutek czego spożyła tylko 0,3 g klotrimazolu. Nie miało to wyraźnego wpływu na uzyskane wyniki (zalecana dawka klotrimazolu wynosi od O, I do 0,5 g/rodzinę - J ę d r u s z u k 1998). Skuteczność zabiegów leczniczych w 1998 r., w którym stosowano klotrimazol, była wyższa niż przy stosowaniu nystatyny (nystatyna - 4 rodziny wolne od mumii na 10 badanych, klotrimazol - 4,5 rodzin), jednak różnice między latami nie były istotne. Z tego względu wyniki uzyskane w poszczególnych latach omawiane są łącznie. 123

Efekt terapeutyczny zabiegów leczniczych zależał przede wszystkim od początkowego nasilenia choroby. Wśród 29 rodzin silnie porażonych, po 4 tygodniach od rozpoczęcia zabiegów nie stwierdzono obecności mumii w 5 rodzinach, a pod koniec sezonu już tylko w 2, podczas gdy wśród 31 rodzin słabo porażonych było odpowiednio 18 i 19 wolnych od choroby. W następnym roku, do 15 maja, rodzin wolnych od choroby było jeszcze mniej. Udział tych rodzin, w przeliczeniu na 10 rodzin badanych podaje tabela I. Jak widać, w rodzinach silnie porażonych nie tylko gorszy był efekt terapeutyczny zabiegów, ale także większe były straty zimowe rodzin i większy udział rodzin silnie osłabionych po zimie. Tabela l Wpływ początkowego porażenia rodzin pszczelich przez Ascosphaera apis na ich zimowanie oraz udział rodzin wolnych od choroby po okresie leczenia. Dane z trzech lat badań The influence of initial infection with Ascosphaera apis on wintering of colonies and on the proportion of healed colonies per 10 colonies observed som e time after the drug administration Kryteria oceny elektów leczenia - Criterions ol estimation Rodziny - Colonies Silnie porażone - Słabo porażone - Severely inlected Weakly inlected n= 29 n = 31 Razem - Total n = 60 Straty zimowe - Winter losses 2.1 1.0 1.5 Rodziny osłabione po zimie - Colonies weakened in spring 1.7 1,0 1.3 4 tyg. Od początku leczenia - Udział rodzin 4 weeks Irom the start ot therapy 1,7 5.8 3.8 bez mumii- Proportion ot W końcu sezonu - colonies At the end ot season 0.7 6,1 3,5 mummies Do 15.05 następnego roku - Next year unlil May ts" without 1.0 4,8 2.8 n-liczba badanych rodzin Przeciętna liczba zmumifikowanych larw znajdowanych w rodzinach pszczelich zmniejszała się w okresie leczenia i po nim, co było szczególnie wyraźnie widoczne w rodzinach silnie porażonych (wykres 1.). Podkreślić jednak trzeba, że w każdej kombinacji znajdowały się również rodziny, w których liczba mumii nie zmalała po 4 tygodniach od rozpoczęcia zabiegów, lecz wzrosła. Średnia dla wszystkich rodzin (silnie i słabo porażonych) miała przebieg niemal identyczny, jak średnia w grupie silnie porażonej. Świadczy to, o decydującym wpływie tej grupy na ogólny wynik badań. 124

Wykres l Zmiany w liczbie mumii po okresie leczenia Average number ofmurnmies before and after therapy V) CI) 100._ 'E 80 E E ::J ::J E E 60 ~ cu-.00 N ~ u CI) 40.-...JE.o ::J Z 20 Począlek czerwca Firsl dacade ot June --- ----------- ~ o ~-----------------------.-.-.-.~.~.~.~.~.~.~.~.~.~.~.~.~.~.~.-..-._._._.~.~.~.~.~.~.~ Pr:zed leczeniem Jusl belore lherapy 4 tygodnie po rozpoczęciu leczenia 4 weeks trom si Koniec sezonu The and ot season Do 15.05 naslępnego roku Next year unlil May 15 th rodziny silnie porażone colonies severely infecteg rodziny słabo porażone colonies weakly infecteg ogółem total Wykres 2 Przebieg porażenia rodzin przez Ascosphaera apis w kombinacjach (wyrażony liczbą mumii przed i po leczeniu) Tnfection of colonies with Ascosphaera apis in groups expresed by the num ber of mummies before and after treatments 120 I/) Gl 100 := 'E 80 EE ::> ::> ",. # EE m- 60.00 lj~.-...je.o ::> Z 40 20 o Początek czerwca Fwsl decade ol June... -.-........ :::...:~. -~ ~.. :'"""..-:":"':'I ;.:.:..~~.:..._.:.,;.:~.:.. :'... Przed leczeniem Just belore therapy 4 tygodnie po rozpoczęciu leczenia 4 weeks from si Koniec sezonu The and ol season l. -"::', Do 15.05 następnego roku Next year until May 15th II 111---- IV...-. V : " " : :«: " ". : : : :-: X": :-: : "< :~: :< : : ' I V Rodziny silnie porażone I - V Colonles severely Infecled II III - - - - - - - - - - IV V. la - Va Rodziny słabo porażone la - Va Colonles weakly Infecled 125

Krzywe, dla rodzin słabo porażonych ze wszystkich kombinacji, utrzymywały się na poziomie kilku lub kilkunastu mumii i leżały znacznie poniżej wartości dla rodzin silnie porażonych (wykres 2). Zwraca uwagę fakt, że w rodzinach silnie porażonych z kombinacji Ul (ciasto miodowo-cukrowe) liczba mumii w końcu sezonu wyraźnie wzrosła. Przyczyniły się do tego 2 rodziny, w których liczba mumii w tym czasie przekroczyła 200 sztuk, podczas gdy w 3 pozostałych wynosiła od 48 do 85. W następnym roku (do 15.05), liczba mumii w tej kombinacji zmalała, była jednak wyższa niż w innych kombinacjach leczonych, w których zresztą po zastosowaniu leków średnia liczba mumii systematycznie malała. W kombinacji kontrolnej (rodziny nie otrzymujące leku) liczba mumii również stopniowo malała, w końcu sezonu (25.08-06.09) osiągnęła najniższy poziom, ale wiosną następnego roku ponownie wzrosła. Można się spodziewać, że do 10-20 czerwca porażenie tych rodzin wzrosłoby do poziomu sprzed roku, lub nawet wyższego. Skuteczność zabiegów leczniczych mierzona liczbą rodzin, w których nie znaleziono zmumifikowanego czerwiu, w znacznym stopniu zależała od początkowego porażenia rodzin. W grupie rodzin silnie porażonych w niektórych kombinacjach (n, TV,V), w różnych terminach oceny nie uzyskano ani jednej rodziny uwolnionej od choroby (tab.2). W grupie rodzin słabo porażonych natomiast, udział takich rodzin wynosił od 4,3 do 8,3 nal O rodzin badanych. Znamienne jest to, że w grupie kontrolnej, w 5 rodzinach na 10 słabo porażonych również nie znaleziono mumii we wszystkich trzech terminach oceny, co wskazuje na samoistną eliminację objawów tej choroby. Najlepsze wyniki uzyskano w kombinacji TT (leki podawane w cieście pyłkowym), gdyż po 4 tygodniach od rozpoczęcia leczenia największy był w niej udział rodzin wolnych od mumii, zarówno w grupie rodzin silnie porażonych (4 na 10 badanych) jak i słabo porażonych (8,3 na 10). W tej kombinacji stosunkowo wysoki udział rodzin bez objawów choroby utrzymywał się jeszcze w końcu sezonu. Zmalał zaś około połowy maja następnego roku, podobnie jak w innych kombinacjach (nawrót choroby). Zamieszczone w tab. 2 dane uzyskano obliczając udział rodzin wolnych od objawów choroby (mumii) w stosunku do sumy wszystkich rodzin objętych kombinacją w ciągu 3 lat badań. Tak uzyskanych danych nie można było poddać analizie zmienności (brak powtórzeń). Kiedy jednak obliczono średnie dla kombinacji z każdego roku oddzielnie, a lata potraktowano jako powtórzenia, nie stwierdzono istotnych różnic badanej cechy między kombinacjami (ze względu na dużą zmienność uzyskanych wyników). Wyniki analizy statystycznej przeprowadzonej po wyrównaniu w grupach liczby rodzin silnie i słabo porażonych (z każdej kombinacji drogą losowania wybrano i odrzucono te rodziny, których było zbyt dużo, bądź te, które budziły 126

wątpliwości np. rodzina, w której przez cały okres badań znaleziono tylko zmumifikowaną larwę) podaje tab. 3. Tabela 2 Liczba rodzin wolnych od czerwiu porażonego przez Ascosphaera apis po zastosowaniu preparatów przeciwgrzybiczych (w przeliczeniu na 10 rodzin). Dane z trzech lat badań Proportion of colonies without mummified brood after chemotherapy per 10 colonies obserwed 3 years of research. Kombinacje. Sposoby podawania leku Groups I w syropie cukrowym - oprysk Rodziny silnie porażone- Rodziny słabo porażone - Colonies severely infected Colonies weakly infected Razem - Total n a b c n a b c n a b c 7 2,9 1,4 1,4 7 4,3 5,7 4,3 14 3,6 3,6 2,9 II w cieście pyłkowym 5 4,0 O O 6 8,3 8,3 6,7 11 6,4 5,5 3,6 III w cieście miodowo - - cukrowym łv w syropie w podk. przesączalnych 8 1,3 1,3 1,3 6 5,0 5,0 3,3 14 3,6 3,6 2,1 5 O O 2,0 6 6,7 6,7 5,0 11 4,5 3,6 3,6 V Kontrola - Syrop bez leku 4 O O O 6 5,0 5,0 5,0 10 3,0 3,0 2,0 n - liczba rodzin w kombinacji- number of colonies a - 4 tyg. od początku leczenia - 4 weeks from the start oftherapy h - w końcu sezonu - at the end of seson c - do 15.05 następnego roku - next year until May 15 th Kiedy uwzględniono 3 lata badań (od 1996 do 1998) wyniki istotnie lepsze od uzyskanych w kombinacji kontrolnej wystąpiły w kombinacji n (lek w cieście pyłkowym) oraz w IV (lek w syropie cukrowym w małych podkarmiaczkach przesączalnych). Na taki rezultat wpłynęły głównie wyniki z 1996 r., w którym w tych kombinacjach uzyskano szczególnie dobrą skuteczność (być może przypadkowo - gdyż kombinacje liczyły tylko po 2 rodziny), Po pominięciu wyników z 1996 roku okazało się, że wszystkie kombinacje leczone miały istotnie więcej rodzin uwolnionych od choroby niż kombinacja kontrolna, zaś między sobą nie różniły się w tym względzie (tab. 3 - lata 1997 i 1998). Udział rodzin, w których do l S maja następnego roku nie znaleziono zmumifikowanego czerwiu był wyraźnie mniejszy, niż w obu terminach oceny rodzin w roku ich leczenia, a między kombinacjami nie stwierdzono różnic istotnych, choć w grupie kontrolnej udział rodzin zdrowych był najniższy. 127

Świadczy to o nawrotach choroby (pomimo leczenia) jej uporczywym utrzymywaniu się w pasiece. Tabela 3 Udział rodzin wolnych od mumii (na 10 rodzin badanych) po wyrównaniu w kombinacjach liczby rodzin silnie i słabo porażonych Proportion of colonies without mummies (per 10 colonies observed) after the num bers of severely and weakly infected colonies evened out Udział rodzin wolnych od mumii w grupach - Colonies without mummies in groups Lata badań I oprysk II ciasto pyłkowe III IV Ogółem - ciasto pod karm iaczk V Total miodowo- i kontrola Komb.I-IV -cukrowe przesączalne Groups l-iv 1996-1998' n=12 3.3ab n=10 S.4b n=12 3,2ab n=10 S.Ob n=8 1.3a n=44 4,1 1997 i 1998' 1997 and 1998 1997 i 1998 do 15.05 nast.roku 1997 and1998 until May 15 th n=10 4,1b n=8 5,6b n=10 5,6b n=8 5.0b n=6 1,1a n=36 5,0 n=10 3,3a n=8 3,8a n=10 5.0a n=8 2,53 n=6 1,33 n=36 3,6 - Każdą kombinację reprezentowały średnie wyniki z dwóch terminów oceny i trzech lub dwu lat badań - Każdą kombinację reprezentowały średnie wyniki zjednego terminu oceny i dwu lat badań Połączenie chemioterapii z zabiegiem higienicznym przesiedlania rodzin pozwoliło na uzyskanie lepszych rezultatów niż stosowanie samych leków. Z 8 rodzin przesiedlonych w 1996 r. do odkażonych uli na węzę, 6 rodzin nie wykazywało objawów choroby do połowy października. W 4 rodzinach nie przesiedlonych, ale otrzymujących również nystatynę, wkrótce po zasklepieniu pierwszego czerwiu znaleziono zmumifikowany czerw. Rodzin tych nie obserwowano w późniejszym terminie. Były zbyt osłabione - połączono je z innymi rodzinami w pasiece. W 8 rodzinach produkcyjnych w 1997 r., mimo 4-krotnego opryskiwania nystatyną w czerwcu, nasilenie grzybicy nie malało. Do ostatniej dekady lipca w 4 szczególnie silnie porażonych rodzinach zebrano średnio po 6315 mumii (w tym w czerwcu 2810, a w 1ipcu 3505). Rodziny zaczęły słabnąć. Po przesiedleniu ich i podaniu nystatyny wszystkie przeżyły zimę, choć w dwóch z nich pojawiła się grzybica jeszcze tego samego roku, zaś w 2 pozostałych nie stwierdzono objawów choroby do dnia 5 maja 1999 r. W 4 rodzinach nie przesiedlonych, mimo mniejszego porażenia (4220 I mumii w czerwcu i lipcu) grzybica pojawiła się wkrótce po zasklepieniu pierwszego czerwiu. Trzy z tych rodzin nie przeżyły zimy, jedna silnie osłabła. 128

Tak więc na 12 rodzin przesiedlonych i leczonych nystatyną, przy silnym porażeniu, 8 rodzin zostało uwolnionych od choroby, co oznaczało, że pozytywny efekt uzyskano w 7 rodzinach na 10. Sama chemioterapia, bez jakichkolwiek zabiegów higieny pozwoliła na wyleczenie niespełna l rodziny na 10 silnie porażonych. DYSKUSJA Wyniki uzyskane w naszych badaniach wskazują wprawdzie na lepszą (choć nie potwierdzoną statystycznie) sk-uteczność leków podawanych w cieście pyłkowym w porównaniu z innymi metodami aplikacji, ale była ona niższa niż uzyskana przez T a b e r a i innych (1975). Wysoka sk-uteczność opisana przez tych autorów nie potwierdziła się również w późniejszych badaniach M e n ap a c e i H a l e (1981). W naszych badaniach również skuteczność klotrimazolu była znacznie niższa niż stwierdzona przez G l i ń s k i e g o i C h m i e l e w s k i e g o (1996). Z naszego doświadczenia wynika, że rodziny, w których znajduje się kilka czy kilkanaście mumii są często uznawane za wolne od objawów choroby, jeśli nie przegląda się dokładnie wszystkich plastrów gniazdowych i nie kontroluje dna ula, uzyskane efekty w badaniach innych autorów i naszych mogły się zatem różnić. Nie jest też wykluczone, że w naszej pasiece występowała infekcja mieszana (prócz Ascosphaera apis również Aspergillus sp.), czego nie badaliśmy, a G l i ń s k i i C h m i e l ew s k i (1996) uważają ją za znacznie trudniejszą do wyleczenia. W przeprowadzonych badaniach, uzyskano lepsze efekty lecznicze w rodzinach słabo porażonych, niż w silnie porażonych, przy czym również w kombinacji kontrolnej pewien procent rodzin o niewielkim porażeniu początkowym był wolny od mumii pod koniec sezonu. Dużą rolę może tu odgrywać zróżnicowany w poszczególnych rodzinach behawior higieniczny, i związana z nim, wrodzona odporność na choroby czerwiu (G i I I i a m i inni 1983, Taber 1992). Brak istotnych różnic w skuteczności różnych sposobów aplikacji leków mógł być związany z niewystarczającą liczbą rodzin w kombinacjach. Początkowa liczba 60 rodzin przeznaczonych do badań zmniejszyła się do 42 na skutek konieczności wyrównania w kombinacjach liczby rodzin silnie i słabo porażonych (z tego też względu liczby rodzin wolnych od mumii nie wyrażano w procentach lecz w przeliczeniu na 10 rodzin). W efekcie wykazano, że zastosowane metody aplikacji leków mają podobną skuteczność. Podawanie leków w cieście, nie wymagające dużych nakładów robocizny wymaga jednak pewnych środków ostrożności. Pyłek i miód muszą pochodzić z pasieki wolnej od grzybicy. Badania dowiodły bowiem, że zarodniki grzyba podawane pszczołom i larwom w pokarmie prowadzą do zainfekowania 129

rodziny i wywołania objawów grzybicy (B a m f o r d 1989, G i II i a m i inni 1988), a podawanie rodzinom ciasta pyłkowego ze zmumifikowanym, zmacerowanym w wodzie czerwiem jest wykorzystywane przez T a b e r a (1986 1987, 1992) do zarażania rodzin pszczelich przy testowaniu ich odporności na Ascosphaera apis. Pyłek i miód pozyskane w pasiece porażonej przez grzybicę wapienną, nawet jeśli nie pochodzą z rodzin nie wykazujących objawów choroby, mogą zawierać zarodniki grzyba. G i I I i a m (1986) uzyskała wzrost grzyba w posiewach z pszczół, larw, miodu i pierzgi z rodziny, która nigdy nie miała grzybicy. Zamiast miodu można użyć przemysłowego syropu inwertowanego, przydatnego dla pszczół. Przesiedlanie rodzin połączone z chemioterapią dało znacznie lepszy efekt niż samo stosowanie środków leczniczych, co jest zgodne z wynikami badań N el s o n a i G o c h n a u e r a (1982) oraz C h m i e Ie w s k i e g o i G l i ń s k ie g o (1998). WNIOSKI l. Skuteczność terapeutyczna leków podawanych rodzinom pszczelim różnymi sposobami (w syropie cukrowym lub w wodzie w formie oprysku, w cieście pyłkowym, w cieście miodowo-cukrowym i w syropie cukrowym w podkarmiaczkach przesączalnych) nie różniła się istotnie. 2. Podawanie leku w cieście pyłkowym (wykazujące pewną przewagę nad innymi metodami), a także w cieście miodowo-cukrowym może być polecane ze względu na mniejszą pracochłonność zabiegów pod warunkiem, że pyłek i miód pochodzą z pasieki wolnej od grzybicy. Zamiast miodu można zastosować przemysłowy syrop inwertowany. 3. Skuteczność zabiegów leczniczych jest znacznie niższa w rodzinach silnie porażonych niż w słabo porażonych. W ostatniej grupie zdarzały się przypadki spontanicznego uwolnienia się rodzin od choroby. Do leczenia pasieki należy przystąpić, gdy tyko grzybica się w niej pojawi, nie dopuszczając do dużego nasilenia choroby. 4. Skuteczność chemioterapii bez jakichkolwiek innych zabiegów okazała się nie zadawalająca. Połączenie chemioterapii z przesiedlaniem rodzin na węzę, do odkażonych uli z wcześniejszym doprowadzeniem do braku czerwiu w rodzinach, okazało się znacznie skuteczniejsze. 130

LITERATURA B a m f o r d S. (I 989) - Studies on the infection of honey bee larvae with Ascosphaera apis. J. apic. Res., 28(1): 30-35. B i e ń k o w s k a M. (1 999 a) - Produkcja miodu w rodzinach porażonych przez grzybicę wapienną. Pszczeln. Zesz. Nauk., 43(2) - w druku B i e ń k o w s k a M. (l 9 9 9 b ) - Porównanie kilku metod oceny porażenia rodzin pszczelich przez grzybicę wapienną. Pszczelno Zesz. Nauk., 43(2) - w druku C h m i e l e w s ki M., G li ń s k i Z. (l 998) - Control measures in chalkbrood algorythm of therapy. Pszczelno Zesz. Nauk., 42(2): 21-22 G i II i a m M. (1 986) - Infectivity and survival of the chlkbrood pathogen, Ascosphaera apis, in colonies of honey bees, Apis mellifera. Apidologie, 17:93-100. G i 11i a m M., T a b e r S. II I, R i c h a r d s o n G. V. (1 9 8 3 ) - Higienie behavior of honey bees in relation to chalkbrood disease. Apidologie, 14: 29-39 Gilliam M., Taber S.III, Lorenz B.J., Prest D.B. (1988)- Factors affecting development of chalkbrood disease in colonies of honey bees, Apis mellifera, fed pollen contaminated with Ascosphaera apis., J. Jnvert. Pathology, 52: 314-325 G I i ń s k i Z., C h m i e Ie w s k i M. (I 996) - Imidazole derivaties in control of the honey bee brood mycoses. Pszczelno Zesz. Nauk., 40(2): 165-172 J ę d r u s z u k A. (1998) - Grzybice pszczoły miodnej. Medycyna Wet., 54(6): 386-392 Menapace D., Hale P. (1981)- Citral and combination of sodium propionate and potassium sorbate did not controi chalkbrood. Am. Bee J., 122: 29-34 P o h o r e c k ak. (I 999) - Skuteczność leczenia nosemozy pszczół fumagiliną podawaną w różnych postaciach pokarmu węglowodanowego. Praca doktorska, Oddział Pszczelnictwa ISK w Puławach. T a b e r S. ( l 9 8 6 ) - Breeding bees resistant to chlkbrood disease. Am. Bee J., 126(12): 823-825 T a b e r S (I 987) - Test for resistance to chalkbrood disease, Ascosphaera apis, of honey bees. The XXXI-st Int. Apic. Congr. of Apimondia in Warsaw : 145-148 Ta b e r S. (1992) - Studies on chlkbrood disease. Am. Bee J., 132(5): 327-328 Taber S.III, Sackett R., Mills J. (1975)- A possible controi for chlkbrood disease. Am. Bee J. 115: 20. 131

CONTROL OF CHALKBROOD DISEASE USING DIFFERENT METHODS OF ADMINISTRA TION OF CHEMOTHERAPEUTICS Z. Konopacka, K. Pohorecka, M. Bieńkowska Summ ary The experiments were perfonned from 1996 to 1998 in atotal of 60 colonies of honey bee infected naturally to various ex tent with Ascosphaera apis. The intensity of infection was expressed by the num ber of mummitied larvae found in ail brood combs and on the bottoms of hives during the examinations of colonies. Tn 1996 and 1997 nystatin and in 1998 klotrimazole were used for treating the colonies. The colonies were divided in S groups depending on the way of drug administration: l- in sugar syrup sprayed on combs and bees, II - in pollen cake, III - in candy (powdered sugar and honey), TV- in sugar syrup in smali jars filled up every 2-3 days, and V- control-sugar syrup without drug administered like in group IV. Estimation of the therapeutic ettect was based on two criterions: I) proportion of colonies free from mummified brood 4 weeks from start of drug administration, at the end of season(i.e. between August 26-th and September 6-th), and next year until May l S-th, and 2) number ofmummies in the colonies counted at the same time. The efficacy of the treatments depended tirst of all on the intensity of infection with A.apis. Four weeks after the controi was started among 29 severely infected colonies only S colonies were free from the symptoms of disease, whilst among 31 weakly infected colonies no mumrnies were found in 18 01' them, Tbe ratio of healed colonies per 10 colonies observed was 1.7 and 5.8 respectively (table I). Among severely infected colonies the recurrences ot" chalkbrood were more frequent which found expression in diminished number of colonies free ftom mummies at the end of the season and next year in spring (table I and 2). Ali groups of colonies receiving drugs had significantly more healed colonies than the control group. Tn respect of efficiency the best were methods n and m (one half ar more colonies without symtoms of disease) but the differences between all treated groups ( 1- IV) were not statistically proved (labie 3-1997 and 1998). The average num ber of mummies diminished after the drug administration, what was particularly evident among the colonies severely infected (fig. l ). However, in this group colonies were also present in which the infection increased 4 weeks from the start of drug administration, and in same cases also lale in the season In all groups,the curves for weakly infected colonies lay all the time below the 20 mummies mark and always run below the eurves for severely infeeted colonies (tig.2). Combination of chemotherapy with higienie treatments resulted in healing 7 colonies out of 10 strongly infeeted. The queens in these colonies were closed in cages with queen excluder, and after hatehing of all brood (about July 25-th ) the colonies were transferred to disinfected hives with frames eontaining comb foundation. Next day the queens were released and the colonies were fed with sugar syrup with nystatin. Keywords: Ascosphaera apis, chalkbrood, nystatin, klotrimazole, therapeutic effect, 132