PRZEMYSŁ TŁUSZCZOWY ROŚLINY OLEISTE Ewa Rosiak

PRZEMYSŁ TŁUSZCZOWY ROŚLINY OLEISTE Ewa Rosiak 1. Ogólne omówienie branży Krajowy przemysł tłuszczowy na tle pozostałych branż przemysłu spożywczego, charakteryzuje się najwyższą koncentracją produkcji i jednym z najwyższych udziałów własności zagranicznej. W tym sektorze na koniec III kwartału 2004 r. działalność produkcyjną prowadziło, wg danych GUS, 166 podmiotów gospodarczych, w tym 11 były to firmy duże i średnie (powyżej 50 osób stałej załogi). Spośród 11 firm dużych i średnich, 7 stanowi trzon sektora. Do grupy tej zaliczamy: zakłady przemysłu tłuszczowego w Kruszwicy, Szamotułach, Brzegu, Gdańsku, Warszawie, Katowicach i Bielsku Białej. Wymienione zakłady przerabiają prawie 100% produkowanego w Polsce rzepaku i niemalże w całości zaopatrują rynek w tłuszcze roślinne. W większości charakteryzuje je pionowa integracja cyklu produkcyjnego, co oznacza, że zajmują się przerobem nasion oleistych, rafinacją olejów, jak i produkcją margaryn. Wyjątkiem są zakłady w Katowicach, które nie mają działu przerobu nasion, jak i w Szamotułach, które nie mają margarynowni. Od 1999 r. nie prowadzą przerobu nasion także zakłady w Gdańsku. Zdolności produkcyjne przemysłu tłuszczowego wynoszą: w przerobie nasion oleistych ponad 1,3 mln ton/rok, w rafinacji olejów ponad. 800 tys. ton/rok, w produkcji margaryn ponad 500 tys. ton/rok. Źródłem surowców dla polskiego przemysłu tłuszczowego jest krajowa produkcja rzepaku oraz import olejów surowych z nasion roślin oleistych z innych stref klimatycznych (głównie sojowy, słonecznikowy, palmowy, kokosowy i arachidowy). Oleje te są niezbędnym surowcem do produkcji wysokiej jakości margaryn, szczególnie deserowych, jak również poszerzają ofertę krajowych olejów jadalnych, a w latach niskich zbiorów rzepaku uzupełniają krajową produkcję oleju rzepakowego. W minionej dekadzie import ten wynosił od 150 do 250 tys. ton. 1

2. Ogólna informacja o rynku polskim Od początku lat 90. przetwórstwo rzepaku i produkcja tłuszczów roślinnych systematycznie wzrastały. W pierwszej połowie lat 90. przemysł tłuszczowy był jedną z najszybciej rozwijających się branż przemysłu spożywczego. Głównymi czynnikami tego rozwoju był: dynamiczny wzrost krajowego popytu na tłuszcze roślinne, szybka modernizacja potencjału wytwórczego, rozwój i unowocześnienie asortymentu, oraz wprowadzenie nowoczesnych metod promocji i dystrybucji produktów. W latach 90. nastąpiły istotne przemiany na polskim rynku tłuszczów. Dynamicznie rósł popyt na tłuszcze roślinne, malał zaś na tłuszcze zwierzęce. W ostatnich czternastu latach spożycie tłuszczów roślinnych w przeliczeniu na 1 mieszkańca zwiększyło się ponad 2 krotnie (z 7,6 kg w 1990 r. do 19,5 kg w 2002 r. i 17,6 kg w 2003 r.), a tłuszczów zwierzęcych obniżyło się o jedną trzecią (z 16,0 kg do 11,3 kg i 11,6 kg), w tym masła niemalże o połowę (z 7,8 kg do 4,6 kg i 4,7 kg). Nastąpiła trwała zmiana modelu konsumpcji tłuszczów w Polsce, w wyniku której oleje i margaryny pokrywają ok. 60% krajowego popytu na tłuszcze, wobec ok. 30% na początku lat dziewięćdziesiątych. W ślad za dynamicznie rosnącym popytem na tłuszcze roślinne, przemyśl olejarski zwiększał przerób rzepaku i produkcję tłuszczów roślinnych. Od początku lat 90., w porównaniu ze stanem obecnym, produkcja tłuszczów roślinnych wzrosła ponad 2 krotnie, z 279 tys. ton w 1990 r. do 709 tys. ton 2002 r. i 651 tys. ton w 2003 roku. Wysokim tempem wzrostu charakteryzował się zarówno segment olejów rafinowanych, jak i margaryn. Od polowy lat dziewięćdziesiątych odnotowuje się przyspieszenie rozwoju produkcji olejów rafinowanych, przy ograniczenie tempa wzrostu produkcji margaryn. Jest to rezultat rosnącego popytu na oleje nie tylko ze strony gospodarstw domowych, lecz także producentów żywności wieloskładnikowej. 2

tys. ton 1200 1000 Przerób rzepaku i produkcja tłuszczów roślinnych Przerób rzepaku Produkacja tł. roślinnych 800 600 400 200 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 szacunek kg 25 20 Spożycie tłuszczów roślinnych wg bilansów i badań budżetów rodzinnych w kg na 1 mieszkańca w kg na 1 osobę w gosp. domowym 15 10 5 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 szacunek Podstawowym rynkiem zbytu dla polskiego przemysły tłuszczowego pozostaje rynek krajowy, na którym lokuje on 95% swojej produkcji. Eksport olejów i margaryn utrzymuje się na niskim poziomie, chociaż w ostatnich latach nastąpił jego znaczący wzrost. W latach dużego przerobu rzepaku powoli rozwija się też eksport śruty rzepakowej, a sprzedaż nasion rzepaku na rynkach międzynarodowych odgrywa znaczącą rolę tylko w okresach wysokich zbiorów tej rośliny w kraju. 3

Do 1997 r. przemysł tłuszczowy był jednym z najbardziej rentownych sektorów przemysłu spożywczego (obok koncentratów spożywczych i sektorów produkujących używki, z wyjątkiem winiarstwa). Rentowność branży olejarskiej wahała się w granicach 4 5% przychodów. W latach 1998 2002 nastąpiła utrata zdolności osiągania zysków, zaś ponowną poprawę kondycji ekonomiczno finansowej przemysłu tłuszczowego odnotowano w 2003 roku. Sektor traci dynamikę rozwoju, gdyż wyczerpują się dotychczasowe czynniki rozwoju produkcji tłuszczów roślinnych. Spożycie tłuszczów roślinnych zbliża się do stanu nasycenia. Przemysł tłuszczowy swoich szans może szukać w rozwijaniu: przerobu rzepaku, zarówno dla potrzeb rynku krajowego, jak i eksportu, produkcji półfabrykatów olejarskich dla wtórnego przetwórstwa żywności, produkcji estrów na bazie oleju rzepakowego dla potrzeb przemysłu paliwowego, eksportu wyrobów gotowych (margaryn i olejów), głównie na rynki wschodnie. 3. Nowe przepisy Systemy zarządzania jakością W UE przedsiębiorstwa produkujące żywność oraz dokonujące obrotu żywnością mają, zgodnie z Dyrektywą Rady 93/43/EEC z 14 czerwca 1993 r., obowiązek wdrożenia i stosowania nowoczesnych systemów zarządzania jakością, które zapwniają produkcję bezpieczniej żywności, takich jak: system Dobrej Praktyki Produkcyjnej i Dobrej Praktyki Higienicznej (GMP/GHP), systemu Analizy Zagrożeń i Krytyczny Punkt Kontroli (HACCP). 4

Analogiczne rozwiązania prawne są już wprowadzone do ustawodawstwa polskiego. Od 20 lipca 2000 r., zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 28 lutego 2000 r. w sprawie warunków sanitarnych oraz zasad przestrzegania higieny przy produkcji i obrocie środkami spożywczymi, używkami i substancjami dodatkowymi (Dz. U. Nr 30/2000, poz. 37 wraz z późniejszymi zmianami) wszystkie polskie przedsiębiorstwa zajmujące się produkcją i obrotem żywnością mają obowiązek wdrożenia i stosowania systemu dobrej praktyki produkcyjnej i dobrej praktyki higienicznej (GMP/GHP). Natomiast Ustawa z 11 maja 2001 r. o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia (Dz. U. Nr 63/2002, poz. 634) wprowadza prawny obowiązek stosowania systemu HACCP we wszystkich dużych i średnich przedsiębiorstwach zajmujących się produkcją i obrotem żywnością od 1 stycznia 2004 roku. Z obowiązkowego wdrożenia systemu HACCP zwolnione zostały przedsiębiorstwa małe, tzn. te które zatrudniają średniorocznie mniej niż 50 pracowników oraz osiągają przychód netto ze sprzedaży towarów i usług oraz operacji finansowych nie przekraczający równowartości w złotych 7 mln euro lub suma aktywów ich bilansu nie przekracza równowartości w złotych 5 mln euro. Przedsiębiorstwa, które nie posiadają i nie stosują systemów GMP/GHP i HACCP nie mogą eksportować swoich towarów na rynki UE, Kanady i USA. Normy dotyczące produktów Polski Komitet Normalizacyjny PKN wdrożył już do ustawodawstwa polskiego większość norm europejskich dotyczących tłuszczów roślinnych poprzez ich wierne tłumaczenie. Normy takie są określone jako identyczne z normą europejską i oznaczone symbolem PN EN lub PN EN ISO (w przypadku gdy Europejski Komitet Normalizacyjny CEN przyjął międzynarodową normę ISO). Wdrażane są również, metodą wiernego tłumaczenia, normy Międzynarodowej Organizacji Normalizacyjnej ISO, jako PN ISO. Opracowania Polskich Norm są ograniczone tylko do tematów, które nie maja odpowiedników w istniejących lub opracowywanych normach europejskich lub międzynarodowych. 5

W krajach UE i w Polsce, zgodnie z Ustawa z dnia 12 września 2002 r. o normalizacji, normy mają charakter dobrowolny. Poszczególni ministrowie nie mają już możliwości narzucania norm. Mimo to, producenci, importerzy i eksporterzy stosują normy, ponieważ w ten sposób możliwy jest swobodny przepływ towarów na rynki różnych krajów. Poniżej przedstawiono aktualny (obowiązujący w połowie listopada 2004 r.) wykaz norm z katalogu Norm PKN, dotyczących nasion oleistych i produktów ich przerobu. Polskie Normy dotyczące rzepaku i rzepiku Lp. Nr Tytuł 1 PN EN ISO 9167 1:1999 Nasiona rzepaku Oznaczanie zawartości glukozynolanów Metoda z zastosowaniem wysokociśnieniowej chromatografii cieczowej 2 PN EN ISO 9167 2:1999 Nasiona rzepaku Oznaczanie zawartości glukozynolanów Metoda z użyciem fluorescencyjnej spektrometrii rentgenowskiej 3 PN EN ISO 10519:2001 4 PN 90/A 74009 5 PN A 74009:1990/A1:1998 6 PN 90/R 66145 7 PN 90/R 66151 Nasiona rzepaku Oznaczanie zawartości chlorofilu Metoda spektrometryczna Ziarno zbóż, nasiona roślin strączkowych i rzepaku oraz przetwory zbożowe Oznaczanie wilgotności za pomocą wilgotnościomierzy elektrycznych Ziarno zbóż, nasiona roślin strączkowych i rzepaku oraz przetwory zbożowe Oznaczanie wilgotności za pomocą wilgotnościomierzy elektrycznych (Zmiana 1) Rośliny przemysłowe oleiste Ziarno rzepaku i rzepiku wysokoerukowego Rośliny przemysłowe oleiste Ziarno rzepaku i rzepiku podwójnie ulepszonego Rośliny przemysłowe oleiste Oznaczanie zanieczyszczeń i 8 PN 91/R 66160 szkodników w ziarnie rzepaku i rzepiku Źródło: Opracowanie IERiGŻ na podstawie katalogu norm PKN. 6

Polskie Normy dotyczące olejów i tłuszczów roślinnych oraz zwierzęcych Lp. Nr Tytuł 1 PN EN ISO 662:2001 2 PN EN ISO 663:2004 3 PN EN ISO 663:2000 4 PN EN ISO 3596:2002 5 PN EN ISO 3656:2002 6 PN EN ISO 5508:1996 7 PN EN ISO 5509:2001 zawartości wody i substancji lotnych zawartości zanieczyszczeń nierozpuszczalnych zawartości zanieczyszczeń nierozpuszczalnych substancji niezmydlających się Metoda ekstrakcji eterem etylowym absorbancji w nadfiolecie wyrażonej jako ekstynkcja właściwa w świetle UV Oleje i tłuszcze roślinne oraz zwierzęce Analiza estrów metylowych kwasów tłuszczowych metodą chromatografii gazowej Oleje i tłuszcze roślinne oraz zwierzęce Przygotowanie estrów metylowych kwasów tłuszczowych 8 PN EN ISO 5555:2002 Oleje i tłuszcze roślinne oraz zwierzęce Pobieranie próbek 9 PN EN ISO 6320:2001 10 PN EN ISO 6321:2004 11 PN EN ISO 6800:2002 12 PN EN ISO 6885:2001 13 PN EN ISO 8292:1999 14 PN EN ISO 8294:2000 15 PN EN ISO 8420:1999 16 PN EN ISO 9832:2004 (U) 17 PN EN ISO 10539:2002 18 PN EN ISO 12193:2000 współczynnika załamania światła punktu topnienia w kapilarze otwartej (punkt płynięcia) składu kwasów tłuszczowych w pozycji 2 cząsteczek triacylogliceroli liczby anizydynowej zawartości fazy stałej Metoda pulsacyjnego magnetycznego rezonansu jądrowego zawartości miedzi, żelaza i niklu Metoda absorpcji atomowej z użyciem pieca grafitowego zawartości związków polarnych resztkowej zawartości heksanu technicznego alkaliczności zawartości ołowiu Metoda absorpcji atomowej z użyciem 7

pieca grafitowego 19 PN EN ISO 12228:2002 20 PN EN ISO 15301:2002 21 PN EN ISO 15304:2003 22 PN EN ISO 15774:2002 23 PN EN ISO 15788 1:2002 24 PN EN ISO 16931:2003 25 PN EN ISO 18609:2002 26 PN ISO 660:1998 27 PN ISO 660:1998/Ap1:1999 28 PN ISO 660:1998/Az1:2000 29 PN ISO 661:1995 30 PN ISO 661:1995/Ap1:1999 31 PN ISO 3657:2004 (U) 32 PN ISO 3960:1996 33 PN ISO 3961:1998 34 PN ISO 3961:1998/Ap1:1999 35 PN ISO 3961:1998/Az1:2000 36 PN A 86904:1998 poszczególnych steroli i ich całkowitej zawartości Metoda chromatografii gazowej osadu w surowych olejach i tłuszczach Metoda wirówkowa zawartości izomerów trans kwasów tłuszczowych w olejach i tłuszczach roślinnych Metoda chromatografii gazowej zawartości kadmu metodą bezpośrednią z zastosowaniem techniki atomowej spektrometrii absorpcyjnej w piecu grafitowym stigmastadienów w olejach roślinnych Część 1: Metoda chromatografii gazowej z użyciem kolumny kapilarnej (Metoda odwoławcza) zawartości spolimeryzowanych triacylogliceroli za pomocą wysokosprawnej chromatografii żelowo sączkowej (HPSEC) substancji niezmydlających się Metoda ekstrakcji heksanem liczby kwasowej i kwasowości liczby kwasowej i kwasowości liczby kwasowej i kwasowości (Zmiana Az1) Oleje i tłuszcze roślinne oraz zwierzęce Przygotowanie próbki do badań Oleje i tłuszcze roślinne oraz zwierzęce Przygotowanie próbki do badań liczby zmydlenia liczby nadtlenkowej liczby jodowej liczby jodowej liczby jodowej (Zmiana Az1) Oleje i tłuszcze roślinne oraz zwierzęce. Lecytyna rzepakowa i sojowa. 8

Oleje i tłuszcze roślinne oraz zwierzęce Wyznaczanie 37 PN ISO 6883:2001 umownego stosunku masy do objętości ("ciężaru litra w powietrzu") 38 PN ISO 6886:1997 39 PN ISO 15305:2001 stabilności oksydatywnej (Test przyspieszonego utleniania) barwy w skali Lovibonda 40 PN A 86901:1997 Oleje i tłuszcze roślinne oraz zwierzęce Tłuszcze kuchenne 41 PN A 86901:1997/Az1:2001 42 PN A 86902:1997 43 PN A 86902:1997/Az1:2001 44 PN A 86903:1997 45 PN A 86903:1997/Az1:2001 46 PN A 86904:1998 Oleje i tłuszcze roślinne oraz zwierzęce Tłuszcze kuchenne (Zmiana Az1) Oleje i tłuszcze roślinne oraz zwierzęce Tłuszcze cukiernicze i piekarskie Oleje i tłuszcze roślinne oraz zwierzęce Tłuszcze cukiernicze i piekarskie (Zmiana Az1) Oleje i tłuszcze roślinne oraz zwierzęce Tłuszcze przeestryfikowane Oleje i tłuszcze roślinne oraz zwierzęce Tłuszcze przeestryfikowane (Zmiana Az1) Oleje i tłuszcze roślinne oraz zwierzęce Lecytyna rzepakowa i sojowa 47 PN 87/A 86906 Tłuszcze roślinne jadalne Surowe oleje roślinne 48 PN A 86906/A1:1995 49 PN A 86908:2000 50 PN A 86909:1996 51 PN A 86909:1996/Az1:2001 52 PN 60/A 86922 53 PN 60/A 86924 54 PN 61/A 86927 55 PN 62/A 86928 56 PN 88/A 86930 57 PN 92/A 86932 Tłuszcze roślinne jadalne Surowe oleje roślinne (Zmiana A1) Oleje i tłuszcze roślinne oraz zwierzęce Rafinowane oleje roślinne Oleje i tłuszcze roślinne oraz zwierzęce Rafinowane tłuszcze uwodornione Oleje i tłuszcze roślinne oraz zwierzęce Rafinowane tłuszcze uwodornione (Zmiana Az1) Tłuszcze roślinne jadalne Metody badań Oznaczanie zawartości popiołu Tłuszcze roślinne jadalne Metody badań Wykrywanie obecności aldehydu epihydrynowego Tłuszcze roślinne jadalne Metody badań Oznaczanie temperatury krzepnięcia Tłuszcze roślinne jadalne Metody badań Wykrywanie zafałszowań Tłuszcze roślinne jadalne Metody badań Oznaczanie zawartości fosforu Tłuszcze roślinne jadalne Pakowanie, przechowywanie i transport 9

58 PN A 86933:1995 59 PN A 86934:1995 60 PN A 86935:1996 61 PN A 86937:1997 62 PN A 86939 1:1998 63 PN A 86939 2:1998 64 PN A 86939 3:1998 65 PN A 86939 4:1998 66 PN A 86939 5:1998 67 PN A 86939 6:1998 68 PN A 86939 7:1999 Tłuszcze roślinne jadalne Metody badań Określanie zawartości substancji tłuszczowej w margarynie Oleje i tłuszcze roślinne oraz zwierzęce Spektrofotometryczne oznaczanie barwy ogólnej Oleje i tłuszcze roślinne oraz zwierzęce Ocena sensoryczna smakowitości metodą punktową rafinowanych olejów i tłuszczów Oleje i tłuszcze roślinne oraz zwierzęce Metody badań cech fizykochemicznych ziemi bielącej do rafinacji olejów jadalnych zawartości metali ciężkich metodą atomowej spektrometrii emisyjnej Przygotowywanie próbek do badań zawartości metali ciężkich metodą atomowej spektrometrii emisyjnej Oznaczanie zawartości żelaza zawartości metali ciężkich metodą atomowej spektrometrii emisyjnej Oznaczanie zawartości miedzi zawartości metali ciężkich metodą atomowej spektrometrii emisyjnej Oznaczanie zawartości arsenu zawartości metali ciężkich metodą atomowej spektrometrii emisyjnej Oznaczanie zawartości ołowiu zawartości metali ciężkich metodą atomowej spektrometrii emisyjnej Oznaczanie zawartości niklu zawartości metali ciężkich metodą atomowej spektrometrii emisyjnej Oznaczanie zawartości kadmu 69 PN A 86940:2001 Oleje i tłuszcze roślinne oraz zwierzęce Terminologia Źródło: Opracowanie IERiGŻ na podstawie katalogu norm PKN. 10

Polskie Normy dotyczące margaryn Lp. Nr Tytuł 1 PN A 86929:1996 Oleje i tłuszcze roślinne oraz zwierzęce. Pobieranie i przygotowanie próbek margaryn do badań chemicznych i fizykochemicznych. 2 PN A 86929:1996 Oleje i tłuszcze roślinne oraz zwierzęce Pobieranie i przygotowanie próbek margaryn do badań chemicznych i fizykochemicznych 3 PN A 86933:1995 4 PN A 86936:1997 Tłuszcze roślinne jadalne Metody badań Określanie zawartości substancji tłuszczowej w margarynie Oleje i tłuszcze roślinne oraz zwierzęce Ocena sensoryczna margaryn metodą punktową 5 PN A 86938:1997 Margaryna Badania mikrobiologiczne Źródło: Opracowanie IERiGŻ na podstawie katalogu norm PKN. Polskie Normy dotyczące śrut oleistych Lp. Nr Tytuł 1 PN EN ISO 734 1:2000 2 PN EN ISO 734 2:2000 3 PN EN ISO 8892:1999 4 PN EN ISO 9289:1999 5 PN ISO 735:2001 Śruta nasion oleistych Oznaczanie zawartości oleju Ekstrakcja heksanem (lub eterem naftowym) Śruta nasion oleistych Oznaczanie zawartości oleju Szybka metoda ekstrakcji Śruta nasion oleistych Oznaczanie całkowitego pozostałego heksanu Śruta nasion oleistych Oznaczanie wolnego pozostałego heksanu Śruta nasion oleistych Oznaczanie popiołu nierozpuszczalnego w kwasie chlorowodorowym 6 PN ISO 749:2001 Śruta nasion oleistych Oznaczanie popiołu całkowitego 7 PN ISO 771:2000 Śruta nasion oleistych Oznaczanie wilgotności i zawartości substancji lotnych 8 PN ISO 5500:1999 Śruta nasion oleistych Pobieranie próbek 9 PN ISO 5502:2000 Śruta nasion oleistych Przygotowanie próbek do badań 10 PN ISO 5504:1999 Nasiona oleiste śruta Oznaczanie ogólnej zawartości izotiocjanianów i winylotiooksazolidonu 11 PN ISO 10633 1:2000 Śruta nasion oleistych Oznaczanie zawartości glukozynolanów Metoda z zastosowaniem wysokociśnieniowej chromatografii cieczowej Źródło: Opracowanie IERiGŻ na podstawie katalogu norm PKN. 11

4. Bezpośrednie skutki i spodziewane efekty rynkowe Integracja z UE nie stwarza większych zagrożeń dla przemysłu olejarskiego. Większość zakładów spełnia standardy UE (ma wdrożony lub wdraża system HACCP), a produkowane tłuszcze roślinne (oleje i margaryny) nie ustępują pod względem jakości produktom unijnym (w pełni odpowiadają normom europejskim). W minionej dekadzie bowiem branża olejarska została gruntownie zmodernizowana i zrestrukturyzowana. Było to możliwe w wyniku prywatyzacji sektora i napływu kapitału zagranicznego. W latach dziewięćdziesiątych nakłady inwestycyjne w tym sektorze przekroczyły 300 mln USD. Najwyższy poziom inwestycji w sektorze wystąpił w latach 1995 1996. Pod koniec lat dziewięćdziesiątych nastąpiło radykalne ich ograniczenie. Stopa inwestycji w 2000 r. spadła do 0,50 wobec 3,59 i 8,56 w latach 1995 1996 i była znacząco niższa niż w całym przemyśle spożywczym. Obecnie największe firmy posiadają zagranicznych inwestorów strategicznych. Przedsiębiorstwa takie kontrolują ponad 75% krajowego rynku olejów i margaryn. Potencjał przetwórczy branży osiągnął standard zbliżony do światowej techniki i technologii. Większość zakładów została wyposażona w nowoczesne linie technologiczne pozwalające na produkcję najwyższej jakości margaryn i olejów rafinowanych. Najwięksi producenci posiadają również nowoczesne urządzenia do przerobu nasion. Przemysł olejarski, który w pierwszej połowie lat 90. był jedną z najszybciej rozwijających się branż przemysłu spożywczego, w ostatnich latach traci jednakże dynamikę rozwoju, gdyż wyczerpują się dotychczasowe czynniki wzrostu produkcji tłuszczów roślinnych. Spożycie tłuszczów roślinnych zbliża się do stanu nasycenia. Dlatego też integracja z UE, w wyniku której nastąpiła znacząca poprawa warunków dostępu do unijnego rynku dla polskich tłuszczów roślinnych (szczególnie margaryn) stanowi jedną z szans dalszego rozwoju branży. Eksport tłuszczów roślinnych może zwiększyć się nie tylko na obszar dawnej Piętnastki, ale także do nowych krajów członkowskich, przede wszystkim do krajów bałtyckich, co ma już miejsce obecnie. 12

Kolejną szansą dalszego rozwój branży olejarskiej jest przewidywany wzrost chłonności rynku krajowego na olej rzepakowy w następstwie rozwoju produkcji biopaliw. Zgodnie z Dyrektywą 2003/30/WE udział estrów w oleju napędowym powinien wzrosnąć z 2% w 2005 r. do 5,75% w 2010 r., co przy dotychczasowym zużyciu oleju napędowego na poziomie około 6 mln ton, odpowiada dodatkowemu zapotrzebowaniu na 130 380 tys. ton oleju rzepakowego. Akcesja Polski do Unii niesie też ze sobą zagrożenia dla krajowego przemysłu tłuszczowego. Ceny zbytu olejów surowych i rafinowanych w Polsce są wyższe niż w Unii, bowiem sektor chroniony wysokimi cłami (podstawowa stawka celna na olej rzepakowy wynosiła do 1 maja 2004 r. 86%) realizuje wysokie marże przetwórcze. Jak podaje prof. Roman Urban marża w przerobie rzepaku w 2001 r. wyniosła w Polsce 67 euro/t i była ponad dwukrotnie wyższa niż w Niemczech (29 euro/t). Dlatego też zakłady tłuszczowe muszą ograniczać koszty, m. in. przez wzrost wydajności pracy, która w polskim przemyśle tłuszczowym jest trzykrotnie niższa niż w niemieckim. W przeciwnym wypadku, nie sprostają konkurencji, a zniesione bariery celne, spowodują wejście europejskich konkurentów wraz z ich tańszymi produktami. 5. Podstawy prawne 1. Ustawa z dnia 11 maja 2001 r. o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia (Dz. U. Nr 63/2002, poz. 634). 2. Ustawa z dnia 6 września 2001 r. o materiałach i wyrobach przeznaczonych do kontaktu z żywnością (Dz. U. Nr 128/2001, poz. 1408). 3. Ustawa z dnia 22 grudnia 2001 r. o jakości handlowej artykułów rolno spożywczych (Dz. U. Nr 5/2001, poz. 44). 4. Ustawa z dnia 12 września 2002 r. o normalizacji (Dz. U. Nr 169, poz.1386). 13

5. Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 19 grudnia 2002 r. w sprawie wymagań higieniczno sanitarnych zakładów i wymagań dotyczących higieny w procesie produkcji o w obrocie artykułami oraz materiałami i wyrobami przeznaczonymi do kontaktu z tymi artykułami (Dz. U. Nr 234/2002, poz. 1979). 6. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 23 grudnia 2002 r. w sprawie sposobu nadawania i wykorzystania znaku zgodności z Polską Normą (Dz. U. Nr 241/2002, poz. 2077). 7. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dn. 6 stycznia 2003 r. w sprawie szczegółowego zakresu i metod wewnętrznej kontroli jakości zdrowotnej żywności i przestrzegania zasad higieny w procesie produkcji w zakładach produkujących lub wprowadzających żywność do obrotu (Dz. U. Nr 6/2003, poz. 77). 8. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 28 lutego 2000 r. w sprawie warunków oraz zasad przestrzegania higieny przy produkcji i obrocie środkami spożywczymi i substancjami dozwolonymi (Dz. U. Nr 30/2000, poz. 377). 9. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 16 grudnia 2002 r. w sprawie znakowania środków spożywczych i dozwolonych substancji dodatkowych (Dz. U. Nr 220/2002, poz. 1856). 10. Komisja Codex Alimentarius FAO/WHO. Przewodnik stosowania systemu HACCP (Analiza Zagrożeń i Krytyczny Punkt Kontroli). 11. Dyrektywa Rady 89/397/EWG z dnia 14 czerwca 1989 r. w sprawie urzędowej kontroli żywności. 12. Dyrektywa Rady 93/99/EWG z dnia 29 października 1993 r. w sprawie dodatkowych środków związanych z kontrolą żywności. 13. Dyrektywa Rady 93/43/EWG z dnia 14 czerwca 1989 r. w sprawie higieny środków spożywczych. 14. Dyrektywa Rady 80/778/EWG z dnia 15 lipca 1980 r. w sprawie jakości wody pitnej. 14

6. Bibliografia 1. Prawo żywnościowe Unii Europejskiej pod redakcją E. Niteckiej i M. Obiedzińskiego, Fundacja programów Pomocy dla Rolnictwa, 2000. 2. Wymagania jakościowe Unii Europejskiej dotyczące zawartości kwasu erukowego w olejach roślinnych, tłuszczach i produktach spożywczych W. Obiedziński, Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa, 2000. 3. HACCP i ISO 9000 jako narzędzia w dostosowaniu sektora rolno spożywczego do reguł rynku europejskiego R. Zalewski, AE Kraków, 1998 4. Oleje roślinne monografia wydawana corocznie przez Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin. 5. Rynek rzepaku stan i perspektywy analiza wydawana dwa razy w roku przez Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej. 6. Tłuszcze jadalne czasopismo wydawane przez Instytut Przemysłu Mięsnego i Tłuszczowego. 7. Rynek zbóż, roślin oleistych i wysokobiałkowych notowania cen i wiadomości wydawane cotygodniowo przez Fundację Programów Pomocy dla Rolnictwa Zespół Monitoringu Zagranicznych Rynków Rolnych. 8. Przemysł spożywczy czasopismo miesięcznik. 7. Ważniejsze instytucje i organizacje 1. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi Departament Produkcji Roślinnej, 00 950 Warszawa, ul. Wspólna 30 tel. (022) 623 25 54 Departament Pomocy Przedakcesyjnej i Funduszy Strukturalnych tel. (22) 623 25 55, 623 25 52, 623 12 53, e mail: minrol@minrol.gov.pl 15

2. Agencja Rynku Rolnego Biuro Produktów Roślinnych 00 400 Warszawa, ul. Nowy Świat 6/12 tel. (022) 661 78 13, 628 79 53, 628 79 24, e mail: arr@arr.gov.pl 3. Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa 00 175 Warszawa, ul. Jana Pawła II 80 Departament Wsparcia Rolnictwa i Przetwórstwa (Wydział Wsparcia Grup Producentów) tel. (022) 860 29 55, 860 28 20 Departament Wspólnej Polityki Rolnej tel. (022) 435 12 40 Departament Ewidencji Gruntów i Gospodarstw Rolnych tel. (022) 435 12 81,e mail: arimr@arimr.gov.pl 4. Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa 00 950 Warszawa, ul. Wspólna 30 Centrum Informacji i Dokumentacji Integracji Europejskiej tel. (022) 623 15 70, 629 15 08, 623 26 07, e mail: cid@fapa.com.pl Sekcja Analiz Ekonomicznych Polityki Rolnej tel. (022) 623 10 01, 623 26 07, e mail: saepr@fapa.com.pl 5. Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno Spożywczych 00 930 Warszawa, ul. Wspólna 30 tel. (022) 621 64 21, 629 59 78 6. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej Zakład Badań Rynkowych 00 002 Warszawa, ul. Świętokrzyska 20 tel. (0 22) 826 50 31 w. 595, e mail: rosiak@ierigz.waw.pl 7. Krajowe Zrzeszenie Producentów Rzepaku, ul. Wspólna 30 p.7, 00 930 Warszawa e mail: biuro@kzpr.com.pl http://www.kzpr.com.pl 16

8. Przydatne strony internetowe Polska Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi www.minrol.gov.pl Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa www.arimr.gov.pl Agencja Rynku Rolnego www.arr.gov.pl Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa www.iorin.gov.pl Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno Spożywczych www.ijhar s.gov.pl Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej www.ierigz.waw.pl Krajowe Zrzeszenie Producentów Rzepaku www.kzpr.com.pl Ministerstwo Finansów www.mf.gov.pl Forum Handlu Zagranicznego www.kig.pl/part_05.html Polski Komitet Normalizacyjny www.pkn.pl Główny Urząd Statystyczny www.stat.gov.pl Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa www.fapa.com.pl Fundacja Fundusz Współpracy, Program Agro Info www.agro info.org.pl Unia Europejska Główny serwer UE www.europa.eu.int Wyszukiwarka aktów prawnych Komisji Europejskiej www.europa.eu.int/eur lex/en/index.html Biuro Informacji Rynkowej www.zmp.de 17