- - - - - ARTYKU ORYGINALNY / ORIGINAL ARTICLE Zaanga owanie Autorów A Przygotowanie projektu badawczego B Zbieranie danych C Analiza statystyczna D Interpretacja danych E Przygotowanie manuskryptu F Opracowanie piœmiennictwa G Pozyskanie funduszy Author s Contribution A Study Design B Data Collection C Statistical Analysis D Data Interpretation E Manuscript Preparation F Literature Search G Funds Collection Agnieszka Nawrat 1,2(A,B,D,E,F), Ewa mudzka- Wilczek 3(A,D,E) 1 Caritas Archidiecezji Katowickiej, Oœrodek Œwiêta El bieta, Ruda Œl¹ska 2 Akademia Wychowania Fizycznego w Katowicach, Studia Doktoranckie 3 Akademia Wychowania Fizycznego w Katowicach, Katedra Fizjoterapii Uk³adu Nerwowego i Narz¹du Ruchu 1 Cartias of the Katowice Archdiocese, St. Elisabetz Centre, Ruda Œl¹ska 2 University of Physical Education, Katowice, PhD student 3 University of Physical Education, Katowice, Department of Physiotherapy of the Nervous and Musculoskeletal System Aktywnoœæ ruchowa ³agodz¹ca nastêpstwa osteoporozy Physical exercises to ameliorate the sequelae of osteoporosis S³owa kluczowe: aktywnoœæ fizyczna, æwiczenia, osteoporoza Key words: physical activity, exercise, osteoporosis STRESZCZENIE Wstêp. Objawy osteoporozy takie jak z³amania, ból, zaburzenia przewodu pokarmowego i czynnoœci oddechowej oraz zmiana postawy cia³a widoczne s¹ dopiero po wielu latach. Z³agodzenie objawów jest mo liwe miêdzy innymi poprzez stosowanie odpowiednich form aktywnoœci ruchowej. W niniejszych badaniach próbowano przede wszystkim wykazaæ czy zastosowany przez okres 3 miesiêcy Program æwiczeñ wzmacniaj¹cy koœci mo e zmniejszyæ negatywne skutki osteoporozy w postaci zwiêkszenia ruchomoœci w stawach obrêczy koñczyn górnych, dolnych i krêgos³upa oraz poprawiæ ruchomoœæ klatki piersiowej. Materia³ i metody. Badania przeprowadzono w Oœrodku Œw. El bieta w Rudzie Œl¹skiej gdzie objêto badaniem 30 osób z osteoporoz¹ stwierdzon¹ densynometrycznie. Na podstawie czynnego zaanga owania w Program æwiczeñ wzmacniaj¹cy koœci stworzono dwie grupy: badawcz¹ oraz kontroln¹. Obie grupy poddano badaniom fizykalnym. Dokonano nastêpuj¹cych pomiarów: wznos koñczyny górnej przodem przez zgiêcie, wznos koñczyny górnej bokiem przez odwiedzenie, zgiêcie i odwiedzenie koñczyny dolnej, zgiêcie tu³owia w p³aszczyÿnie strza³kowej (test palce- pod³oga), sk³on tu³owia w p³aszczyÿnie czo³owej oraz dokonano pomiaru ruchomoœci klatki piersiowej. Wyniki. Wykazano, i odpowiednia aktywnoœæ ruchowa w postaci Programu æwiczeñ wzmacniaj¹cych koœci nie powoduje znacz¹cych ró nic w obserwowanych parametrach narz¹du ruchu. Zaobserwowano jednak utrzymanie zmian z tendencj¹ do poprawy w nastêpuj¹cych parametrach: wznos koñczyny górnej przodem przez zgiêcie (47% poprawy), ruchomoœæ klatki piersiowej (40% poprawy), wznos koñczyny górnej bokiem przez odwiedzenia (33% poprawy). Wnioski. Program æwiczeñ wzmacniaj¹cych koœci daje korzystne rezultaty w postaci zahamowania postêpów choroby, a nawet przyczynia siê do poprawy stanu narz¹du ruchu. SUMMARY Background. The manifestations of osteoporosis, such as fractures, pain, disorders of gastrointestinal and respiratory function, and postural deformities, become evident only after a number of years. Appropriate and regular physical activity makes it possible to ameliorate these signs and symptoms.the goal of the present study was to determine whether a 3-month bone-strengthening exercise programme can reduce the negative consequences of osteoporosis by increasing mobility in the joints of the pelvic and shoulder girdles and the spine and improving rib cage mobility. Material and methods. The study was carried out at the St. Elizabeth Centre in Ruda Œl¹ska and involved 30 patients with osteoporosis confirmed by densitometry. The patients were divided into a study group and a control group on the basis of their involvement in the bone-strengthening exercise programme. Both groups underwent physical examinations. The following parameters were evaluated: raising the upper limb forwards through flexion and sideways through abduction, flexion and abduction of the lower limb, sagittal and forward bending of the trunk (finger-floor test) and mobility of the rib cage. Results. The programme of bone-strengthening exercise was shown not to make a significant difference in the parameters of the locomotor system evaluated. Nevertheless, positive changes had been maintained with a tendency towards improvement in the following parameters: raising the upper limb forwards through flexion (47% improvement), mobility of the rib cage (40% improvement), and raising the upper limb sideways through abduction (33% improvement). Conclusions. A programme of physical exercise designed to strengthen bones exerts a positive effect slowing down the progression of osteoporosis and may even improve the patient's overall musculoskeletal health. Liczba s³ów/word count: 3600 Tabele/Tables: 2 Ryciny/Figures: 1 Piœmiennictwo/References: 22 Adres do korespondencji / Address for correspondence Agnieszka Nawrat 41-700 Ruda Œl¹ska 1, ul. Magnolii 16/4 tel. 503-177-088, e-mail: sara2336@wp.pl Fizjoterapia Polska MEDSPORTPRESS, 2009; 1(4); Vol. 9, 69-74 Otrzymano / Received 20.03.2008 r. Zaakceptowano / Accepted 14.06.2008 r. 69
Nawrat A. i wsp., Aktywnoœæ ruchowa w osteoporozie - - - - - WSTÊP Ubytek masy kostnej przebiega przez wiele lat bezboleœnie, bez adnych objawów ze strony narz¹du ruchu, dlatego te osteoporoza czêsto nazywana jest chorob¹ cich¹ i podstêpn¹ [1,2,3,4]. Do objawów osteoporozy zalicza siê: z³amania, ból, zaburzenia przewodu pokarmowego i czynnoœci oddechowej oraz zmianê postawy cia³a [3,5,6,7,8,9]. Z³agodzenie niektórych objawów jest miêdzy innymi mo liwe poprzez stosowanie odpowiednich form aktywnoœci ruchowej, gdy pod wp³ywem odpowiednich obci¹ eñ i naprê eñ nastêpuje zmiana struktury koœci (proces osteogenezy) [10,11,12,13,14,15]. W tym celu stworzono Program æwiczeñ wzmacniaj¹cy koœci, w którym stosuje siê odpowiednie zginanie, skrêcanie, prostowanie oraz obci¹ enia skierowane na okreœlone koœci [16]. Program ten sk³ada siê z 5 grup æwiczeñ: æw. rozgrzewaj¹cych, æw. rozci¹gaj¹cych i poprawiaj¹cych ruchomoœæ, æw. wzmacniaj¹cych brzuch i grzbiet oraz æwiczeñ rozluÿniaj¹cych. Generalnie trening jest wykonywany w 5 pozycjach wyjœciowych tj.: stania, siadu na krzese³ku, siadu z wyprostowanymi nogami, le enia oraz klêku podpartego [17,18,19]. Aby Program æwiczeñ wzmacniaj¹cy koœci by³ dostêpny i bezpieczny dla osób w zaawansowanym wieku z zaburzon¹ równowag¹ cia³a, u³o ono æwiczenia wykonywane tylko w pozycji siedzenia na krzese³ku. Celem badañ by³o wykazanie czy zastosowany program mo e zmniejszyæ negatywne skutki osteoporozy w postaci zwiêkszenia ruchomoœci w stawach obrêczy koñczyn górnych, koñczyn dolnych, krêgos³upa oraz klatki piersiowej. 70 BACKGROUND As the loss of bone mass in osteoporosis proceeds painlessly for many years without producing any symptoms in the locomotor system, the disease is often referred to as "quiet" and "insidious" [1,2,3,4]. The manifestations of osteoporosis include: fracture, pain, disorders of gastrointestinal and respiratory function as well as postural changes [3,5,6,7,8,9]. Some of these signs and symptoms may be ameliorated by using appropriate forms of physical activity as adequate loading and tensing induces structural changes in bone (osteogenesis)[10,11,12,13,14,15]. A programme of bone-strengthening exercises was developed to stimulate this process via appropriate flexion, torsion and abduction exercises as well as loading on particular bones [16]. The programme consists of the following 5 groups of exercises: warm-up, stretching and mobility exercises, exercises to strengthen the abdomen and back, and relaxation exercises. Exercises are generally performed from the following starting positions: standing, sitting on a chair, sitting with legs extended, lying and supported kneeling [17,18,19]. In order for the bone-strengthening exercises to be accessible to and safe for the elderly with impaired balance, the programme was modified to include only exercises performed with the patient sitting in a chair. The aim of this study was to determine whether the abovementioned bone-strengthening programme may reduce the negative consequences of osteoporosis by increasing mobility in the joints of the pelvic and shoulder girdles and the spine as well as improving rib cage mobility. Ryc. 1. Program æwiczeñ wzmacniaj¹cych koœci. Fot. 1, 2 rozgrzewka, Fot. 3, 4 æw. rozci¹gaj¹ce i poprawiaj¹ce ruchomoœæ, Fot. 5, 6 æw. wzmacniaj¹ce koœci, Fot. 7, 8 æw. wzmacniaj¹ce brzuch i grzbiet, Fot. 9, 10 æw. rozluÿniaj¹ce Fig. 1. Programme of bone-strengthening exercise. Fot. 1, 2 warm up, Fot. 3, 4 stretching and mobility exercises, Fot. 5, 6 bonestrengthening exercises, Fot. 7, 8 exercises to strengthen abdomen and back, Fot. 9, 10 relaxation exercises
Nawrat A. et al., Physical activity in osteoporsis - - - - - MATERIA I METODY Badania przeprowadzono w Oœrodku Œw. El biety w Rudzie Œl¹skiej, gdzie objêto badaniem 30 osób w wieku od 53 do 102 lat z osteoporoz¹ stwierdzon¹ densynometrycznie. Œrednia wartoœæ wspó³czynnika T-score 3,75; œrednia wieku badanych 78 lat. Na podstawie czynnego zaanga owania w formy aktywnoœci ruchowej w walce z osteoporoz¹ stworzono dwie Grupy: Grupê 1 (badawcz¹) oraz Grupê 2 (kontroln¹). GRUPA 1 Grupê tworzy³y osoby za ywaj¹ce leki przeciw osteoporozie (Calcium D3, Ostolek) oraz bior¹ce udzia³ w Programie æwiczeñ wzmacniaj¹cych koœci. GRUPA 2 Grupê stanowi³y osoby, które nie bra³y udzia³u w programie, jedynie za ywa³y Ostolek oraz Calcium D3. Grupê badawcz¹ oraz kontroln¹ poddano badaniom fizykalnym, które przeprowadzono dwukrotnie. Pierwsze badania przeprowadzono w kwietniu 2006 r., kolejne po 3-miesiêcznym prowadzeniu æwiczeñ wzmacniaj¹cych koœci. Dokonano nastêpuj¹cych pomiarów: wznos koñczyny górnej przodem przez zgiêcie (Wzp)-przyk³adaj¹c oœ k¹tomierza w okolicy guzka wiêkszego, kieruj¹c oba ramiona goniometru wzd³u osi d³ugiej ramienia. Podczas badania ramiê ruchome goniometru porusza siê razem z odpowiednim odcinkiem koñczyny górnej. Ramiê nieruchome k¹tomierza pozostaje w pozycji wyjœciowej. wznos koñczyny górnej bokiem przez odwiedzenie (Wzb) przyk³adaj¹c oœ k¹tomierza zgodnie z osi¹ strza³kow¹ stawu ramiennego, skalê k¹tomierza kieruj¹c w bok, oba ramiona k¹tomierza ustawione wzd³u osi d³ugiej tu³owia lub ramienia, od ty³u skierowane w dó³. Ramiê ruchome przyrz¹du podczas badania porusza siê razem z ramieniem badanej koñczyny. zgiêcie koñczyny dolnej badanie wykonane w pozycji le enia ty³em, oœ k¹tomierza przy³o ona na krêtarzu wiêkszym koœci udowej, ramiê ruchome kieruje na g³owê strza³ki, ramiê nieruchome wzd³u tu³owia skierowane do do³u pachowego. Po wykonaniu ruchu zgiêcia dok³adnie w p³aszczyÿnie strza³kowej wykonuje siê pomiar wykorzystuj¹c te same punkty topograficzne. odwiedzenie koñczyny dolnej badanie wykonane w pozycji le enia ty³em, oœ k¹tomierza przy³o ona do kolca biodrowego przedniego górnego, ramiê ruchome wzd³u osi d³ugiej uda zorientowane na rzepkê, ramiê nieruchome po³o one na obu kolcach biodrowych przednich górnych. W czasie wykonania badanego ruchu dok³adnie w p³aszczyÿnie czo³owej ramiê ruchome porusza siê razem z udem koñczyny badanej [20]. zgiêcie tu³owia sk³on tu³owia w przód (test palcepod³oga ). Pomiaru dokonano w pozycji frankfurckiej, po wykonaniu maksymalnego sk³onu tu³owia w przód pomiêdzy najd³u szym palcem d³oni a pod³og¹. Dodatni wynik testu- dotkniêcie d³oni¹ pod³ogi, ujemny wynik testu brak kontaktu d³oni z pod³og¹, w tym przypadku nale y zmierzyæ brakuj¹c¹ odleg³oœæ. sk³on tu³owia w p³aszczyÿnie czo³owej pomiar wykonano w pozycji frankfurckiej mierz¹c odleg³oœæ miêdzy najd³u szym palcem prawej d³oni a pod³og¹, nastêpnie mierz¹c punkty po wykonaniu ruchu maksymalnego sk³onu tu³owia do boku prawego [21]. MATERIAL AND METHODS The study was carried out at the St. Elizabeth Centre in Ruda Œl¹ska and involved 30 patients aged 53-102 with osteoporosis confirmed by densitometry. The mean value of T-score amounted to 3.75, and the patients' mean age was 78 years. The patients were divided into Group 1 (study group) and Group 2 (control group) on the basis of their involvement in anti-osteoporotic exercise programme: GROUP 1 consisted of persons taking anti-osteoporosis medication (Calcium D3, Ostolek) and involved in the bone-strengthening exercise programme GROUP 2 consisted of persons NOT involved in the bonestrengthening exercise programme but taking anti-osteoporosis medication (Calcium D3, Ostolek) The study group and the control group both underwent a physical examination performed twice - in April 2006 and after a 3-month bone-strengthening exercise programme. The following parameters were evaluated : raising the upper limb forwards through flexion (Wzp), with the goniometer axis placed in the area of the tuberculum majus and both arms of the goniometer along the long axis of the humerus. In the course of the examination, the mobile hand of the goniometer moved together with the appropriate section of the upper limb, and the stationary one remained in the starting position. raising the upper limb sideways through abduction (Wzb), with the goniometer axis placed along the sagittal axis of the humeral joint, its scale directed sideways and both arms along the long axis of the trunk or the humerus, directed downwards posteriorly. The mobile arm of the goniometer moved together with the arm of the limb. flexion of the lower limb, performed in a backward lying position with the goniometer axis at the greater trochanter of the femur, the mobile arm directed towards the fibular head and the stationary arm along the trunk, directed towards the axillary fossa. Following the flexion movement in the sagittal plane, measurements were performed using the same benchmarks. abduction of the lower limb, performed in a backward lying position with the goniometer axis placed on the anterior superior iliac spine, the mobile arm along the long axis of the thigh and oriented towards the patella and the stationary arm placed on both anterior superior iliac spines. As the movement was performed precisely in the frontal plane, the mobile arm moved together with the thigh of the examined limb [20]. flexion of the trunk forward bending of the trunk (finger-floor test).measurements were performed in the Frankfurt position, between the longest finger and the floor in the maximum forward bending of the trunk. The test result was positive if the patient was able to touch the floor with their hand. If there was no contact between the hand and the floor (negative result), the remaining gap was measured. bending of the trunk in the frontal plane. Measurements were performed in the Frankfurt position, between the longest finger of the right palm and the floor. The same 71
Nawrat A. i wsp., Aktywnoœæ ruchowa w osteoporozie - - - - - badanie ruchomoœci klatki piersiowej pomiar wykonano w pozycji siedz¹cej, za pomoc¹ taœmy centymetrowej przechodz¹cej przez odcinek piersiowy krêgos³upa oraz wyrostek mieczykowaty mostka. Pierwszy pomiar wykonuje siê na szczycie maksymalnego wdechu, pomiar drugi na szczycie maksymalnego wydechu. Ró nica pomiarów jest miar¹ ruchomoœci klatki piersiowej [22]. WYNIKI Na podstawie danych z Pomiaru1 oraz Pomiaru 2 wynika, i œredni zakres ruchomoœci: a) w stawie barkowym w p³. strza³kowej (Wzp) w Grupie 1 wzrós³ u 47% badanych œrednio o 2,3, natomiast w Grupie 2 zmala³ u 20% badanych œrednio o 0,3 w p³. czo³owej (Wzb) w Grupie 1 wzrós³ u 33% badanych œrednio o 3, natomiast w Grupie 2 zmala³ u 13% badanych œrednio o 0,2 b) w stawie biodrowym w p³. strza³kowej (Zgiêcie) w Grupie 1 wzros³o u 27% badanych œrednio o 1,4, natomiast w Grupie 2 wzros³o u 13% œrednio o 0,8 w p³. czo³owej (Odwiedzenie) w Grupie 1 wzros³o u 27% badanych œrednio o 0,7 natomiast w Grupie 2 zmala³o u 13% œrednio o 0,2 Szczegó³owe wyniki przedstawia (Tab. 2) Z wyników jakie zosta³y uzyskane po przeprowadzeniu badañ wynika, i test palce pod³oga pomyœlnie wypad³ u 40 % badanych z Grupy 1 i 33% badanych z Grupy 2. Ze wzglêdu na zbyt du e zaburzenia równowagi oraz zbyt wielki strach przed tym zadaniem, testu nie przeprowadzono u 40% badanych z Grupy 1 i 53% badanych z Grupy 2 (Tab. 1) Pozosta³ym 20% z Grupy 1 i 13% z Grupy 2 do jego dodatniego rezultatu zabrak³o œrednio 16,7 cm w Grupie 1 i 17,5 cm w Grupie 2. U tych osób po up³ywie 3 miesiêcy dokonano powtórnego badania, który wykaza³, i ruchomoœæ w p³aszczyÿnie strza³kowej w Grupie badawczej wzros³a œrednio o 5cm, natomiast w Grupie kontrolnej pozosta³a bez zmian. Test sk³onu w bok okaza³ siê testem niewykonalnym dla 40% badanych z Grupy 1 i 47 % badanych z Grupy 2. Tab. 1. Wyniki testu palce-pod³oga Tab. 1. Results of the finger-floor test 72 distance was then measured in the position of the maximum bending of the trunk to the right side[21]. mobility of the rib cage. Measurements were performed with the patient in a sitting position using a measuring tape which crossed the thoracic section of the spine and the xiphoid process of the sternum. The first measurement was performed at the peak of the maximum inspiration, the second one, at the peak of the maximum expiration. The difference between the two measurements was regarded as a measure of the mobility of the rib cage [22]. RESULTS The results of Measurement 1 and Measurement 2 suggest that the mean range of movement a) in the shoulder joint in the sagittal plane (Wzp) increased in 47% of the patients from Group 1 by an average of 2.3 while in Group 2 it decreased in 20% of the patients by an average of 0.3; in the frontal plane (Wzb) increased in 33% of the patients from Group 1 by an average of 3 while in Group 2 it decreased in 13% of the patients by an average of 0.2; b) in the hip joint in the sagittal plane (Flexion) increased in 27% of the patients from Group 1 by an average of 1.4 while in Group 2 it increased in 3% of the patients by an average of 0.8 ; in the frontal plane (Abduction) increased in 27% of the patients from Group 1 by an average of 0.7 while in Group 2 it decreased in 13% of the patients by an average of 0.2 ; Detailed results are presented in Table 2 (Tab.2) The results of the study revealed that the finger-floor test was positive in 40% of the patients from Group 1 and 33% of the patients from Group 2. Due to severe impairment of balance and high levels of fear, the test was not conducted in 40% and 53% members of Group 1 and 2, respectively (Tab. 1). The remaining 20% of Group 1 and 13% of Group 2 members lacked an average of 16.7 cm and 17.5 cm, respectively, to obtain a positive result. After 3 months these patients were subjected to another examination, which revealed that the range of move-
Nawrat A. et al., Physical activity in osteoporsis - - - - - Tab. 2. Wybrane zakresy ruchomoœci Tab. 2. The selected ranges of movement U pozosta³ych osób wzrost poprawy ruchomoœci zaobserwowano u 27% badanych z Grupy 1 œrednio o 2 cm i u 13% badanych z Grupy 2 (Tab. 2). Powy sze wyniki mog¹ byæ obarczone b³êdem z powodu nieodzownego wspó³ruchu ³opatki podczas wykonywania testu w wiêkszoœci przypadków. Na podstawie danych z Pomiaru 1 oraz Pomiaru 2 wynika, i ruchomoœæ klatki piersiowej w Grupie badawczej œrednio wzros³a o 0,2 cm u 40% badanych i tylko u 1 osoby 7% z Grupy kontrolnej (Tab. 2). Badania wykaza³y, i odpowiednia aktywnoœæ fizyczna w postaci Programu æwiczeñ wzmacniaj¹cych koœci nie spowodowa³a znacznego zwiêkszenia ruchomoœci w obrêbie obrêczy koñczyn górnych, obrêczy koñczyn dolnych oraz ruchomoœci krêgos³upa w p³aszczyÿnie strza³kowej oraz czo³owej. Przypuszcza siê, e wp³yw na taki wynik mia³: zbyt krótki okres prowadzenia æwiczeñ (3 miesi¹ce), nie zawsze pe³na dyspozycja badanych z powodu ró nych dolegliwoœci somatycznych oraz wiek badanych, w którym to wszelkie zmiany zachodz¹ bardzo powoli. Zaobserwowano jednak utrzymanie zmian z tendencj¹ do poprawy ment in the sagittal plane had increased by an average of 5 cm in the study group, while in the control group it had remained unchanged. The test which involved bending the trunk sideways could not be completed by 40% of Group 1 members and 47 % of Group 2 members. The remaining patients demonstrated improvements in the range of movement by an average of 2 cm (27% of Group 1 and 13% of Group 2 patients), as presented in Table 2 The above results may be subject to error related to the indispensable concomitant movement of the shoulderblade occurring in most patients. The results of Measurement 1 and Measurement 2 show that the mobility of the rib cage increased by the average of 0.2 cm in 40% of patients from the study group and only in one person (7%) from the control group (Tab. 2) The study revealed that appropriate physical activity in the form of the programme of bone-strengthening exercises did not significantly improve the range of movement within the shoulder girdle, pelvic girdle and the mobility of the spine in the sagittal and frontal planes. Supposedly, 73
Nawrat A. i wsp., Aktywnoœæ ruchowa w osteoporozie - - - - - w nastêpuj¹cych parametrach: wznos koñczyny górnej przodem przez zgiêcie (47 % poprawy), ruchomoœæ klatki piersiowej (40 % poprawy), wznos koñczyny górnej bokiem przez odwiedzenie (33% poprawy). WNIOSKI 1. Program æwiczeñ wzmacniaj¹cych koœci daje korzystne rezultaty w postaci zahamowania postêpów choroby, a nawet przyczynia siê do poprawy stanu narz¹du ruchu. 2. Odpowiednio dobrane æwiczenia fizyczne przeplatane du ¹ iloœci¹ æwiczeñ oddechowych utrzymuj¹ ruchomoœæ klatki piersiowej, co z kolei ma korzystny wp³yw na wydolnoœæ oddechow¹ badanych. 74 these results were partly due to the insufficient duration of the exercise programme (3 months), deficient disposition of the patients stemming from various somatic disorders and their advanced age, at which all change tends to occur rather slowly. It was, however, observed that the following parameters did not deteriorate and actually tended to improve: raising the upper limb forwards through flexion (improvement in 47% of patients), mobility of the rib cage (40% of patients improved) and raising the upper limb sideways through abduction ( 33% patients improved). CONCLUSIONS 1. A programme of physical exercise designed to strengthen bones has positive results slowing down the progression of osteoporosis and may even improve the patient's overall musculoskeletal health. 2. Properly designed physical exercises combined with a significant portion of respiratory exercises serve to maintain the mobility of the rib cage, which, in turn, positively influences the respiratory efficiency of the patients. PIŒMIENNICTWO REFERENCES 1. Baumgarten A. Osteoporoza. Warszawa: Morex; 1996. 2. Marcinowska- Suchowierska E. Osteoporoza, diagnostyka, profilaktyka i leczenie. Warszawa: PZWL; 1999. 3. Jab³oñska B. Rehabilitacja w osteoporozie. Problemy Lekarskie 2003; 42 (5/6): 286-287. 4. Mika A. Leczenie usprawniaj¹ce pacjenta z osteoporoz¹. Rehabilitacja Medyczna 2003; 7: 27-32. 5. Badurski J, Sawicki A. Boczeñ S. Osteoporoza. Wyd. II. Bia³ystok: Osteoprint; 1994. 6. Olejniczak T, Opala T, Wozniak J, Rabiega D. Osteoporoza- epidemiologia, patogeneza, diagnostyka i leczenie. Przewodnik Lekarza 2000; 9: 39-40. 7. Lewandowski B, Kita K, Sulik A i wsp. Badanie podmiotowe, przedmiotowe, badania dodatkowe oraz ró nicowanie w procesie diagnostycznym osteoporozy. Nowa Medycyna 2004; 11 (3): 125-131. 8. Stodolny J. Osteoporoza, jak zapobiegaæ jej wystêpowaniu, jak yæ kiedy ju jest. Kielce- Busko Zdrój: ZL Natura; 1997. 9. Urbaniak I. Osteoporoza. Lekarz Rodzinny 2002; 7 (9): 58-72. 10. Lipiñski K. Osteoporoza- epidemiologia, problemy spo³eczne i medyczne. Rehabilitacja Medyczna 2003; 7: 2-5. 11. Kazberug W, Badurski J. Znaczenie obci¹ enia mechanicznego koœci a osteoporoza. Postêpy osteoastrologii 1997; 9: 143-151. 12. Cliffird J, Rosen. Osteoporoza- zasady postêpowania i leczenia. Warszawa: Springer PWN; 1998. 13. Gerdhem P, Ringsber KAM, Akesson K i wsp. Influence of muscle strength, physical activity and weight on bone mass in a population-based sample of 1004 elderly women. Osteoporosis Int 2003; 14 (9): 768-80. 14. Gerdhem P, Dencker M, Ringsberg K, Akesson K. Accelerometer-measured daily physical activity among octogenerians: results and associations to other indices of physical performance and bone density. Eur J Appl Physiol. 2008 Jan; 102 (2): 173-80. 15. Reventlow SD. Perceived risk of osteoporosis: restricted physical activities? Qualitative interview study with women in their sixties. Scand J Prim Health Care. 2007 Sep; 25 (3): 160-5. 16. Majowska A, Opara J, Majowski. Kompleksowa rehabilitacja chorych z osteoporoz¹ ze szczególnym uwzglêdnieniem ró norodnych form rekreacji. Postêpy Rehabilitacji 1998; 10: 13-14. 17. Simkin E., Ayalon J. Osteoporoza, zapobieganie i zwalczanie ruchem. Warszawa: SIC; 1996. 18. Legwant Z, Janiszewski M, Kaczmarzyk R, Gabañska A. Osteoporoza-profilaktyka i rehabilitacja. Medycyna Manualna 2003; 7 (3/4): 66-69. 19. Schettini S. Lekarstwo na osteoporozê. Warszawa: KDC; 2002. 20. Zembaty A. Kinezyterapia. Cz. I. Warszawa: AWF; 2002. 21. Zembaty A. Pomiary zakresów ruchów w stawach cz³owieka. Warszawa: AWF; 1989. 22. P¹chalski A, Gawinek M. Metody badania narz¹du ruchu w rehabilitacji klinicznej. Kraków: AWF; 1991.