ODPOWIEDZIALNO KARNA PRZEDSIBIORCY Przedsibiorcy - osoby fizyczne - podlegaj, jak wszystkie inne osoby, odpowiedzialnoci karnej za pospolite przestpstwa takie jak kradzie, oszustwo lub włamanie. Istniej jednak przepisy karne dotyczce wyłcznie tej grupy. Do popełnienia niektórych przestpstw moe doj wyłcznie w zwizku z prowadzon działalnoci gospodarcz. Dodatkowo, istnieje ustawa o odpowiedzialnoci karnej podmiotów zbiorowych, która przewiduje wysokie sankcje finansowe dla podmiotów niebdcych osob fizyczn, np. spółki z o.o., w razie popełnienia przestpstwa przez osob bdc pracownikiem takiego podmiotu lub działajc na jego zlecenie. Maksymalna kara moe wynie 10% rocznych przychodów przedsibiorstwa, stanowi wic znaczne obcienie. Istotna cz przepisów tej ustawy została jednak uznana za sprzeczn z konstytucj w wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 03.11.2004 r., co wymusi zmiany w ustawie. Podstawowe zasady odpowiedzialnoci karnej Najistotniejsze z punktu widzenia odpowiedzialnoci karnej jest ustalenie winy. Przez win naley rozumie psychiczne nastawienie sprawcy do popełnionego czynu. Jak stanowi przepisy karne, przestpstwo moe by popełnione umylnie bd nieumylnie. W przypadku przestpstw umylnych (a tych jest zdecydowana wikszo) osoba naruszajca przepisy musi działa w konkretnym celu, tzn. jej zachowanie musi by postpowaniem wiadomym, skierowanym na ch złamania obowizujcego prawa. Musi tego chcie lub przewidywa skutek swego działania (i godzi si na to lub nie przedsiwzi kroków zachowawczych), a mimo to działa dalej. Przykładowo przedsibiorca, który uzyskuje kredyt w instytucji finansowej (np. banku), a nastpnie nie spłaca go z powodu braku rodków, nie moe zosta pocignity do odpowiedzialnoci karnej z powodu doprowadzenia banku do niekorzystnego rozporzdzenia mieniem, chyba e odpowiednie organy udowodni kredytobiorcy, e ju w momencie uzyskiwania kredytu wiedział, e nie bdzie go spłaca i z takim zamiarem działał. Przepisy karne bezporednio dotyczce przedsibiorcy zostały skoncentrowane w rozdziałach XXVIII i XXXVI kodeksu karnego (KK) i okrelone jako dotyczce przestpstw przeciwko obrotowi gospodarczemu oraz prawom pracownika. Istnieje ponadto wiele tzw. przepisów pozakodeksowych, zawartych w innych ustawach (np. prawie bankowym, prawie o publicznym obrocie papierami wartociowymi, ustawie o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, kodeksie spółek handlowych itd.). Osobn kategori stanowi kodeks karny skarbowy, który reguluje sprawy przestpstw skarbowych. Poniej opisano najczciej wystpujce przestpstwa. Przedsibiorca jako pracodawca Rozdział XXVIII kodeksu karnego zawiera przestpstwa przeciwko osobom wykonujcym prac zarobkow. I tak przedsibiorca zatrudniajcy pracowników odpowiada karnie (art. 21 8 KK), jeeli złoliwie (celowo, z zamiarem dokuczenia, spowodowania dolegliwoci) lub uporczywie (długotrwale i nieustpliwe) naruszał uprawnienia pracownika wynikajce ze stosunku pracy lub ubezpieczenia społecznego. Działanie takie moe polega na odmowie wydania wiadectwa pracy, udzielenia urlopu, wypłaty wynagrodzenia. Naley zwróci uwag, e takie działanie musi by długotrwałe, nieustpliwe bd zwizane z chci dokuczenia pracownikowi. Niewypłaceni zatrudnionemu pensji za jeden miesic czy nieuwzgldnienie proby o udzielenie mu urlopu w wybranym przez niego terminie nie wypełnia znamion tego czynu. Opisywane zachowanie zagroone jest alternatywnie: kar grzywny, ograniczenia wolnoci lub pozbawienia wolnoci do dwóch lat. O wyborze kary decyduj m.in.: postawa sprawcy (zachowanie takiej osoby w czasie
procesu karnego, ewentualne pojednanie zadouczynienie pokrzywdzonemu itd.), charakter, stopie i okres takiego uporczywego lub nieustpliwego działania, ew. wczeniejsze podobne czyny pracodawcy. Karalne jest równie zachowanie polegajce na niezgłoszeniu przez właciciela firmy (lub osob odpowiedzialn - np. kadrowego) pracownika do obowizkowego ubezpieczenia społecznego. Wane, e ewentualna zgoda pracownika na takie niezgłoszenie nie wyłcza odpowiedzialnoci za to przestpstwo. Przestpstwem bdzie, wic choby zatrudnienie przez pracodawc pracownika bez odprowadzania składki na ZUS czy zgłoszenie wynagrodzenia niszego ni rzeczywiste. Czyn taki ma miejsce take wtedy, kiedy osoba zostanie do ubezpieczenia zgłoszona, ale dane decydujce o uzyskaniu wiadczenia (jego wysokoci) s nieprawdziwe lub nierzetelne. Naruszajca przepis osoba moe liczy si z kar grzywny, ograniczenia wolnoci, pozbawienia wolnoci do 2 lat (art. 218 kk). Takiej samej karze podlega przedsibiorca, który wbrew orzeczeniu sdu pracy nie przywraca na stanowisko pracownika, co, do którego zostało takie przywrócenie prawomocnie orzeczone. Pewne naruszenia praw pracownika s karalne na podstawie samego kodeksu pracy (KP), który jest jedn z licznych ustaw zawierajcych przepisy karne, tzw. pozakodeksowe, to jest znajdujce si poza kodeksem karnym. Ustawodawca przewiduje wymierzenie kary grzywny np. wobec właciciela firmy lub osoby działajcej w jego imieniu w sytuacji: nieprzestrzegania przepisów o czasie pracy, rodzicielstwie lub zatrudnianiu młodocianych, nieprowadzenia dokumentacji lub akt osobowych, zawierania umów cywilnoprawnych (np. umowy-zlecenia), kiedy wymagane jest zawarcie umowy o prac, wypowiedzenia lub rozwizania umowy o prac bez wymaganego okresu wypowiedzenia (art. 281 KP). Ponadto przedsibiorca, który wbrew obowizkowi nie wypłaca w terminie wynagrodzenia, nie udziela nalenego urlopu, nie wydaje wiadectwa pracy, podlega karze grzywny - przestpstwo to jest zblione do przestpstwa opisywanego powyej w artykule 218 KK, z tym, e brak jest tutaj przymiotu uporczywoci, złoliwoci, wic groca kara jest w tym wypadku nisza. Karalne jest take nieprzestrzeganie przez przedsibiorc zasad bezpieczestwa i higieny pracy. Obowizek ten jest przez włacicieli firm nader czsto bagatelizowany, jednak pomijajc ju groc grzywn za stwierdzone nieprzestrzeganie zasad bezpieczestwa pracy, w razie wystpienia nieszczliwego zdarzenia (wypadku) i w zalenoci od jego skutków moe powodowa surow odpowiedzialno, nawet do 1-2 lat pozbawienia wolnoci. Karalne grzywn jest take m.in.: niezawiadomienie wbrew obowizkowi (okrelaj go przepisy dotyczce okrelonej działalnoci gospodarczej) w terminie 30 dni właciwego inspektora pracy, pastwowego inspektora sanitarnego o miejscu, rodzaju i zakresie działalnoci lub o jej zmianie (art. 283 KP). Przepis ten stanowi take, e przedsibiorca ma bezwzgldny obowizek zastosowania si do nakazu inspektora pracy, a take zawiadomienia właciwych organów o cikim, miertelnym lub zbiorowym wypadku przy pracy. Niezastosowanie si do tego przepisu moe skutkowa wymierzeniem grzywny. Odpowiedzialno karno skarbowa W polskim systemie prawnym zachowania podatników polegajce na naruszaniu norm prawa podatkowego s objte systemem kar, okrelonym w przepisach ustawy z dnia 10 wrzenia 1999 r. - Kodeks karny skarbowy (Dz. U. Nr 83, poz. 930 ze zm.). Kodeks karny skarbowy (kks) jest ustaw spójn z prawem karnym powszechnym oraz realizuje konstytucyjn zasad, i wymiar sprawiedliwoci w Rzeczypospolitej Polskiej sprawuj sdy. Kks rozszerza zakres czynów uznawanych za karalne na naruszanie zakazów i nakazów prawa finansowego nalecego do obszaru zada Ministra Finansów, tj. prawa podatkowego, celnego, dewizowego oraz w zakresie gier liczbowych. W postpowaniu w sprawach o przestpstwa i wykroczenia skarbowe stosuje si odpowiednio przepisy kodeksu karnego i kodeksu postpowania karnego.
We wszystkich sprawach o przestpstwa i wykroczenia skarbowe orzekaj sdy powszechne albo sdy wojskowe, co wyłcza kompetencj administracyjnych organów finansowych do orzekania o winie i karze za przestpstwa i wykroczenia skarbowe - poza moliwoci ukarania mandatem karnym za wykroczenie skarbowe, za zgod sprawcy czynu. Przestpstwem skarbowym jest czyn zabroniony przez kks pod grob kary grzywny okrelonej w stawkach dziennych, kary ograniczenia wolnoci lub kary pozbawienia wolnoci. Natomiast wykroczenie skarbowe jest to czyn zabroniony przez kks pod grob kary grzywny okrelonej kwotowo, jeeli kwota uszczuplonej lub naraonej na uszczuplenie nalenoci publicznoprawnej albo warto przedmiotu czynu nie przekracza piciokrotnej wysokoci najniszego miesicznego wynagrodzenia w czasie jego popełnienia. Wykroczeniem skarbowym jest take inny czyn zabroniony, jeeli kodeks tak stanowi. Kodeks okrela kary m.in. za takie czyny zabronione jak: oszustwo podatkowe, nierzetelne lub wadliwe prowadzenie ksig, niewystawianie lub fałszowanie rachunków, nieterminowe wpłacanie podatków, naraenie na bezpodstawny zwrot podatku, czyny zwizane z zakresem narusze obowizków oznaczania skarbowymi znakami akcyzy, obowizków płatnika i inkasenta, utrudniania kontroli podatkowej i skarbowej, naruszania obowizków z zakresu systemu ewidencji i identyfikacji podatników "NIP". Odpowiedzialnoci karnej za przestpstwo skarbowe lub odpowiedzialnoci za wykroczenie skarbowe podlega tylko ten, kto popełnia czyn społecznie szkodliwy, zabroniony pod grob kary przez ustaw obowizujc w czasie jego popełnienia. Czyn bdcy przestpstwem (wykroczeniem) skarbowym musi by społecznie szkodliwy i to w stopniu wyszym ni znikomy. Nie jest przestpstwem skarbowym lub wykroczeniem skarbowym czyn zabroniony, którego społeczna szkodliwo jest znikoma. Odpowiedzialno karn skarbow ponosz wyłcznie osoby fizyczne, adne inne natomiast podmioty zbiorowe (osoby prawne i jednostki organizacyjne nieposiadajce osobowoci prawnej) odpowiedzialnoci karnej nie ponosz. Odpowiada tylko ten, kto popełnia czyn zabroniony po ukoczeniu 17 lat, chyba e przepis ustawy stanowi inaczej. Czyn sprawcy, aby stanowił przestpstwo lub wykroczenie skarbowe, musi by bezprawny, czyli sprzeczny z obowizujcym porzdkiem prawnym. Przestpstwo (wykroczenie) skarbowe jest ponadto zachowaniem karalnym, to znaczy zabronionym pod grob kary. Niezbdnym warunkiem nałoenia odpowiedzialnoci karnej za przestpstwa i wykroczenia skarbowe jest, obok wypełnienia przez sprawc znamion przedmiotowych czynu zabronionego, zaistnienie elementu podmiotowego, tzn. udowodnienie sprawcy winy. Przestpstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe mona, co do zasady, popełni wyłcznie umylnie, a nieumylnie jedynie wtedy, gdy kodeks tak stanowi. Czyn zabroniony popełniony jest umylnie, jeeli sprawca ma zamiar jego popełnienia, to jest chce go popełni albo, przewidujc moliwo jego popełnienia, na to si godzi. Czyn zabroniony popełniony jest nieumylnie, jeeli sprawca nie majc zamiaru jego popełnienia, popełnia go jednak na skutek niezachowania ostronoci wymaganej w danych okolicznociach, mimo e moliwo popełnienia tego czynu przewidywał albo mógł przewidzie. Do odpowiedzialnoci karnej moe zosta pocignity sprawca tylko wówczas, o ile czyn, którego si dopucił, był zabroniony i karalny ju w momencie popełnienia. Szczególnie istotna dla podatników jest instytucja czynnego alu. Zgodnie z przepisem art. 16 kodeksu, nie podlega karze za przestpstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe ten, kto po
popełnieniu czynu zabronionego zawiadomił o tym organ cigania, ujawniajc istotne okolicznoci tego czynu, w szczególnoci osoby współdziałajce w jego popełnieniu. Inne przepisy karne Bardzo wanymi regulacjami karnymi s przepisy okrelajce czyny na szkod wierzycieli. I tak kady, kto celowo (umylnie) usuwa, ukrywa, zbywa, daruje, uszkadza składniki swojego majtku w celu udaremnienia zaspokojenia wierzycieli w razie grocej niewypłacalnoci, moe by uznany za winnego czynu z art. 300 1 KK. Warunkiem odpowiedzialnoci jest jednak udowodnienie przez oskaryciela zamiaru pozbycia si składników majtku mogcych wej do masy upadłociowej, w konkretnym celu udaremnienia zaspokojenia wierzycieli. Za taki dowód wystarczy wykazanie, e dłunik był wiadomy konsekwencji swego działania. Konieczne jest take istnienie realnej groby niewypłacalnoci dłunika. Kodeks (w art. 301 1 KK) okrela take sytuacj, w której dłunik kilku wierzycieli (tj. przynajmniej dwóch) tworzy now jednostk organizacyjn (np. kolejn spółk) i przenosi na ni składniki majtkowe dotychczasowej, aby udaremni zaspokojenie wierzytelnoci. W tym wypadku przedsibiorcy musi by udowodniony zamiar lub choby orientacja w skutkach takiego zachowania. Kodeks ucila take, e tak jak dłunik, na zasadach wskazanych powyej, odpowiada osoba, która z uwagi na przepis prawny, umow, lub faktyczne sprawowanie zajmuje si sprawami majtkowymi przedsibiorcy - dłunika, a dopuszcza si opisanych wyej czynów (osoba taka to np. ksigowy, pełnomocnik). Warto zda sobie take spraw z konsekwencji wynikajcych z naruszenia art. 297 KK. Przedstawienie instytucji (bankowi, organowi administracji, innej instytucji finansowej - take unijnej) chociaby nierzetelnych (nie wspominajc ju o podrobionych czy przerobionych) dokumentów lub nierzetelnych pisemnych owiadcze dotyczcych okolicznoci, które maj wpływ na uzyskanie od takiej instytucji dla siebie lub innej osoby: kredytu, poyczki, porczenia, subwencji (w tym take pomocy unijnej), moe skutkowa odpowiedzialnoci karn a do 5 lat pozbawienia wolnoci. Pojcie nierzetelne" jest szeroko rozumiane. Przedsibiorca, który przykładowo pewne dane choby w dobrej wierze zaokrgla" i ma to wpływ na uzyskanie (ew. wysoko) kredytu, subwencji, dotacji czy pomocy publicznej, przedstawia dane nierzetelne w rozumieniu tego przepisu. Osoba taka musi, bowiem zdawa sobie spraw, e dokumentacja, któr przedstawia, moe nie odpowiada stanowi faktycznemu. Moliwe jest jednak uniknicie odpowiedzialnoci pod warunkiem dobrowolnego odstpienia od wykorzystania uzyskanych rodków finansowych lub zaspokojenia roszcze poszkodowanego (np. poprzez układ z bankiem). Taki czynny al" sprawcy musi jednak nastpi przed formaln decyzj oskaryciela o wszczciu postpowania w sprawie. Innym powszechnie wystpujcym czynem karalnym jest umylne podrabianie, przerabianie, usuwanie znaków identyfikacyjnych, daty produkcji, przydatnoci towaru lub urzdzenia (art. 306 KK). Czyn ten jest zagroony kar do 3 lat pozbawienia wolnoci. Niebagatelne znaczenie maj przepisy karne zawarte w kodeksie spółek handlowych. Najpowszechniejszym z opisanych tam czynów zabronionych jest działanie na szkod spółki handlowej (kadej). Takiego działania moe si dopuci (tylko umylnie) np. adwokat, radca, pełnomocnik, notariusz, sdzia rejestrujcy spółk, urzdnik, a take kady ze wspólników. Takie osoby bd karane za działanie na szkod spółki na etapie jej tworzenia (tj. przed formalnym wpisem spółki do Krajowego Rejestru Sdowego). Ponadto odpowiada mog take: członek zarzdu, rady nadzorczej, likwidator, wspólnik - za działania na szkod, od momentu zarejestrowania spółki do chwili jej rozwizania.
Działanie na szkod spółki to kade działanie, które przynosi straty choby niematerialne. Działaniem na szkod spółki bdzie, wic np. udzielenie poyczki pieninej z majtku spółki osobie, której postawa (majtek, dotychczasowe kontakty) nie rokuje szans na jej terminow spłat lub na jej spłat w ogóle. Przepisy karne o znaczeniu dla przedsibiorcy zawiera ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. Czynami karalnymi zagroonymi kar grzywny, ograniczenia lub pozbawienia wolnoci do lat 2 s: ujawnienie tajemnicy przedsibiorstwa - tajemnica to niepodane do wiadomoci informacje z zakresu techniki, technologii, handlu, organizacji przedsibiorstwa, które za poufne uznaje prowadzcy przedsibiorstwo (art. 23 ustawy) oraz podrobienie zewntrznej postaci produktu i wprowadzenie go do obrotu, co moe wprowadzi klientów w błd i wyrzdzi tym szkod producentowi oryginalnego towaru (art. 24 ustawy). Pierwszy z czynów polega na przekazaniu innej osobie informacji stanowicej tajemnic przedsibiorstwa. Istotne jest tutaj ustalenie, czy przekazana informacja miała rzeczywicie poufny charakter. O poufnoci danej informacji decyduje zawsze sam przedsibiorca, z tym, e musi on choby w sposób dorozumiany (ustnie lub pisemnie) poinformowa pracownika, e pewne dane, informacje s poufne. Drugi z wymienionych czynów to naladownictwo, podszywanie si pod cudz mark, a nastpnie rozprowadzanie własnych nieoryginalnych produktów jako markowych. Przestpstwo to jest powszechne zwłaszcza w przemyle odzieowym, spoywczym i elektronicznym. Warunkiem odpowiedzialnoci jest ustalenie, czy wytworzony produkt umoliwia pomylenie go z innym, a przez to wykorzystuje jego popularno i istniejcy na niego popyt. Konieczne jest take ustalenie, czy takie działanie skutkowało wyrzdzeniem powanej szkody, wyliczonej w stosunku do potencjału gospodarczego poszkodowanego przedsibiorcy. Sd moe zakaza osobie prowadzenia okrelonej działalnoci gospodarczej w razie skazania jej za jakiekolwiek przestpstwo popełnione w zwizku z prowadzon działalnoci (41 2 KK) np. sfałszowanie wniosku kredytowego, uzyskanie zamówienia na dostaw towaru po uprzednim zapłaceniu łapówki itp. Jednake skazanie przedsibiorcy za spowodowanie wypadku samochodowego pod wpływem alkoholu, choby nawet osoba ta przewoziła np. towar do swojego sklepu lub jechała na spotkanie zarzdu, nie bdzie przestpstwem popełnionym w zwizku z prowadzon działalnoci. Zakaz jest orzekany tylko wtedy, jeeli sd stwierdzi na podstawie materiału dowodowego, i dalsze prowadzenie działalnoci gospodarczej przez skazanego zagraa innym interesom chronionym przez prawo, takim jak: ycie, zdrowie i bezpieczestwo ludzi, obrót gospodarczy, wymiar sprawiedliwoci, prawa pracownicze itd. Zakaz moe zosta orzeczony na okres do 10 lat i nie biegnie w czasie odbywania przez przedsibiorc ewentualnej kary pozbawienia wolnoci. Sd cile okrela w wyroku, jakiej działalnoci nie wolno podejmowa przedsibiorcy - niezastosowanie si do zakazu sdowego moe pocign dodatkow odpowiedzialno do 3 lat pozbawienia wolnoci. Adam Kamiski Specjalista ds. prawnych Centrum Euro Info w Białymstoku