ANALIZA POZIOMU WIEDZY STUDENTÓW ODNOÂNIE CHORÓB PRZENOSZONYCH DROGÑ P CIOWÑ

ANALIZA POZIOMU WIEDZY STUDENTÓW ODNOÂNIE CHORÓB PRZENOSZONYCH DROGÑ P CIOWÑ dr med. Artur Wdowiak, mgr Magdalena Bàk, dr med. Grzegorz Bakalczuk, dr med. Magdalena Lewicka, dr med. Szymon Bakalczuk STRESZCZENIE Choroby przenoszone drogà p ciowà (Sexually Transmitted Diseases STD) stanowià problem medyczny, jak równie spo eczny. Kobiety cz Êciej ani eli m czyêni nara one sà na zaka enie chorobami przenoszonymi drogà p ciowà. Nie zdiagnozowane i nie leczone choroby STD sà przyczynà powa nych powik aƒ medycznych. Brak badaƒ profilaktycznych i edukacji odnoênie chorób przenoszonych drogà p ciowà ma wp yw na niekorzystnà sytuacj epidemiologicznà w tym zakresie. Celem pracy by a ocena wiedzy studentów uczelni lubelskich w zakresie chorób przenoszonych drogà p ciowà. Badaniami obj to 150 studentów z Uniwersytetu Medycznego, Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego im. Jana Paw a II oraz Uniwersytetu Marii Curie-Sk odowskiej w Lublinie. Na podstawie przeprowadzonych badaƒ stwierdzono, e istnieje potrzeba intensyfikacji dzia aƒ zmierzajàcych do zwi kszenia poziomu wiedzy studentów w zakresie chorób przenoszonych drogà p ciowà, szczególnie wêród studentów p ci m skiej, w wieku 21 23 lata, studiujàcych w uczelniach nie medycznych. Nale y edukowaç m odzie studiujàcà w zakresie chorób przenoszonych drogà p ciowà, szczególnie odnoênie zaka eƒ chlamydialnych i zaka eƒ rz sistkiem pochwowym. Personel medyczny powinien stanowiç g ówne êród o wiedzy na temat STD. S owa kluczowe: choroby przenoszone drogà p ciowà, edukacja seksualna, ÊwiadomoÊç seksualna EVALUATION OF STUDENTS KNOWLEDGE ABOUT SEXUALLY TRANSMITTED DISEASES (STD) STD are both medical and social problem. Women are more often than men infected by STD. Non diagnosed and non cured STD can cause serious medical complications. Lack of prophylactic examinations and education about STD caused bad situation in this area. Aim of this study was evaluation of knowledge about STD students of Lublin s universities. 150 students were examined. Based on examinations authors found that there is need for education about STD among students who are studying on non medical universities (especially men at age 21 23 years). They should be especially informed about such STD as chlamydia and trichomonas vaginalis. Medical staff should be the main source of knowledge about STD. Key words: STD, sexual education, sexual knowledge PRACA RECENZOWANA WST P Choroby przenoszone drogà p ciowà (Sexually Transmitted Diseases STD) zaliczane sà do najcz Êciej wyst pujàcych i stanowià problem ogólnoêwiatowy. Do chorób tych zaliczajà si mi dzy innymi: zaka enie wirusem HIV, ki a, rze àczka, rz sistkowica, opryszczka narzàdów p ciowych, chlamydioza, zaka enie wirusem HPV, ziarniak weneryczny, wrzód weneryczny mi kki i inne [1,2,3,4,5,6]. Do najcz Êciej wyst pujàcych chorób wirusowych przenoszonych drogà p ciowà w Polsce nale à mi dzy innymi nierze àczkowe zaka enia cewki moczowej i narzàdu rodnego, k ykciny koƒczyste i opryszczka genital- dr med. Artur Wdowiak mgr Magdalena Bàk dr med. Grzegorz Bakalczuk dr med. Magdalena Lewicka Zak ad Po o nictwa, Ginekologii i Piel gniarstwa Po o niczo- -Ginekologicznego Wydzia u Piel gniarstwa i Nauk o Zdrowiu Uniwersytetu Medycznego w Lublinie dr med. Szymon Bakalczuk OVUM RozrodczoÊç i Andrologia Lublin Przeglàd Seksuologiczny, lipiec/wrzesieƒ 2011, nr 27 17

na. Niepokojàco wysoka jest równie liczba zachorowaƒ na choroby bakteryjne: ki i rze- àczk. Pomimo wprowadzenia skutecznych metod leczenia i programów walki z chorobami przenoszonymi drogà p ciowà liczba zachorowaƒ na STD w Polsce w ostatnich latach ponownie wzrasta. Dane Centrum Diagnostyki i Leczenia Chorób Przenoszonych Drogà P ciowà w Warszawie wskazujà, e w ubieg ym roku odnotowano w Polsce ponad 1000 przypadków ki y, w tym oko o 100 takich przypadków u kobiet ci arnych [7,8,9]. Niski poziom wiedzy odnoênie STD, g ownie w zakresie mo liwoêci zaka enia, objawów, diagnostyki, leczenia, profilaktyki sprzyja wyst powaniu zaka eƒ, szczególnie u osób m odych. Osoby m ode sà bardziej nara one na STD, poniewa cz sto odbywajà stosunki bez zabezpieczenia, sà biologicznie bardziej podatne na zaka enie i nawiàzujà zwykle krótkotrwa e zwiàzki [10,11]. Celem pracy by a ocena wiedzy studentów uczelni lubelskich w zakresie chorób przenoszonych drogà p ciowà. MATERIA I METODYKA W badaniach wzi li udzia studenci Uniwersytetu Medycznego, Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego im. Jana Paw a II oraz Uniwersytetu Marii Curie-Sk odowskiej w Lublinie. Badania przeprowadzono wokresie od stycznia do marca 2009 roku. Do badaƒ zakwalifikowano 150 studentów 75 (50,0%) kobiet i 75 (50,0%) m czyzn. Wiek badanych waha si w granicach 19 26 lat. WÊród badanych 4 (2,7%) by o w wieku 19 20 lat, 110 studentów (73,30%) by o w wieku 21 23 lat, oraz 36 (24,0%) w wieku 24 26 lat. W grupie badanych by o 50 (33,3%) studentów z Uniwersytetu Medycznego, 50 (33,3%) studentów z Uniwersytetu Marii Curie-Sk odowskiej, oraz 50 (33,3%) studentów z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego im. Jana Paw a II. Badania przeprowadzono z zastosowaniem kwestionariusza ankiety w asnego autorstwa opracowanego dla potrzeb niniejszej pracy. Na ka dej uczelni poddano badaniu po 50 osób: 25 kobiet i 25 m czyzn. Udzia w badaniach by dobrowolny i anonimowy. Badani studenci udzielali odpowiedzi, na pi ç ogólnych twierdzeƒ, na temat chorób przenoszonych drogà p ciowà. Twierdzenia te brzmia y: 1. Ka de uszkodzenie skóry u osoby zdrowej nara a jà na ryzyko podczas intymnego kontaktu z osobà zaka onà. 2. Wiele chorób przenoszonych drogà p ciowà przebiega bezobjawowo, jednak powodujà one znaczne uszkodzenia w funkcjonowaniu organizmu cz owieka. 3. Choroby przenoszone drogà p ciowà dotyczà obojga partnerów, zarówno kobiety i m czyzny, dlatego oboje powinni poddaç si leczeniu. 4. Wa ne jest, aby kobieta regularnie wykonywa a badanie cytologiczne; dzi ki temu badaniu mo liwe jest wczesne wykrycie zmian na szyjce macicy. 5. Leczenie chorób przenoszonych drogà p ciowà jest bezp atne. Badani mieli za zadanie ustosunkowanie si do podanych twierdzeƒ. Za dobrà odpowiedê uzyskiwali 1 pkt, natomiast za b dnà lub brak wiedzy 0 pkt. Bioràc pod uwag podanà punktacj utworzono nast pujàce przedzia y, obrazujàce poziomy wiedzy studentów: niski 0 1 pkt, Êredni 2 3 pkt, wysoki 4 5 pkt. Uzyskane wyniki badaƒ poddano analizie statystycznej testem jednorodnoêci chi- -kwadrat (chi 2 ) wykorzystujàc program komputerowy STATISTICA 8.0 (StatSoft, Polska). Przyj to 5% ryzyko b du wnioskowania, p<0,05 uznano za istotne statystycznie. WYNIKI W Tabeli I przedstawiono wspó zale noêç pomi dzy ogólnym poziomem wiedzy badanych studentów na temat STD a czynnikami socjodemograficznymi. Na podstawie przeprowadzonych badaƒ stwierdzono, e 52 (34,7%) badanych studentów posiada niski poziom wiedzy w zakresie chorób przenoszonych drogà p ciowà. Natomiast Êredni poziom wiedzy odnoênie STD posiada 49 (32,7%) badanych, równie 49 (32,7%) badanych posiada wysoki poziom wiedzy o STD. Stwierdzono istotnie statystycznà zale noêç pomi dzy ogólnym poziomem wiedzy wyra onym w punktach, jakie badani uzyskali wype niajàc kwestionariusz ankiety, a wiekiem (p=0,018) i p cià (p=0,000). Najwi kszy odsetek badanych, którzy posiadali niski poziom wiedzy odnoênie STD stanowili m czyêni (52,0%), oraz badani w wieku 21 23 lat (39,1%). Z kolei najwi kszy odsetek badanych, którzy posiadali Êredni poziom wiedzy odnoênie STD stanowi y kobiety (45,3%), oraz badani w wieku pomi dzy 19 20 rokiem ycia (75,0%). Ponadto stwierdzono istotnie statystycznà zale noêç pomi dzy ogólnym poziomem 18 Przeglàd Seksuologiczny, lipiec/wrzesieƒ 2011, nr 27

wiedzy na temat STD a rodzajem uczelni (p=0,000). Wysoki poziom wiedzy w zakresie chorób przenoszonych drogà p ciowà posiadali studenci Uniwersytetu Medycznego 38 (76,0%) badanych. Natomiast niski poziom wiedzy w zakresie chorób przenoszonych drogà p ciowà posiadali studenci Uniwersytetu Marii Curie-Sk odowskiej 24 (48,0%), oraz studenci Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego 24 (48,0%) badanych. W Tabeli II przedstawiono poziom wiedzy badanych studentów w zakresie poszczególnych chorób przenoszonych drogà p ciowà. Analiza wyników badaƒ wykaza a, e badani studenci posiadali niski poziom wiedzy g ównie z zakresu: chlamydiozy 76 (50,7%) badanych, rz sistka pochwowego 66 (44,0%), oraz ki y 58 (38,7%). Natomiast badani studenci posiadali Êredni poziom wiedzy g ównie z zakresu: HIV 104 (69,3%) badanych, HPV 68 (45,3%), oraz rze àczki 67 (44,7%). Tabela III przedstawia wiedz badanych na temat profilaktyki chorób przenoszonych drogà p ciowà z uwzgl dnieniem rodzaju uczelni. Na podstawie przeprowadzonych badaƒ stwierdzono, e do dzia aƒ w zakresie profilaktyki STD najwi cej testowanych studentów zaliczy o unikanie przypadkowych kontaktów seksualnych 131 (87,3%) badanych, oraz posiadanie jednego, sta ego partnera 119 (79,3%), a tak e stosowanie prezerwatywy podczas kontaktów seksualnych 115 (76,7%). W Tabeli IV przedstawiono êród a wiedzy na temat STD w opinii badanych studentów. Informacje na temat STD studenci najcz - Êciej uzyskiwali z Internetu 101 (67,3%), w nast pnej kolejnoêci z Uczelni 90 (60%), prasy 80 (53,3%), telewizji 68 (45,3%) oraz od rówieêników 56 (37,3%). Badania wykaza y, e lekarz rodzinny nie by cz stym êród em wiedzy, t odpowiedê zaznaczy o tylko 29 (19,3%) badanych. Równie od lekarza ginekologa wiedz uzyska o jedynie 25 (16,7%) badanych. Natomiast tylko 7 (4,7%) osób jako êród o wiedzy na ten temat poda o rodziców. Tabela I. Wspó zale noêç pomi dzy ogólnym poziomem wiedzy badanych studentów na temat STD a czynnikami socjodemograficznymi Czynniki demograficzne Poziom wiedzy Analiza statystyczna Niski Âredni Wysoki Razem n n n n % % % % P eç Kobiety 13 34 28 75 Chi 2 =21,367 17,3 45,3 37,3 100,0 p=0,000* M czyêni 39 15 21 75 52,0 20,0 28,0 100,0 34,7% 32,7 32,7 100,0 Wiek Mi dzy 19 20 1 3 0 4 Chi 2 =11,955 rokiem ycia 25,0 75,0 0,0 100,0 p=0,018* Mi dzy 21 23 43 37 30 110 rokiem ycia 39,1 33,6 27,3 100,0 Mi dzy 24 26 8 9 19 36 rokiem ycia 22,2 25,0 52,8 100,0 34,7% 32,7 32,7 100,0 Rodzaj uczelni Uniwersytet 4 8 38 50 Chi 2 =66,405 Medyczny 8,0 16,0 76,0 100,0 p=0,000* Uniwersytet Marii 24 23 3 50 Curie-Sk odowskiej 48,0 46,0 6,0 100,0 Katolicki Uniwersytet 24 18 8 50 Lubelski 48,0 36,0 16,0 100,0 34,7 32,7 32,7 100,0 Przeglàd Seksuologiczny, lipiec/wrzesieƒ 2011, nr 27 19

DYSKUSJA Zaka enia przenoszone drogà p ciowà stanowià problem medyczny i spo eczny. BezobjawowoÊç tych chorób prowadzi do nieêwiadomego nosicielstwa i rozprzestrzeniania si infekcji, oraz do wystàpienia Tabela II. Poziom wiedzy badanych studentów w zakresie poszczególnych chorób przenoszonych drogà p ciowà Choroby przenoszone Poziom wiedzy drogà p ciowà Niski Âredni Wysoki Razem n n n n % % % % Ki a 58 45 47 150 38,7 30,0 31,3 100,0 Rze àczka 54 67 29 150 36,0 44,7 19,3 100,0 HIV 45 104 1 150 30,0 69,3 0,7 100,0 Rz sistek pochwowy 66 30 54 150 44,0 20,0 36,0 100,0 HPV 40 68 42 150 26,7 45,3 28,0 100,0 Chlamydioza 76 23 51 150 50,7 15,3 34,0 100,0 34,7 32,7 32,7 100,0 wielu powik aƒ, np.: bezp odnoêci, poronieƒ, ci kich zaka eƒ p odu i noworodka, cià pozamacicznych, wystàpienia nowotworów z oêliwych (rak szyjki macicy, rak sromu, rak pràcia, rak odbytu), a tak e zwi kszajà prawdopodobieƒstwo zaka enia wirusem HIV [3,4,12,13,14]. Wyst powanie dolegliwoêci okolic intymnych (up awy, ból, pieczenie, obrz k w z ów ch onnych pachwinowych lub zmiany o typie wrzodu) sà wskazaniem do zg oszenia si na wizyt do lekarza ginekologa [8,14]. Poradnictwo i leczenie chorób przenoszonych drogà p ciowà wed ug zaleceƒ Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego powinno byç prowadzone z zachowaniem zasady poufnoêci. Podejmowane procedury diagnostyczne i lecznicze u osób podejrzanych lub zaka onych chorobami przenoszonymi drogà p ciowà mogà byç prowadzone po uzyskaniu Êwiadomej zgody osoby konsultowanej [15]. Stan wiedzy Polaków z zakresu chorób przenoszonych drogà p ciowà w ciàgu ostatnich lat wzrasta. Porównujàc poziom wiedzy z 2001 i 2005 roku stwierdza si wzrost odsetka poprawnych odpowiedzi na pytania dotyczàce stosowania prezerwatyw jako sposobu zabezpieczania przed za- Tabela III. Wiedza badanych na temat profilaktyki chorób przenoszonych drogà p ciowà z uwzgl dnieniem rodzaju uczelni Uniwersytet Uniwersytet Marii Katolicki Uniwersytet Ogó em Elementy Medyczny Curie-Sk odowskiej Lubelski profilaktyki STD n* n* n* n* % % % % Higiena osobista 27 23 24 74 54,0 46,0 48,0 49,3 Unikanie przypadkowych 47 45 39 131 kontaktów seksualnych 94,0 90 78,0 87,3 Badanie kobiet w cià y 13 7 6 26 26,0 14,0 12,0 17,3 Stosowanie prezerwatyw 44 35 36 115 88,0 70,0 72,0 76,7 Cz ste wizyty u ginekologa 9 14 15 38 18,0 28,0 30,0 25,3 U ywanie p ynu 6 7 7 20 do irygacji pochwy 12,0 14,0 14,0 13,3 Szczepionka 21 4 8 33 42,0 8,0 16,0 22,0 Unikanie osób zaka onych 12 15 18 45 24,0 30,0 36,0 30,0 Cz ste badania krwi 5 7 6 18 10,0 14,0 12,0 12,0 Posiadanie jednego partnera 45 36 38 119 seksualnego 90,0 72,0 76,0 79,3 * WartoÊci nie sumujà si do 100% ze wzgl du na mo liwoêç wyboru kilku odpowiedzi 20 Przeglàd Seksuologiczny, lipiec/wrzesieƒ 2011, nr 27

Tabela IV. èród a wiedzy na temat STD w opinii badanych studentów èród o wiedzy n* % Prasa 80 53,3 Telewizja 68 45,3 Internet 101 67,3 Lekarz rodzinny 29 19,3 Lekarz ginekolog 25 16,7 Uczelnia 90 60,0 Koledzy 56 37,3 Rodzice 7 4,7 * WartoÊci nie sumujà si do 100% ze wzgl du na mo liwoêç wyboru kilku odpowiedzi ka eniem HIV/AIDS. Wskaênik WHO/UNA- IDS wskazuje odsetek osób, które w badaniu poprawnie rozpozna y przynajmniej dwa z trzech podstawowych sposobów zabezpieczenia przed zaka eniem (jeden sta y wierny partner, u ywanie prezerwatyw, u ywanie czystych igie i strzykawek) [16]. Badania w asne wykaza y, e niski poziom wiedzy w zakresie chorób przenoszonych drogà p ciowà posiadali studenci p ci m skiej 52,00%, kobiety natomiast cechowa Êredni poziom wiedzy w zakresie chorób przenoszonych drogà p ciowà 45,3%. Najwy szy poziom wiedzy odnoênie STD posiadali studenci w wieku pomi dzy 24 a 26 rokiem ycia 52,8%. Wyniki badaƒ w asnych wykaza y, e niski poziom wiedzy posiadali studenci uczàcy si w Uniwersytecie Marii Curie-Sk odowskiej oraz Katolickim Uniwersytecie Lubelskim w obu grupach 24 (48%). Z kolei wysoki poziom wiedzy na temat STD posiadali studenci Uniwersytetu Medycznego 38 (76%). Badania przeprowadzone przez Izdebskiego wykaza y, e 69,00% badanych poda o, e informacje w zakresie chorób przenoszonych drogà p ciowà uzyska o od rówieêników, a tylko 6% z Internetu [16]. W Êwietle badaƒ z 2007 r. 65,00% badanych zaznaczy o Internet jako êród o informacji na temat chorób przenoszonych droga p ciowà. Prawie po owa badanych przyzna- a, e adne z rodziców w okresie dorastania i dojrzewania nie prowadzi o z badanymi rozmów na tematy zwiàzane z seksualno- Êcià cz owieka [17]. Badania w asne wykaza y, e g ównym êród em informacji na temat STD dla studentów jest internet 67,30%, w nast pnej kolejnoêci uczelnia 60,00% oraz prasa 53,30%. CDC (Centers for Disease Control and Prevention) i FDA (Amerykaƒski Urzàd ds. ywnoêci i Leków) zalecajà stosowanie prezerwatyw w celu zmniejszenia ryzyka zaka- enia, przyznajàc jednoczeênie, e nie gwarantujà one pe nego bezpieczeƒstwa. Zdaniem przedstawicieli tych organizacji prawid owe stosowanie lateksowej prezerwatywy podczas ka dego kontaktu seksualnego mo e redukowaç, ale nie eliminuje ca kowicie ryzyka zaka enia HIV i innych chorób przenoszonych drogà p ciowà [18]. Wed ug badaƒ przeprowadzonych przez Izdebskiego na temat profilaktyki chorób przenoszonych drogà p ciowà w 2005 r. ponad 98,00% badanych Polaków zadeklarowa o, e s ysza o o chorobie AIDS [16]. Najwi kszy odsetek prawid owych odpowiedzi uzyskano na pytania dotyczàce zabezpieczenia przed zaka eniem wirusem HIV: 95,00% badanych zaznaczy o stosowanie prezerwatywy 93,00% korzystanie z jednorazowych igie i strzykawek. Badania w asne wykaza y, e studenci lubelskich uczelni uznali, stosowanie prezerwatywy jako element profilaktyczny chorób przenoszonych drogà p ciowà. Tak stwierdzi o 88,00% studentów Uniwersytetu Medycznego 72,00% Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego i 70,00% studentów Uniwersytetu Marii Curie Sk odowskiej. Badania wykaza y równie, e posiadanie jednego partnera seksualnego zapobiega rozprzestrzenianiu si STD 90,00% studentów Uniwersytetu Medycznego 76,00% Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego i 72,00% Uniwersytetu Marii Curie Sk odowskiej. Ponadto badania w asne wykaza y, e unikanie przypadkowych kontaktów seksualnych jest jednà z mo liwoêci zabezpieczenia przed chorobami przenoszonymi drogà p ciowà. Odpowiedzi takiej udzieli o 94,00% studentów Uniwersytetu Medycznego 90,00% Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego i 78,00% Uniwersytetu Marii Curie Sk odowskiej. Z badaƒ przeprowadzonych przez Izdebskiego wynika, e zdecydowana wi kszoêç, bo a 92% badanych jest za wprowadzeniem zaj ç wychowania seksualnego [16]. Najwi ksza grupa badanych uwa a a, e na tych zaj ciach powinno si poruszaç zagadnienia zwiàzane z profilaktykà chorób przenoszonych drogà p ciowà i HIV/AIDS. Profilaktyka i leczenie chorób przenoszonych drogà p ciowà wed ug Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego w zakresie zaka- eƒ przenoszonych drogà p ciowà w po o nictwie i ginekologii powinna opieraç si na: edukacji i poradnictwie ukierunkowanymi na promocj bezpiecznych zachowaƒ seksualnych, Przeglàd Seksuologiczny, lipiec/wrzesieƒ 2011, nr 27 21

identyfikacji osób zaka onych bez objawów i z objawami klinicznymi, które same nie b dà szukaç mo liwoêci diagnostyki i leczenia, skutecznej diagnostyce i leczeniu osób zaka onych, ocenie, leczeniu i poradnictwie dotyczàcym partnerów seksualnych osób z STD, szczepieniach, które poprzedzajà ekspozycj osób zagro onych chorobami przenoszonymi drogà p ciowà [15]. Komisja Europejska wyda a tak e komunikat i zaprezentowa a plan dzia aƒ zwiàzany ze zwalczaniem HIV/AIDS na lata 2010 2014. Unia Europejska w ramach prowadzonych programów na rzecz poprawy zdrowia i jakoêci ycia Europejczyków opracowa a program prozdrowotny do roku 2013, obejmujàcy popraw bezpieczeƒstwa zdrowotnego obywateli, promowanie zdrowia i zmniejszanie nierównoêci w dost pie do ochrony zdrowia, a tak e przygotowywanie i rozpowszechnianie informacji na tematy zdrowotne, które obejmujà mi dzy innymi tematyk chorób przenoszonych drogà p ciowà oraz HIV/AIDS [19]. WNIOSKI 1. Istnieje potrzeba intensyfikacji dzia aƒ zmierzajàcych do zwi kszenia poziomu wiedzy studentów w zakresie chorób przenoszonych drogà p ciowà, szczególnie wêród studentów p ci m skiej, w wieku 21 23 lata, studiujàcych w uczelniach niemedycznych. 2. Nale y edukowaç m odzie studiujàcà w zakresie chorób przenoszonych drogà p ciowà, szczególnie odnoênie zaka eƒ chlamydialnych i zaka eƒ rz sistkiem pochwowym. 3. Personel medyczny powinien stanowiç g ówne êród o wiedzy na temat STD. PiÊmiennictwo 1. Jab oƒska S., Majewski S. (2005) Choroby skóry i choroby przenoszone drogà p ciowà. PZWL. Warszawa. 123-145. 2. Jaczewski B., Oszukowski P. (2003) Choroby zakaêne w ginekologii. [w]: Opala T. (red.): Ginekologia. Podr cznik dla po o nych, piel gniarek i fizjoterapeutów. Wydawnictwo Lekarskie PZWL. Warszawa. 232-238. 3. Lew-Starowicz Z., ukasiewicz M. (2008) Seksualne aspekty chorób przenoszonych drogà p ciowà. Post py Nauk Medycznych. 4, XXI, 228-230. 4. Majewski S., M ynarczyk B. (2009) Zaka enia przenoszone drogà p ciowà: ki a, rze àczka i opryszczka genitalna. [w]: Niemiec T. (red.): Zaka enia w po o nictwie i ginekologii. Tom 1. Wydawnictwo Via Medica, Gdaƒsk. 104-110. 5. Pawlaczyk M., S omko Z. (2003) Choroby przenoszone drogà p ciowà. Kliniczna Perinatologia i Ginekologia. XXXIII, 51-54. 6. Simon K. (2007) Wspó czesne zagro enia epidemiologiczne w chorobach zakaênych post py diagnostyczne i terapeutyczne. Przewodnik Lekarza. 2, 210-215. 7. Chodynicka B., Serwin A. B. (2009) Ki a wrodzona aktualne problemy. Przeglàd Dermatologiczny. 96, 109-113. 8. Kwiecieƒ A. (2004) Zaka enia przenoszone drogà p ciowà. Lekarz Rodzinny. IX, 1, 71-72. 9. Rudnicka I., Majewski S. (2006) Choroby przenoszone drogà p ciowà w Polsce, w 2005 r. w Êwietle danych z 2004 r. Przeglàd epidemiologiczny. 60, 537-544. 10. Romankiewicz K. (2005) Ryzykowne zachowania seksualne a zagro enie chorobami przenoszonymi drogà p ciowà (STI) podczas letniego wypoczynku. Essentia Medica. 7, 14-15. 11. Woynarowska B., Izdebski Z., Ko o o H., Mazur J. (2004) Inicjacja seksualna i stosowanie prezerwatyw oraz innych metod zapobiegania cià y przez m odzie 15- letnià w Polsce i innych krajach. Ginekologia Polska. 75, 8, 621-630. 12. Cajdler- uba A., Sobieszyƒska-Jab oƒska A. (2002) Grzybice narzàdów p ciowych u kobiet i metody leczenia. Nowa Klinika. 9, 5, 509. 13. Reroƒ A., Trojnar-PodleÊny M. (2004) Zapalenia pochwy i szyjki macicy problem wcià aktualny. Ginekologia Praktyczna. 12, 3, 10. 14. Winiarska A. (2008) Zaka enia przenoszone drogà p ciowà. Âwiat Farmacji. 7/8, 10-11. 15. Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego w zakresie zaka eƒ przenoszonych drogà p ciowà w po o nictwie i ginekologii. Przeglàd Menopauzalny. 2004, 4, 15-21. 16. Izdebski Z (2005) Wiedza Polaków na temat HIV/AIDS oraz zachowania seksualne. Badanie wykonane na zlecenie Krajowego Centrum ds. AIDS, przeprowadzone przez TNS OBOP. 17. KuÊmierek A., Zajic M. (2007) Raport z pomiaru poziomu wiedzy i postaw uczniów szkó gimnazjalnych odnoênie HIV/AIDS oraz porównanie wyników do badania Ocena wiedzy i postaw m odzie y szkó podstawowych na temat zaka enia i zapobiegania HIV i AIDS. Badanie przeprowadzone na zlecenie Krajowego Centrum ds. AIDS. TNS OBOP. 18. Davis K. R., Weller S. C. (1999) The effectiveness of condoms in reducing heterosexual transmission of HIV. Familly Planning Perspectives. 31/6, 272-279. 19. Podlewski M. (2009) Komisja Europejska o zdrowiu. Gazeta Farmaceutyczna. 1, 1. 22 Przeglàd Seksuologiczny, lipiec/wrzesieƒ 2011, nr 27