Poziom lęku przed leczeniem stomatologicznego a stan uzębienia u młodzieży 18-letniej

Czas. Stomatol., 2008, 61, 2, 81-87 2008 Polish Dental Society http://www.czas.stomat.net Poziom lęku przed leczeniem stomatologicznego a stan uzębienia u młodzieży 18-letniej The level of dental anxiety and the dental status in 18-year-olds Urszula Kaczmarek, Iwona Grzesiak, Małgorzata Kowalczyk-Zając, Dorota Bader-Orłowska Z Katedry i Zakładu Stomatologii Zachowawczej i Dziecięcej AM we Wrocławiu Kierownik: prof. dr hab. U. Kaczmarek Summary Aim of the study: To determine the dental anxiety level in 18-year-old adolescents with reference to their dental condition and oral cavity hygiene. Material and methods: The study included 80 students, aged 18 years, attending one of the high schools in Wrocław. Prior to dental examination the subjects filled in Corah s dental anxiety evaluation questionnaire consisting of 4 questions, which allows to define four dental anxiety levels (low, moderate, high, very high). Results: Most subjects assessed themselves as being moderately dentally anxious. The average DAS scale value for all the subjects was 10.2±3.2 and was slightly higher for women than for men. Dental caries was identified in 78 patients (97.5%). The highest DMF/T and DMF/S values (8.9±3.0 and 14.4±5.7) were reported in patients with high dental anxiety level. Additionally, a significantly positive covariation between DAS scale value and the number of teeth and surfaces manifesting carious lesions was observed, amounting to p=0.010 and p=0.017, respectively. There were no significant differences in OHI values between subjects belonging to a given anxiety level group. Conclusion: The obtained figures are a clear indication that during dental training more attention should be paid to the management of patients with dental anxieties. Streszczenie Cel pracy: oceniono lęk przed leczeniem stomatologicznym u 18-letniej młodzieży w korelacji ze stanem uzębienia oraz higieną jamy ustnej. Materiał i metody: badaniem objęto 80 uczniów jednego z wrocławskich liceów ogólnokształcących w wieku 18 lat. Badanie stomatologiczne poprzedzało wypełnienie przez osoby kwestionariusza oceny lęku przed leczeniem stomatologicznym wg Coraha, składającego się z 4 pytań, na podstawie którego wyodrębniono 4 poziomy lęku (niski, średni, wysoki, bardzo wysoki). Wyniki: najwięcej osób charakteryzowało się umiarkowanym poziomem lęku przed leczeniem stomatologicznym. Przeciętna wartość skali DAS dla ogółu badanych wyniosła 10,2±3,2 i była nieznacznie wyższa u kobiet niż u mężczyzn. Choroba próchnicowa występowała u 78 osób (97,5%). U osób z wysokim poziomem lęku przed leczeniem stomatologicznym stwierdzono najwyższe wartości PUW/Z i PUW/P (8,9±3,0 i 14,4±5,7). Ponadto stwierdzono istotną pozytywną współzmienność wartości skali DAS z liczbą zębów i powierzchni zębów z niewypełnionymi zmianami próchnicowymi, na poziomie wynoszącym odpowiednio p=0,010 i p=0,017). Nie stwierdzono istotnych różnic w wartościach OHI pomiędzy podgrupami osób różniących się poziomem lęku. Podsumowanie: uzyskane dane wskazują potrzebę zwrócenia większej uwagi w kształceniu stomatologów na umiejętność radzenia sobie z pacjentami lękającymi się zabiegów stomatologicznych. KEYWORDS: dental anxiety, dental caries, 18-year-old adolescents HASŁA INDEKSOWE: lęk przed leczeniem stomatologicznym, próchnica zębów, młodzież 18-letnia 81

U. Kaczmarek i in. Czas. Stomatol., Wstęp Lęk jako stan emocjonalny cechuje się wyjątkową specyfiką. Występuje w życiu osobniczym niezależnie od poziomów kulturowych i społecznych populacji, a także epok historycznych. Posiada wiele różnych definicji. O innym lęku będzie mówił filozof, historyk czy psychoanalityk, a o innym klinicysta w kontakcie z chorym pacjentem. Strach i lęk są jednymi z częściej przeżywanych i rozpoznawanych stanów emocjonalnych. Niekiedy oba te terminy używane są zamiennie, jednakże różnią się one w swojej definicji. Strach występuje w obliczu rzeczywiście występującego zagrożenia (np. egzamin) lub niebezpieczeństwa (np. ryzyko zranienia). Natomiast lęk pojawia się w obliczu zagrożeń irracjonalnych jako niepokój, strapienie bądź odniesienie do niepewnej przyszłości. Lęk przed leczeniem stomatologicznym wpływa negatywnie na proces leczenia poprzez opóźnianie lub rezygnację z podjęcia terapii. Rozróżnia się wewnętrzne i zewnętrzne czynniki przyczynowe lęku [16]. Czynniki wewnętrzne określane są jako cecha osobowości lub lęk endogenny, a zatem nie są bezpośrednio związane z opieką stomatologiczną. Lęk endogenny jest składową konstytucjonalnej wrażliwości na zaburzenia lękowe, które objawiają się stanami ogólnego lęku, zaburzeniami nastroju i różnymi ciężkimi lękami [6]. Z kolei lęk pochodzenia zewnętrznego jest uwarunkowaną fobią powstającą w wyniku bezpośredniego lub pośredniego negatywnego doświadczenia związanego z leczeniem stomatologicznym. Chociaż większość pacjentów jako przyczynę lęku podaje własne, bezpośrednie negatywne doświadczenie, to jednak nie można wykluczyć znaczenia pośredniego uwarunkowania. W wielu badaniach oceniano stres emocjonalny, w tym strach i lęk u osób poddawanych leczeniu stomatologicznemu. Wśród stosowanych ocen można wyróżnić: metody fizjologiczne, projekcyjne, psychologiczne i behawioralne. Kwestionariusze psychologiczne - testy psychometryczne są najbardziej użytecznym narzędziem poznania poziomu lęku ogólnego i lęku przed leczeniem stomatologicznym. Ich zaletą jest możliwość uzyskania informacji ilościowych, co jest istotne przy porównywaniu danych podczas oceny lęku [3]. Powszechnie stosowanym i akceptowanym kwestionariuszem oceny lęku przed leczeniem stomatologicznym u dorosłych jest skala Dental Anxiety Scale DAS opracowana przez Coraha [2, 4, 7, 8, 11, 13, 14]. Cel pracy Celem pracy była ocena lęku przed leczeniem stomatologicznym u 18-letniej młodzieży w korelacji ze stanem uzębienia oraz higieną jamy ustnej. Materiał i metody Badaniem objęto 80 uczniów jednego z wrocławskich liceów ogólnokształcących w wieku 18 lat, w tym 45 dziewcząt i 35 chłopców. Przed badaniem stomatologicznym osoby te wypełniały kwestionariusz oceny lęku przed leczeniem stomatologicznym wg Coraha Dental Anxiety Scale, DAS [2]. Skala ta zawiera 4 pytania z podanymi do wyboru 5 odpowiedziami. Każda odpowiedź jest punktowana od 1 do 5. W sumie można uzyskać od 4 do 20 punktów. W zależności od uzyskanych wartości wyodrębniono 4 poziomy lęku przed leczeniem stomatologicznego: niski 4-8 punktów, średni 9-12 punktów, wysoki 13-14 punktów i bardzo wysoki (fobia) 15-20 punktów. Badanie stomatologiczne wykonano w 82

2008, 61, 2 Poziom lęku przed leczeniem stomatologicznym szkolnym gabinecie stomatologicznym w oświetleniu sztucznym, za pomocą lusterka i zgłębnika. Oceniono frekwencję próchnicy, średnie wartości PUW/Z, PUW/P i ich składowe oraz wskaźnik leczenia (WL=W/P+W). Do oceny higieny jamy ustnej wykorzystano wskaźnik OHI wg Greena Vermilliona. Parametry zdrowotne jamy ustnej odniesiono do poziomu lęku. W analizie statystycznej danych zastosowano korelację linową Pearsona i test U Manna Whitneya. Za istotny przyjęto poziom p<0,05. Wyniki Rozkład nasilenia lęku w badanej grupie zilustrowano na ryc. 1. Wynika z niej rozkład normalny wartości skali DAS, co oznacza iż najmniej badanych cechowało się niskim lub bardzo wysokim poziomem lęku przed leczeniem stomatologicznym, a najwięcej umiarkowanym, kategoryzowanym wartościami skali w przedziale od 9 do 12. Częstość występowania poszczególnych poziomów lęku w zależności od płci zestawiono w tabeli 1. Przeciętna wartość skali DAS dla ogółu badanych wyniosła 10,2±3,2 i była nieznacznie wyższa u Ryc. 1. Liczba badanych z poszczególnymi wartościami skali DAS. kobiet niż mężczyzn (10,3±3,3 vs. 10,1±3,3). Około 1/3 badanych cechowała się niskim poziomem lęku 27/80, w tym 16/45 kobiet, i 11/35 mężczyzn. Umiarkowany poziom lęku występował u 34/80 osób, w tym u 19/45 kobiet i 15/35 mężczyzn. Więcej mężczyzn niż kobiet cechował wysoki poziom lęku (5/35 vs. 4/45). Bardzo wysoki poziom leku zanotowano u 10 osób, w tym u 6/45 kobiet i u 4/35 mężczyzn. Choroba próchnicowa występowała u 78/ 80 badanych. W tabeli 2 zestawiono wartości T a b e l a 1. Poziom lęku przed zabiegami stomatologicznymi u badanych z uwzględnieniem płci Poziom lęku (DAS) Kobiety Mężczyźni Razem x±sd n x±sd n x±sd n Niski (4-8 pkt.) 6,9 ± 1,1 16/45 6,3 ± 1,3 11/35 6,7 ± 1,2 27/80 Średni (9-12 pkt.) 10,6 ± 1,2 19/45 10,3 ± 1,2 15/35 10,5 ± 1,1 34/80 Wysoki (13-14 pkt.) 13,2 ± 0,5 4/45 13,4 ± 0,5 5/35 13,3 ± 0,5 9/80 Bardzo wysoki (15-20 pkt.) 16,2 ± 1,0 6/45 15,2 ± 0,5 4/35 15,8 ± 1,2 10/80 Razem 10,3 ± 3,3 45 10,1 ± 3,3 35 10,2 ± 3,2 80 83

U. Kaczmarek i in. Czas. Stomatol., T a b e l a 2. Średnie wartości wskaźników zdrowia jamy ustnej w stosunku do poziomu lęku przed leczeniem stomatologicznym Poziom lęku PUW/Z P/Z U/Z W/Z PUW/P P/P U/P W/P OHI x SD x SD x SD x SD x SD x SD x SD x SD x SD 1 6,6 3,8 1,1 1,4 0,0 0,0 5,5 3,9 9,2 6,3 1,7 2,2 0,0 0,0 7,6 6,4 0,44 0,35 2 5,6 3,6 1,4 2,2 0,0 0,0 4,2 3,1 8,1 5,9 2,4 3,8 0,0 0,0 5,7 4,2 0,52 0,39 3 8,9 3,0 3,1 2,4 0,0 0,0 5,8 4,3 14,4 5,7 5,6 4,0 0,0 0,0 8,9 7,0 0,34 0,18 4 6,8 3,3 2,4 2,4 0,0 0,0 4,4 2,0 10,8 6,6 3,2 3,3 0,0 0,0 7,6 5,8 0,43 0,25 Razem 6,5 3,7 1,6 2,1 0,0 0,0 4,8 3,4 9,5 6,3 2,6 3,4 0,0 0,0 6,9 5,5 0,46 0,34 Współcz. korelacji r = 0,08 p = 0,45 r = 0,29 p = 0,010 r = -0,08 p = 0,46 r = 0,15 p = 0,18 r = 0,27 p = 0,017 (p = 0,02) (p = 0,015) (p = 0,02) (p = 0,005) (p = 0,03) (p = 0,005) (p = 0,014) r = 0,01 p = 0,95 r = -0,04 p = 0,72 84

2008, 61, 2 Poziom lęku przed leczeniem stomatologicznym wskaźników próchnicy i higieny w odniesieniu do poziomu lęku badanych. Osoby z wysokim poziomem lęku cechowały się najwyższymi wartościami PUW/Z i PUW/P (odpowiednio 8,9±3,0 14,4±5,7). Istotne różnice w wartościach PUW/Z zaobserwowano pomiędzy osobami z 2 i 3 poziomem lęku (p=0,02), a w wartościach PUW/P pomiędzy osobami z 1 i 3 (p=0,02) oraz 2 i 3 poziomem lęku (p=0,005). Badani z wysokim poziomem lęku różnili się istotnie wyższą liczbą zębów (3,1±2,4) i powierzchni (14,4±5,7) z niewypełnionymi ubytkami próchnicowymi od osób z poziomem lęku umiarkowanym (1,4± 2,2 vs. 5,6±4,0) i niskim (1,1±1,4 vs. 1,7±2,2). Ponadto stwierdzono istotną pozytywną współzmienność wartości skali DAS z liczbą zębów i powierzchni zębów z niewypełnionymi zmianami próchnicowymi na poziomie wynoszącym odpowiednio p=0,010 i p=0,017. Nie stwierdzono istotnych różnic w wartościach OHI pomiędzy podgrupami osób różniących się poziomem lęku. U ogółu badanych wskaźnik leczenia wynosił 0,74±0,31 i nie wykazał istotnych różnic w zależności od poziomu lęku badanych (tab. 3). Omówienie wyników i dyskusja Szacuje się, że lęk przed leczeniem stomatologicznym występuje u 6-15% populacji na świecie [cyt. wg 11]. Niewiele wiadomo o historii naturalnej lęku stomatologicznego. Przyjmuje się jednak, iż że pojawia się on w dzieciństwie, osiągając szczyt w wieku dorosłym i obniża się w wieku starszym [1, 5, 7, 10, 13]. Badania Nevelierna [14] wykonane w okresie 5 lat wykazały niewielką stabilność wartości skali DAS u młodzieży i większą stałość u osób dorosłych. Ponadto zaobserwowano wyższą częstość występowania lęku u kobiet i większe jego nasilenie niż u mężczyzn [1, 9, 12, 15]. Normatywne wartości skali DAS wahają się od 8 do 9, zaś wartości 13 i powyżej oznaczają wysoki poziom lęku [11]. Dane własne wykazały nieznacznie częstsze występowanie poziomu lęku wysokiego i bardzo wysokiego u mężczyzn niż kobiet 9/35 vs. 10/45 i niemal takie same średnie wartości skali DAS 10,3 vs. 10,1 (tab. 1). U większości badanych 61/80 stwierdzono niski i umiarkowany poziom lęku (odpowiednio u 27/80 i 34/80), który nie powinien stanowić bariery w podejmowaniu systematycznego leczenia T a b e l a 3. Wartości wskaźnika leczenia (WL) w zależności od poziomu lęku przed leczeniem stomatologicznym Poziom lęku n x±sd 1 10/78 0,72 ± 0,23 2 33/78 0,75 ± 0,34 3 9/78 0,61 ± 0,34 4 26/48 0,77 ± 0,31 Razem 78/78 0,74 ± 0,31 Współczynnik korelacji r = -0,10 p = 0,40 85

U. Kaczmarek i in. Czas. Stomatol., stomatologicznego. Niemniej jednak zarówno liczba zębów i powierzchni zębów dotkniętych chorobą próchnicową, jak również liczba zębów i powierzchni zębów z niewypełnionymi ubytkami próchnicowymi była istotnie pozytywnie skorelowana z lękiem przed leczeniem stomatologicznym. Samorodnitzky i Levin [11] badając żołnierzy w wieku od 18 do 21 lat wykazali nieco niższe średnie wartości skali DAS wynoszące 7,14 i wysoki poziom lęku (wartość skali 13 i powyżej) u 4% badanych. Z innych badań [7] wykonanych u osób w wieku 18-19 lat wynikała również nieco niższa średnia wartość skali DAS (8,5±3,3). Z kolei Thomson i wsp. [15] badając osoby w wieku 18 lat i powyżej zaobserwowali występowanie lęku przed leczeniem stomatologicznym (definiowanego jako wartości skali DAS 13 i powyżej) u 14,9% badanych i średnią wartość DAS wynoszącą 9,04±3,45. W grupie wiekowej od 18 do 34 lat częstość wysokiego lęku przed leczeniem stomatologicznym wynosiła 15,1%, a średnia wartość DAS 9,07±3,41. Tanni i wsp. [12] ocenili związek lęku przed leczeniem stomatologicznym (ocenianego za pomocą zmodyfikowanego kwestionariusza Kleinknechta Dental Fear Survey) z próchnicą zębów i stanem dziąseł u 12-15-letnich dzieci. Wykazali występowanie ogólnego strachu na poziomie od niskiego do umiarkowanego u 45% badanych, zaś wysokiego strachu przed zabiegami stomatologicznymi u 10%. Zanotowali także, że głównym źródłem strachu była obawa przed bólem, iniekcja środka znieczulającego, światło lampy, dźwięki i odczucia wywołane ruchem obrotowym wiertła podczas opracowania ubytku. W przeciwieństwie do wyników własnych cytowani wyżej autorzy nie stwierdzili korelacji pomiędzy lękiem przed leczeniem stomatologicznym a wartościami wskaźnika PUW/Z. Nie zanotowali również takiej korelacji z wartościami wskaźnika dziąsłowego GI. Lęk przed leczeniem stomatologicznym jest problemem dotyczącym wielu osób dorosłych i dzieci. Stanowi barierę w leczeniu przez unikanie systematycznego leczenia oraz zgłaszania się tylko w przypadkach bólowych. Pacjent z lękiem przed leczeniem stomatologicznym stanowi także problem dla lekarza - wymaga więcej poświęconego mu czasu i nie zgłasza się na wyznaczone wizyty. Dodatkowo leczenie pacjenta z lękiem jest stresujące dla lekarza. Wyniki własne wskazują na konieczność większego zwrócenia uwagi w kształceniu stomatologów, na umiejętność radzenia sobie z pacjentami lękającymi się zabiegów stomatologicznych. Wnioski 1. U większości badanych stwierdzono niski i umiarkowany poziom lęku przed leczeniem stomatologicznym. 2. Nie wykazano różnic w nasileniu lęku przed leczeniem stomatologicznym w zależności od płci badanych. 3. Zarówno liczba zębów i powierzchni zębów dotkniętych chorobą próchnicową jak i liczba zębów oraz powierzchni zębów z niewypełnionymi ubytkami próchnicowymi była istotnie pozytywnie skorelowana z lękiem przed leczeniem stomatologicznym. Piśmiennictwo 1. Armfield J M, Spencer A J, Stewart J F: Dental fear in Australia: who s afraid of the dentist? Aust Dent J 2006, 51, 1: 78-85. 2. Corah N L, Gale E N, Illig S J: Assesment of a dental anxiety scale. J Am Dent Assoc 1978, 97, 5: 816-819. 86

2008, 61, 2 Poziom lęku przed leczeniem stomatologicznym 3. Kaczmarek U, Wilk-Sieczak B: Metody oceny lęku stomatologicznego u dzieci i młodzieży. Dent Med Probl 2006, 43, 4: 596-601. 4. Levin L, Proter N E, Levin S: Dental visit and personality traits among young adults. Quintessence Int 2007, 38, 7: 379-383. 5. Liddell A, Locker D: Dental anxiety in the elderly. Psychol Heath 1993, 8: 175-183. 6. Locker D, Thomson W M, Poulton R: Psychological disorders, conditioning experiences, and the onset of dental anxiety in early adulthood. J Dent Res 2001, 80, 6: 1588-1592. 7. Maggirias J, Locker D: Five-year incidence of dental anxiety in an adult population. Community Dent Health 2002, 19, 3: 173-179. 8. Mehrstedt M, John M T, Tonnies S, Micheelis W: Oral Heath-related quality of life in patients with dental anxiety. Community Dent Oral Epidemiol 2007, 35, 5: 357-363. 9. Neverlien P O: Dental anxiety, optimism- -pessimism, and dental experience from childhood to adolescence. Community Dent Oral Epidemiol 1994, 22, 4: 263-268. 10. Ost L G: Age of onset in different phobias. J Abnorm Psychol 1987, 96, 3: 223-229. 11. Samorodnitzky G R, Levin L: Self-assessed dental status, oral behavior, DMF, and dental ankiety. J Dent Educ 2005, 69, 12: 1385-1389. 12. Taani D Q, El-Qaderi S S, Abu Alhaija E S: Dental anxiety in children and its relationship to dental caries and gingival condition. Int J Dent Hyg 2005, 3, 2: 83-87. 13. Thomson W M, Locker D, Poulton R: Incidence of dental anxiety in young adults in relation to dental treatment experience. Community Dent Oral Epidemiol 2000, 28, 4: 289-194. 14. Thomson W M, Poulton R G, Kruger E, Davies S, Brown R H, Solva P A: Changes in self-reported dental anxiety in New Zealand adolescents from ages 15 to 18 years. J Dent Res 1997, 76, 6: 1287-1291. 15. Thomson W M, Stewart J F, Carter K D, Spencer A J: Dental anxiety among Australians. Int Dent J 1996, 46, 4: 320-324. 16. Weiner A A, Sheehan D V: Etiology of dental anxiety: psychological trauma or CNS chemical imbalance? Gen Dent 1990, 38, 1: 39-43. Otrzymano: dnia 28.XI.2007 r. Adres autorek: 50-425 Wrocław, ul. Krakowska 26. Tel./Fax: 071 7840362 e-mail: stomzach@stom.am.wroc.pl 87