Znaczenie wczesnego wykrywania wad słuchu Łucja Bućko-Cichocka, Jacek Dąbrowski, Ewa Werda Obecność hałasu w życiu codziennym jest źródłem zagrożenia dla zdrowia. Z roku na rok przybywa, bowiem decybeli w otoczeniu człowieka, a uszy zmuszone są pracować przez 24 godziny na dobę. Stajemy się społeczeństwem, w którym niedosłuch zaczyna doskwierać coraz młodszym dzieciom. Przerażeniem napawa widok dzieci w słuchawkach, z których wydobywa się głośna muzyka. Coraz głośniejsze słuchanie muzyki i hałas na korytarzach szkolnych, przekrzykiwanie się itp. W krajach rozwiniętych ok. 1-3/1000 dzieci dotkniętych jest ciężkim niedosłuchem już w chwili przyjścia na świat lub we wczesnym dzieciństwie, jeszcze przed rozwojem mowy. Kolejne 1/1000 dzieci traci słuch przed osiągnięciem dorosłości (J. Waligóra, Instytut Fizjologii i Patologii Słuchu 2002). Co trzeci Polak zgłasza różnorodne problemy ze słuchem. Co piąte dziecko w wieku szkolnym pomiędzy 6 a 18 rokiem życia ma stwierdzone zaburzenia słuchu. Takie wyniki zostały uzyskane podczas badań bezpośrednich u ponad 5 tysięcy dzieci i młodzieży w 62 wylosowanych ośrodkach na terenie kraju (Instytut Fizjologii i Patologii Słuchu). Według najnowszych badań epidemiologicznych prowadzonych na zlecenie Ministra Zdrowia przez zespół specjalistów Instytutu Fizjologii i Patologii Słuchu w Warszawie wraz ze współpracownikami z 1 / 6
Uniwersytetu w Provo (Utah, USA) około 20% populacji dzieci i młodzieży w wieku 6-19 lat w Polsce ma znaczące problemy ze słuchem. W wykonanych równolegle do medycznych, badaniach psychologicznych i pedagogicznych wykazano, że stwierdzone ubytki słuchu mogą mieć istotny wpływ na cały rozwój dziecka i jego wyniki w nauce (Instytut Fizjologii i Patologii Słuchu). Niedosłuchem nazywamy pogorszenie zdolności słyszenia dźwięków. W zależności od stopnia uszkodzenia narządu słuchu możemy mówić o niedosłuchu: (a) lekkim, (b) umiarkowanym, (c) znacznym, (d) głębokim oraz (e) głuchocie. Problemy ze słyszeniem i rozumieniem mowy ludzkiej, nawet bardzo głośnej, pojawiają się w niedosłuchu umiarkowanym i znacznym. Przy niedosłuchu głębokim, pacjent słyszy tylko bardzo głośne dźwięki, jak np. głośny krzyk czy trzaskanie drzwiami lub nie słyszy nic. Jednak pierwsze stadium niedosłuchu rozpoczyna a się bardzo niewinnie niemożnością słyszenia takich subtelnych dźwięków jak szum liści czy cichy szept. Przyjmując jako kryterium miejsce uszkodzenia układu słuchowego wyróżniamy cztery podstawowe rodzaje niedosłuchów: (1) przewodzeniowy, (2) odbiorczy, (3) mieszany i (4) centralny. Upośledzenie słuchu typu przewodzeniowego jest wywołane uszkodzeniem aparatu przewodzącego dźwięki, tzn. przewodu słuchowego zewnętrznego, błony bębenkowej i/lub kosteczek słuchowych, najczęściej w wyniku stanów zapalnych, urazów oraz wad wrodzonych. Cechami charakterystycznymi niedosłuchu przewodzeniowego są: dobre rozumienie mowy przez telefon, lepsze słyszenie i rozumienie mowy w hałasie niż w ciszy, poprawa rozumienia mowy po wzmocnieniu dźwięku, np. po pogłośnieniu regulatora wzmocnienia w radioodbiorniku lub telewizorze; zachowana kontrola własnego głosu. Odbiorcze uszkodzenie słuchu jest spowodowane uszkodzeniem ucha wewnętrznego (ślimaka) i/lub nerwu słuchowego. Cechami 2 / 6
charakterystycznymi dla odbiorczego uszkodzenia słuchu są: złe rozumienie mowy przy stosunkowo dobrym słyszeniu tonów prostych ( słyszę, a nie rozumiem ), znaczne pogorszenie rozumienia mowy w hałasie, przy współistnieniu wielu źródeł dźwięku; lepsze słyszenie dźwięków niskich niż wysokich w życiu codziennym; nieprzyjemne odczuwanie dźwięków bardzo głośnych w uchu z niedosłuchem; różne odczuwanie wysokości tego samego dźwięku w obu uszach. Niedosłuch mieszany powstaje wtedy, kiedy niedosłuch odbiorczy współistnienie z niedosłuchem przewodzeniowym. Upośledzenie słuchu typu centralnego występuje w przypadku uszkodzeń dalszej części drogi słuchowej w mózgu. Im wcześniej pojawi się niedosłuch i im większe jest jego nasilenie tym poważniejsze skutki dla życia człowieka. Dlatego bardzo ważne jest jak najwcześniejsze wykrywanie zaburzeń słuchu. Obniżenie granicy wieku rozpoznawania zaburzeń słuchu jest szczególnie istotne, ponieważ rehabilitacja rozpoczynająca się przed drugim rokiem życia daje największe szanse na rozwój percepcji słuchowej i wykorzystanie jej dla rozwoju mowy. Dziś już wiemy, że mózg ma największe możliwości kompensacyjne i reorganizacyjne w bardzo wczesnym dzieciństwie. W Polsce bardzo niedoskonały system opieki medycznej powoduje ograniczoną dostępność badań słuchu, szczególnie wśród najmłodszych pacjentów. Zbyt późne rozpoznanie uszkodzeń słuchu skutkuje niestety, trwałym niedosłuchem. Tymczasem dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym, a także młodzież są nieustannie narażeni na utratę słuchu, istnieje, bowiem wiele potencjalnych czynników mogących spowodować tego typu uszkodzenia. Należą do nich między innymi: infekcje wirusowe, stany zapalne ucha środkowego i wewnętrznego, stosowanie leków ototoksycznych, urazy mechaniczne 3 / 6
oraz nadmierna ekspozycja na hałas itp. Wśród przyczyn niedosłuchu bardzo poważnym problem są choroby górnych dróg oddechowych. Bagatelizowanie i lekceważenie ich może powodować nawet duże ubytki słuchu przewodzeniowego. Najczęstszą przyczyną niedosłuchów w wieku przedszkolnym i szkolnym jest wysiękowe zapalenie uch środkowego, którego podłożem są między innymi częste infekcje górnych dróg oddechowych. Istotą wysiękowego zapalenia ucha jest gromadzenie się płyn w jamie bębenkowej. Wystąpieniu wysiękowego zapalenia ucha u dziecka sprzyja: przerost migdałka gardłowego, przewlekłe lub nawracające stany zapalne gardła i nosogardła z utrzymującą się niedrożnością trąbki słuchowej, zapalenie zatok obocznych nosa, alergie w zakresie górnych dróg oddechowych oraz wady zgryzu i rozszczepy podniebienia. Nieleczone wysiękowe zapalenie ucha środkowego może prowadzić do trwałych zmian patologicznych w uchu z utrwalonym niedosłuchem włącznie. Może też być przyczyną powstania różnych, często groźnych powikłań, jak np. przewlekłe perlakowe zapalenie ucha środkowego wymagające operacji ucha. Ważne jest wczesne wykrycie i leczenie wysiękowego zapalenia ucha środkowego u każdego dziecka. Po częstych infekcjach dróg oddechowych wskazana jest obserwacja i ewentualna kontrola laryngologiczna. Zaburzenia słuchu mogą być przyczyną wad wymowy. Zdarza się to często, ponieważ mowa to nie tylko zdolność mówienia, ale przede wszystkim umiejętność rozumienia wypowiedzi. Dziecko słyszące odbiera mowę otoczenia, stopniowo zaczyna ją rozumieć, naśladować by w końcu samodzielnie tworzyć wypowiedzi. U dziecka z uszkodzonym słuchem rozwój mowy może w ogóle się nie rozpocząć lub ulec znacznemu opóźnieniu. 4 / 6
Skutki utraty słuchu mogą być różne w zależności od okresu powstania wady słuchu oraz od stopnia uszkodzenia słuchu. U dzieci z dużym niedosłuchem obserwuje się brak rozwoju mowy oraz zaburzony rozwój psycho-emocjonalny i poznawczy (...) Mniejszy niedosłuch może powodować, że mowa dziecka jest niewyraźna, dziecko jest rozkojarzone, nie potrafi skupić uwagi na określonym zadaniu, ma trudności w nawiązywaniu kontaktów z rówieśnikami oraz osiąga gorsze wyniki w nauce. Dorośli, u których pojawił się niedosłuch lub ich słuch stopniowo się pogarsza skarżą się na uczuciem zatkania ucha, szum, uszny, problemy z rozumieniem mowy w rozmowach z udziałem większej liczby osób oraz problemy ze zrozumieniem mowy w czasie oglądania programów telewizyjnych, słuchania radia czy rozmowy przez telefon (I F i P S). U dzieci w wieku szkolnym, nawet niewielki ubytki (20-40 db), trwające dłuższy czas mogą mieć znaczący wpływ na ich powodzenie w nauce. Wady takie mają wpływ na naukę czytania i pisania, w szczególności na naukę języków obcych. Wpływają negatywnie na koncentrację uwagi, a także utrudniają korzystanie z wiedzy przekazywanej słownie. Współwystępujące z wadą słuchu zaburzenia artykulacji mogą w istotny sposób wpływać na relacje dziecka z rówieśnikami, a to z kolei na ich rozwój emocjonalny oraz zmniejszenie aktywności na lekcji, czyli w efekcie zmniejszenie osiągnięć szkolnych. Część z tych dzieci zgłasza się do Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej. Czasami podczas badań okazuje się, że przyczyną trudności szkolnych dziecka jest zaburzona percepcja słuchowa, przy czym wyniki są na tyle niepokojące, że nasuwają przypuszczenie o występowaniu u dziecka niedosłuchu. Wtedy pracownicy poradni proszą o wykonanie badań audiologicznych. Niestety wielu uczniów wymagających objęcia opieką nie zgłasza się do poradni lub specjalistycznej poradni foniatrycznej stąd też, wychodząc na przeciw problemowi, rozpoczęliśmy badania przesiewowe słuchu na terenie Poradni i w miarę naszych możliwości próbujemy rozszeżyć badania o placówki objęte działalnością Poradni PP w Białymstoku. Wtedy badania odbywają się na terenie przedszkola 5 / 6
lub szkoły. Dotychczas nasze badania przeprowadziliśmy w Białymstoku w Przedszkolu Samorządowym nr 58 oraz Szkole Podstawowej nr 47 i Szkole Podstawowej nr 44. Badania były realizowane w oparciu o specjalnie przygotowany do przesiewowym badań słuchu program komputerowy Słyszę... opracowany przez Instytutu Fizjologii i Patologii Słuchu w Warszawie. Łucja Bućko-Cichocka, Jacek Dąbrowski, Ewa Werda Białystok, 30-05-2007 r. 6 / 6