Program badań archeologicznych opracowany dla inwestycji Gminy Krosno Wykonanie robót budowlanych na terenie zabytkowego zespołu urbanistycznego Starego Miasta Krosna przy ul. Spółdzielczej i ul. Sienkiewicza, polegających na budowie budynku usługowo mieszkalnego na działkach nr ew. 2143 i 2144 Opracowanie: mgr Aleksandra Lasok - Stachurska ul. Piłsudskiego 10 38-400 Krosno Krosno 2016
Przedmiot i cel programu badań Przedmiotem niniejszego opracowania jest program badań archeologicznych, opracowany dla potrzeb inwestycji pn. Wykonanie robót budowlanych na terenie zabytkowego zespołu urbanistycznego Starego Miasta Krosna przy ul. Spółdzielczej i ul. Sienkiewicza, polegających na budowie budynku usługowo mieszkalnego na działkach nr ew. 2143 i 2144, której inwestorem jest Gmina Krosno. Prace archeologiczne stanowić będą pierwszy etap wspomnianej inwestycji, wyprzedzając roboty budowlane, związane z budową nowego budynku. Niniejszy program będzie stanowił załącznik do stosownej decyzji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Przemyślu WUOZ Delegatura w Krośnie, zezwalającej na prowadzenie prac archeologicznych podczas realizacji inwestycji, w oparciu o niniejszy program. Program ten, zgodnie z wytycznymi konserwatorskimi, określa zakres i rodzaj badań archeologicznych postulowanych w związku z realizacją inwestycji oraz uwzględnia etapy prac archeologicznych. W latach 2016-2017 Gmina Krosno planuje utworzenie nowej zabudowy plombowej przy ul. Spółdzielczej i ul. Sienkiewicza w Krośnie. Koncepcja Gminy Krosno zakłada powstanie tzw. zabudowy pierzejowej, zlokalizowanej na działkach nr ew. 2143 oraz nr ew. 2144. Działka nr ew. 2143 jest obszarem niezabudowanym, natomiast na działce nr ew. 2144 znajduje się obiekt przeznaczony do wyburzenia. W ramach planowanej inwestycji powstać ma nowy obiekt budowlany, w którym mieścić się będą zarówno lokale usługowe jak i mieszkaniowe. Inwestycja planowana przez Gminę Krosno znajduje się na terenie historycznego zespołu urbanistycznego Starego Miasta Krosna, objętego ochroną konserwatorską na podstawie decyzji nr A 376 z 27 sierpnia 2009 r. oraz w obszarze stanowiska archeologicznego nr 1. Ponieważ inwestycja ta w sposób nieodwracalny zniszczy obszar objęty ochroną konserwatorską, zgodnie z przepisami ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami zachodzi konieczność objęcia tego obszaru ochroną konserwatorską. Wobec powyższego, w celu zadokumentowania i zabezpieczenia wszelkich ewentualnych warstw, obiektów oraz zabytków pradziejowych lub historycznych, mogących znajdować się w omawianej lokalizacji, zachodzi tu konieczność przeprowadzenia badań archeologicznych. Na działce nr ew. 2143 badania te powinny mieć charakter wyprzedzających inwestycję, ratowniczych badań archeologicznych, natomiast na działce nr ew. 2144 konieczne jest zapewnienie ścisłego nadzoru archeologicznego, realizowanego podczas prowadzonych prac ziemnych związanych z wyburzeniem kamienicy przy ul. Spółdzielczej 4. Badania archeologiczne na działce nr ew. 2143 mają z naukowo badawczego punktu widzenia ogromne znaczenie dla poznania tego rejonu krośnieńskiej starówki. Z źródeł historycznych wiemy o zabudowie tej przestrzeni, niestety nie znamy jej formy ani zasięgu.
Istnienie tej zabudowy potwierdzają także odkrycia w tym rejonie reliktów murów kamienno ceglanych, dokonane podczas nadzorów archeologicznych w 2013 r. Wydaje się iż planowane w tym miejscu badania archeologiczne pozwolą uzyskać przynajmniej częściowe odpowiedzi na zadane wyżej pytania. Postulowany zakres badań Badania archeologiczne powinny zostać przeprowadzone w pełnym zakresie dokumentacyjno analitycznym, uwzględniającym interdyscyplinarność archeologii. Ze względu na spodziewany charakter obiektów archeologicznych, szczególny nacisk należy położyć na aspekty architektoniczne, które powinny umożliwić pełną analizę wyników badań. Badania te powinny być ukierunkowane w celu uchwycenia i udokumentowania śladów oraz kontekstu historycznej przestrzeni miejskiej Krosna, określenia zasięgu i charakteru nieistniejącej zabudowy miejskiej oraz określenia wartości naukowej i poznawczej tej części zespołu staromiejskiego Krosna. Innym zasadniczym celem badań jest odkrycie, zadokumentowanie i zabezpieczenie wszelkich zabytków archeologicznych znajdujących się w obrębie przyszłej inwestycji, narażonych na ich bezpowrotne zniszczenie. W ramach niniejszego programu badań, zaleca się przeprowadzenie badań archeologicznych, realizowanych w dwóch formach: a) w przypadku działki nr ew. 2143 ratowniczych badań wykopaliskowych - przeprowadzonych ze znacznym wyprzedzeniem czasowym w stosunku do planowanego zniszczenia obszaru w wyniku inwestycji. Postuluje się założenie wykopu archeologicznego o wymiarach 25 x 15 m i łącznej powierzchni badań 375 m 2 (patrz: Plan obszaru badań archeologicznych). Ze względu na wymiary wykopu i lokalizację w ścisłym centrum zespołu staromiejskiego Krosna, postuluje się podzielenie obszaru badawczego na 2 części: A oraz B, realizowane w dwóch oddzielnych etapach (Plan obszaru badań archeologicznych). Wówczas część A byłaby pierwszą przestrzenią realizacji badań archeologicznych, natomiast część B stanowiłaby chronologicznie następujący po nim drugi etap tych badań. Taki podział przestrzeni badawczej pozwoli rozwiązać dwa zasadnicze problemy tej realizacji archeologicznej. Po pierwsze pozwoli zminimalizować niebezpieczeństwo oberwania zbyt długiego profilu wykopu, a po drugie z uwagi na ścisłą zabudowę oraz sąsiedztwo dróg i chodników komunikacyjnych, umożliwi proces nieinwazyjnego hałdowania ziemi.
b) w przypadku działki nr ew. 2144 ścisłego nadzoru archeologicznego. Postuluje się objęcie ziemnych prac budowlanych związanych z wyburzeniem kamienicy przy ul. Spółdzielczej 4 ścisłym nadzorem archeologicznym, o charakterze prewencyjnym, ukierunkowanym na ochronę ewentualnych struktur i nawarstwień archeologicznych, zagrożonych zniszczeniem przez przedmiotową inwestycję (patrz: Plan obszaru badań archeologicznych). Nadzór polegać powinien na stałej obserwacji prac ziemnych, w trakcie którego wymagane jest sporządzanie dokumentacji archeologicznej (opisowej i fotograficznej). Nadrzędnym celem przeprowadzonego nadzoru jest archeologiczne uchwycenie i zadokumentowanie pełnych profili ziemnych: profilu N (od ul. Spółdzielczej), profilu E (od ul. Franciszkańskiej) oraz profilu S (od ul. Franciszkańskiej). Jeżeli w trakcie nadzoru archeologicznego ujawnione zostaną struktury i nawarstwienia archeologiczne, wówczas należy je zadokumentować i oznaczyć ich położenie. Jeżeli odkryte pozostałości pradziejowego oraz historycznego osadnictwa wymagać będą przeprowadzenia ratowniczych badań archeologicznych, zakres i areał tych prac zostanie określony w odrębnej decyzji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Przemyślu WUOZ Delegatura w Krośnie. Dokumentacja archeologiczna Wymagana dokumentacja archeologiczno - konserwatorska powinna zostać sporządzona zgodnie z wymogami Rozporządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 27 lipca 2011 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, prac restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich, badań architektonicznych i innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych oraz wytycznymi Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków w sprawie standardów metodycznych i dokumentacyjnych badań archeologicznych i opracowań ich wyników. Dokumentacja ta powinna obejmować: a) dokumentację opisową (rejestracja sytuacji stratygraficznych, dziennik badań, polowa księga wpływu, inwentarze zabytków masowych, zabytków wydzielonych, fotografii, rysunków, niwelacji, próbek oraz rejestry warstw i obiektów) b) dokumentację rysunkową (plany odsłoniętych warstw kulturowych w skali 1:20, a w przypadku obiektów archeologicznych w skali 1:10) c) dokumentację fotograficzną (cyfrowa rejestracja nawarstwień kulturowych, obiektów archeologicznych lub architektonicznych) d) dokumentację pomiarową (niwelacja poszczególnych poziomów i obiektów)
e) ekspertyzy przyrodnicze i fizykochemiczne (próby gleby w celu przeprowadzenia badań paleobotanicznych, próby drewna w celu uzyskania spektrum dat dla badanego stanowiska) f) końcowe sprawozdanie z badań i opracowanie wyników badań archeologicznych (przekazane do Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Przemyślu WUOZ Delegatura w Krośnie oraz inwestora w formie oprawionej oraz w postaci zapisu elektronicznego na płycie CD. Dane z przeprowadzonych badań archeologicznych powinny zostać wprowadzone do ogólnopolskiej bazy e_archeo). Eksploracja archeologiczna Generalną zasadą prowadzenia badań wykopaliskowych jest taki wybór metody eksploracji, aby możliwe było przygotowanie dokumentacji, na podstawie której możliwe będzie odtworzenie historii użytkowania terenu oraz przebiegu procesów depozycyjnych i podepozycyjnych na stanowisku. Powinna też istnieć możliwość łatwego przyporządkowania zabytków ruchomych zarejestrowanym jednostkom stratygraficznym. Eksplorację nawarstwień kulturowych w obrębie wykopów archeologicznych należy prowadzić ręcznie, warstwami mechanicznymi o miąższości 20 cm, natomiast w przypadku obiektów archeologicznych warstwami o miąższości 10 cm. Eksplorację wszystkich wykopów należy prowadzić do osiągnięcia calca tj. macierzystej, jałowej pod względem archeologicznym warstwy geologicznej, nie zawierającej materiału kulturowego. W przypadku natrafienia na pozostałości pradziejowego osadnictwa lub relikty architektury in situ, odkryte obiekty archeologiczne powinny zostać odczyszczone i zadokumentowane, natomiast zlokalizowane zabytki ruchome powinny zostać wydobyte oraz zinwentaryzowane. W sytuacji stwierdzenia śladów osadnictwa pradziejowego, średniowiecznego lub nowożytnego kierujący badaniami zobowiązany jest niezwłocznie powiadomić o tym fakcie Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Przemyślu WUOZ Delegatura w Krośnie, który to podejmie decyzję o dalszym procesie badań. Po zakończeniu badań archeologicznych odbioru końcowego prac powinien dokonać Wojewódzki Konserwator Zabytków w Przemyślu WUOZ Delegatura w Krośnie. Teren po badaniach archeologicznych należy uporządkować lub zrekonstruować zgodnie z wytycznymi inwestora, np. do stanu pierwotnego w obrębie prowadzonych wykopów.
Zagadnienia bezpieczeństwa Obszar prowadzonych badań archeologicznych należy zabezpieczyć w sposób zapewniający bezpieczeństwo ludzi i mienia zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. nr 129, poz. 844, z późn. zm.) oraz przepisami Prawa Budowlanego. Za bezpieczeństwo i zdrowie osób przebywających na terenie badań archeologicznych odpowiada kierownik badań, a prowadzenie wszystkich prac ziemnych powinno odbywać się przy bezwzględnym zachowaniu zasad BHP. Do obowiązków kierownika badań archeologicznych należy także konieczność odpowiedniego ogrodzenia i oznakowania tablicami ostrzegawczymi obszaru badań. W zagadnieniu bezpieczeństwa prowadzenia ziemnych prac archeologicznych szczególnie należy podkreślić dwie kwestie. Pierwszą jest zwrócenie uwagi na odpowiednie zabezpieczenie ścian wykopów, np. poprzez ich szalowanie lub stemplowanie. Działania te powinny zostać zastosowane w przypadku stwierdzenia luźnych struktur nawarstwień ziemnych, grożących oberwaniem ścian wykopów. Postuluje się, aby robotami zabezpieczającymi ściany wykopów kierowała osoba posiadająca uprawnienia do kierowania robotami budowlanymi o specjalności budowlano-konstrukcyjnej. Druga kwestia wynika z tego, iż lokalizacja wykopów archeologicznych graniczy bezpośrednio z kamienicami przy ul. Sienkiewicza 7 oraz przy ul. Spółdzielczej 4. Zachodzi tu bezwzględna konieczność odsunięcia granicy wykopów od murów tych budynków, w celu uniknięcie niebezpieczeństwa naruszenia fundamentów tych budowli lub spowodowania pęknięć na ich strukturach. Niniejszy program badań archeologicznych nie jest dokumentem uprawnionym do określenia skali odsunięcia granic wykopów od murów kamienic, wobec powyższego postuluje się, aby skala i szerokość tego odsunięcia została ustalona protokolarnie na wniosek kierownika badań archeologicznych w porozumieniu z kierownikiem robót budowlanych oraz inspektorem nadzoru budowlanego wskazanym przez inwestora, tj. Gminę Krosno. Odcinek pozostawiony przy kamienicy Spółdzielcza 4 powinien zostać przebadany po wyburzeniu budynku, natomiast odcinek pozostawiony przy ul. Sienkiewicza 7 powinien zostać objęty ścisłym nadzorem archeologicznym podczas prac budowlanych związanych z budową nowego obiektu.
Zabytkowy materiał archeologiczny Ruchomy materiał zabytkowy pozyskany w trakcie badań archeologicznych po oczyszczeniu i stosownym zinwentaryzowaniu należy przekazać wraz z kopią dokumentacji do jednostki muzealnej posiadającej zdolność do przechowywania zbiorów archeologicznych, celem ich zabezpieczenia, przechowywania, jak i możliwości dalszego opracowania. Sposób inwentaryzacji materiału zabytkowego powinien ustalić kierownik badań z działem archeologicznym danej jednostki muzealnej. Pozostałe zagadnienia Archeologiczne badania wykopaliskowe, zalecane w obrębie działek nr ew. 2143 oraz 2144, powinny być prowadzone na podstawie pozwolenia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Przemyślu WUOZ Delegatura w Krośnie. Szczegółowy zakres badań archeologicznych (terminy i zakres badań, rodzaj i sposób sporządzenia sprawozdania i opracowania wyników badań, warunki i obowiązki prowadzącego badania archeologiczne, sposoby przeprowadzenia doraźnej konserwacji pozyskanych zabytków oraz metody ich inwentaryzacji) określony zostanie w pisemnym pozwoleniu wydanym przez Wojewódzki Konserwatora Zabytków w Przemyślu WUOZ Delegatura w Krośnie. Zgodnie z treścią rozporządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 27 lipca 2011 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, prac restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich, badań architektonicznych i innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych, badania archeologiczne mogą być przeprowadzone przez uprawnionego archeologa, tj. osobę, która posiada tytuł zawodowy magistra uzyskany po ukończeniu studiów wyższych na kierunku archeologia oraz odbyła co najmniej 12 - miesięczną praktykę w zakresie tych badań. Przy ustalaniu czasu trwania praktyki, o której mowa wyżej, nie uwzględnia się uczestnictwa w badaniach archeologicznych prowadzonych metodą powierzchniową, nadzorów archeologicznych i rozpoznawania obiektów archeologicznych przy pomocy odwiertów oraz opracowywania dokumentacji zabytków ruchomych odkrytych w trakcie badań archeologicznych.