Harry Potter i pytania Antygony Po wielu latach narzekaƒ, e czytelnictwo upada, a ksià ka prze ywa swój zmierzch, po latach niepokojów, e dzieci i m odzie wybierajà atwiejsze ni lektura sposoby sp dzania wolnego czasu, korzystajàc z Internetu, grajàc w gry komputerowe czy po prostu oglàdajàc telewizj, ksià ki o Harrym Potterze udowodni y, e jednak nic nie jest w stanie zastàpiç ksià ki. MARTA JEDLICZKO-MALIK Joanne K. Rowling zdaje si odpowiadaç na pytanie zawarte w tytule przedwojennej broszury: Jak m odzie naszà zach ciç do czytania? Trzeba najzwyczajniej w Êwiecie stworzyç takà ksià k, która zaspokajaç b dzie potrzeby czytelnicze m odzie y. Fakt taki powinien uêwiadomiç nam, jak bardzo niedoskona y i ubogi jest kanon lektur szkolnych, które odpowiadajà wra liwoêci dzieci yjàcych w XXI wieku. Wi kszoêç tekstów, które proponujemy do czytania swoim uczniom, jest na ogó dla nich nieprzyswajalna, bo sà sztuczne, powsta a w Êwiecie, z którym oni majà ju niewiele wspólnego, od którego chcà si wyzwoliç, operuje niezrozumia- ym dzisiaj j zykiem. Prze ycia grup harcerzy, podchody i akcje samokszta ceniowe nie sà dzisiaj atrakcyjnà propozycjà czytelniczà. Potrzeba nowego bohatera O ile jeszcze w czasach tzw. realnego socjalizmu propozycje zawarte choçby w Syzyfowych pracach mog y budziç dreszcz emocji, dzisiaj sà ju tylko Êwiadectwem dawno minionej historii. Nowy typ bohatera i form literackà odpowiednià dla wspó czesnego czytelnika proponuje cykl powieêciowy Joanne K. Rowling. Przesadà jest twierdzenie Przemys awa Czapliƒskiego, e Harry Potter to harlequin dla dzieci. 1 Ksià ki o Potterze sà przede wszystkim o wiele lepiej napisane warsztatowo. Nie wykorzystujà zgranych do cna schematów romansowych. Nie jest jednak tajemnicà, e wykorzystujà znane od dawna schematy kompozycyjne i fabularne, a tak e struktury morfologiczne i topik istniejàcà w znacznej cz Êci ju w literaturze antycznej. Takie ukszta towanie powieêci Rowling sprzyja dzia aniom dydaktycznym. Mo na przedstawiç uczniom powieêç jako utwór korzystajàcy z wielu êróde, operujàcy ró nymi kodami w procesie komunikowania si nadawcy i odbiorcy. Mo na zwróciç uwag na realizacj antycznego toposu ycie snem oraz na pewne funkcje kompensacyjne magia jest darem, który ch opiec otrzymuje niejako w odpowiedzi na doznawane od Dursleyów krzywdy. Ksià ka mówi zatem o pewnej 1 P. Czapliƒski, Harlequin dla dzieci?, Gazeta Wyborcza 2001, nr 68. 24 88
sprawiedliwoêci. Mo na wreszcie zastanawiaç si nad problemami gatunkowymi, podobnie jak czynià to autorzy ksià ki Harry Potter i nasze dzieci 2, umieszczajàc ksià ki Rowling w schemacie kompozycyjnym baêni, westernu, eposu i innych. I choç zagadnienie to zdaje si byç jednak nierozstrzygalne, bowiem literatura wspó czesna nie operuje (dotyczy to zw aszcza prozy) gatunkami czystymi, a cykl o Potterze zbli a si coraz bardziej do konstrukcji sylwicznych i czerpie z ró nych êróde, nie tylko fabularnych, ale i strukturalnych, to z pewnoêcià ksià kom o Harrym Potterze najbli ej do baêni magicznej oraz do powieêci rozwojowej. Czary i bajka Wielu czytelnikom, zw aszcza tym najbardziej zbli onym do religijnoêci ortodoksyjnej (niezale nie od wyznania), najwi cej niepokoju zgotowa y obecne w ksià kach Joanne Rowling czary. OczywiÊcie, od razu nale y odrzuciç teorie spiskowe, które widzia y w tych powieêciach inspiracje satanistyczne czy okultystyczne. Czary jako element struktury sà cechà morfologicznà bajki magicznej. Ksià ki o Harrym Potterze odpowiadajà w ca ej swojej rozciàg oêci cechom, które opisa W adimir Propp w Morfologii bajki. Zatem gdy mowa o czarach i magii w poszczególnych tomach cyklu Rowling, nie sposób nie odnosiç si do badaƒ Proppa. Szczególnie wa ne jest to przy oznaczaniu funkcji protagonistów, ich motywacji, ale tak e przy opisie atrybutów postaci i ich znaczeniu. Wed ug rosyjskiego badacza: Ksià kom o Harrym Potterze najbli ej do baêni magicznej oraz do powieêci rozwojowej. Apoteoza buntu? adnej fabu y z danego rodzaju bajek nie mo na badaç w oderwaniu od drugiej ani pod wzgl dem morfologicznym, ani genetycznym. 3 To nieco t umaczy problemy z magià w powieêciach Rowling sà one nieodzownym elementem Êwiata przedstawionego oraz toku fabularnego bajki magicznej. Uzasadnione jednak zostajà niepokoje zwiàzane z okultystycznymi fascynacjami, jakie mo e budziç lektura tych ksià ek. Istnieje niebezpieczeƒstwo, e dzieci i m odzie zach cone przyk adem sympatycznego i wzbudzajàcego zaufanie bohatera same zacznà poszukiwaç tajemnych mocy w innych lekturach. Stàd tylko krok do literatury ezoterycznej spod znaku New Age, praktyk czarnoksi skich etc. Dlaczego? Dlatego, e bodaj w adnej innej bajce magicznej czary nie by y a tak sugestywne i nie mia y a takiej mocy. I nie by o ich a tyle. Nie mieliêmy te obrazu takiego Êrodowiska, w którym magii i czarnoksi stwa po prostu naucza si. PowieÊci Êrodowiskowe o szkole istniejà jako doêç reprezentatywna grupa, ale nigdy przedmiot nauczania w powieêciowych szko- ach nie by tak frapujàcy. To wyraêne niebezpieczeƒstwo, któremu jednak dobrze przygotowany nauczyciel mo e zaradziç, umieszczajàc Êwiat magiczny w zbiorze zachowaƒ konwencjonalnych dla gatunku, jednoznacznie wskazujàc na fikcjonalnoêç tego elementu. Niepokoje wychowawców budzi tak e fakt, e ksià ka apoteozuje bunt Harry ego przeciw opiekunom. Filisterski Êwiat Dursleyów jest przeniesiony niemal dos ownie z XIX-wiecznej powieêci wiktoriaƒskiej (Dickens jest tu chyba prawzorcem). Nikt nie zadaje sobie pytania, dlaczego Harry traktowany jest przez nich w aênie tak. Czy wprowadzony tu zosta zestaw Êrodków przynale nych opisywaniu sierocej doli (stàd to mieszkanie w schowku pod schodami, czyli najmniej wa nym miejscu w domu)? Czy szykany, jakim jest poddawany Harry, majà zwiàzek z jego cechami osobniczymi, czy sà tylko wynikiem nienawiêci, jaka 2 P. J. Âliwiƒski OFMCap, A. Regiewicz, Harry Potter i nasze dzieci. Przewodnik nie tylko dla rodziców, Kraków 2002. 3 W. Propp, Morfologia bajki, t um. W. Wojtyga-Zagórska, Warszawa 1976, s. 203. 2/2004 89 25
tkwi w Dursleyach? A mo e ukazane sà tu dwa modele wychowania mugolski (filisterski?) i czarodziejski (artystowski?). Harry Potter jest wyraênym odbiciem konfliktu tak mocno eksponowanego ju przez literatur romantycznà, konfliktu ja contra Êwiat. Dopiero odnalezienie Êwiata alternatywnego (tym Êwiatem jest tu Hogwarth) daje bohaterowi mo liwoêç odnalezienia swojego w aêciwego miejsca i odzyskania utraconej godnoêci. Sam bunt nie jest ju tak niebezpieczny. Po buncie Holdena Caufielda, bohatera Buszujàcego w zbo u J. D. Salingera, jest elementem w aêciwym dojrzewaniu postaw ideowych i Êwiatopoglàdowych m odego cz owieka. Zauwa yç mo na, e bunty te idà jakby w dwóch ró nych kierunkach: Caufield na poczàtku powieêci opuszcza szko, Potter zaê do niej trafia. Pytanie Antygony... to pytanie o granice, do jakich mo na si posunàç w walce z prawem moralnym. Co mo na czyniç, aby rezultatem dzia ania by o wy sze dobro? I to jest chyba najwi kszy problem cyklu powieêciowego o Harrym Potterze. Ksià ki te wymagajà gruntownego, aksjologicznego odczytania, wychodzàcego poza stereotypowe sposoby lektury. Niepokojàcym wychowawczo jest brak rozró nieƒ mi dzy dobrem a z em. Pozory sà takie, e mamy do czynienia z utworem dydaktycznym. PowieÊcià o wyzwalaniu si spod ci aru ograniczeƒ, ze sp tania konwencjami (takie wyzwolicielskie tendencje obserwowaç mo na by o w powieêciach o artyêcie z prze omu XIX i XX wieku). O dydaktyzmie powie- Êci Êwiadczy i miejsce akcji (szko a), i Êrodowisko bohaterów (uczniowie, nauczyciele). Ksià ka jednak nie mówi nam do koƒca, co jest dobrem, a co z em. Powoduje to pewne zamieszanie, które prowadziç mo e m odego czytelnika do b dnych konstatacji, e czyniàc z o mo na czyniç dobro. 4 I to te jest pytanie Antygony czy dla wy szych pobudek mo emy czyniç z o? To jest pytanie o to, czy z e drzewo mo e wydawaç dobre owoce? Harry Potter kieruje si cz sto wy szymi pobudkami przyjaênià, ch cià doskonalenia si, ale w walce ze z em (uosabianym w powieêciach przez Voldemorta) g ównym motorem jego dzia ania jest pami ç o rodzicach zabitych przez z ego czarnoksi nika. Mamy wi c do rozwik ania problem: Harry Potter chce walczyç ze z em w imi pami ci o rodzicach czy przez ch ç zemsty? Stajemy wobec pytania o intencje. I podobnie jak intencje Antygony równie intencje Harry ego Pottera nie podlegajà ocenie. Ocenie podlegajà jedynie jego czyny. A czyny te sà cz sto z e. Harry nie powstrzymuje si przed kradzie à (kradzie sk adników potrzebnych do sporzàdzenia eliksiru wielosokowego Harry Potter i Komnata Tajemnic), oszustwem (wy udzenie podpisu Lockharta upowa niajàcego do wypo yczenia z biblioteki zakazanej ksià ki Harry Potter i wi zieƒ Azkabanu), k amstwem (k amstwa wobec profesora Dumbledore a Harry Potter i Komnata Tajemnic), czyli czynami, które w katalogu norm moralnym opatrzone sà jednoznacznie znakiem ujemnym. Taka postawa jest z pewnà dezaprobatà odbierana przez czytelników. W wypowiedzi ucznia klasy VI na temat wartoêci moralnych prezentowanych przez Pottera czytamy: Harry Potter zaglàda do koperty Filcha i czyta treêç listu. Ciekawe, e nigdy nie ma z tego powodu wyrzutów sumienia. (...) Na Bo e Narodzenie nie kupuje przyjacio om prezentów, a sam dostaje ich mnóstwo. (...) Przyjaêni si z Hermionà, bo bez niej nie poradzi by sobie z odrabianiem licznych prac domowych. 5 Dla tego dziecka bohater jednoznacznie pope nia z o. Inny z czytelników (tak e uczeƒ klasy VI) próbuje Pottera usprawiedliwiaç: Harry Potter jest cz owiekiem, wi c nie jest idealny. (...) Chcia bym go naêladowaç szczególnie w po- 4 Na takie niebezpieczeƒstwo zwraca tak e uwag Jan Wróbel w artykule Wady i zalety Pottera ( ycie z 8.10.2001). 5 Ankieta Moja ocena wyborów moralnych Harrego Pottera przeprowadzona wêród uczniów klasy V i VI Katolickiej Szko y Podstawowej im. Êw. Jadwigi Królowej w Lublinie. 26 90
Êwi ceniu i dà eniu do dobra. Jednak nie podoba mi si to, e dà àc do celu posuwa si do pewnego rodzaju z a. Ale czy ktokolwiek z nas nigdy nie zrobi czegoê, z czego nie by by dumny?. 6 Czy Harry Potter czyni z o, aby czyniç dobro? To pytanie wprowadza nas w Êwiat relatywizmu moralnego. W Êwiat, gdzie nie istnieje tylko z o i tylko dobro, ale mniejsze i wi ksze z o oraz mniejsze i wi ksze dobro. W myêl takiego, dwuwartoêciowego systemu etycznego w cz owieku nie mo e jednoczeênie istnieç tak i nie. Natomiast wewn trzna organizacja bohatera pokazuje, e wykreowany zosta nowy, relatywistyczny system moralny, w którym jedne czyny sà mniej z e od innych, a motywacje zak adajàce wi ksze dobro umo liwiajà czynienie mniejszego z a. Dobro i z o sà w ksià kach Rowling nie rudymentami, wartoêciami spetryfikowanymi i niezmiennymi, ale dobro i z o poszczególnych czynów zale y od kontekstu i konsytuacji. Zatem coê, co raz jest z em, innym razem mo e nim nie byç albo byç z em mniejszym. To niebezpieczna opcja, sugerujàca, e wszystko zale y jedynie od interpretacji i e ka de z o mo na usprawiedliwiç na drodze rozumowej bàdê emocjonalnej. Bohater postmodernistyczny? Ten widoczny wp yw filozofii postmodernistycznej przek ada si tak e na konstrukcj samego bohatera. Jak zauwa y Czapliƒski, Harry Potter walczy z wielkim z em na Êwiecie, ale nie potrafi sobie poradziç ze z em w yciu codziennym. 7 Przyzwyczajeni zostali- Êmy do innej hierarchii, w myêl której najpierw nale y usunàç drzazg ze swego oka, aby móc odpowiedzialnie zajàç si belkà w oku bliêniego. Jednak ukazanie Harry ego Pottera z jednej strony jako ch opca zwyczajnego, który s abo radzi sobie ze z em na co dzieƒ, pope niajàcego podobne grzeszki, jak zbli eni do niego wiekiem czytelnicy, z drugiej zaê jako herosa, który przy pomocy magii i osobistego sprytu potrafi walczyç ze z em w Êwiecie, jest zabiegiem powodujàcym atrakcyjnoêç bohatera. Proponuje te pewnà atwoêç yciowà, w której sugeruje si, e ma e przest pstwa moralne nie przeszkadzajà w dokonywaniu wielkich czynów; e to, co robimy prywatnie, nie rzutuje na nasz wizerunek publiczny. Harry Potter jest w aênie przyk adem takiej podwójnej moralnoêci. Nie oznacza to ycia wed ug dwóch systemów moralnych, ale dzielenia swojej etyki na sfer osobistà i oficjalnà. To du y dyskomfort wychowawczy, gdy postaç skonstruowana tak atrakcyjnie, wykazujàca wiele zbie nych cech ze swoimi czytelnikami, wprowadza w ycie pewne uzasadnienia dla jego podwójnoêci. Harry Potter walczy ze z em, cz sto z nim wygrywa, czasami zostaje przez nie pokonany, jednak te doêwiadczenia w nik ym stopniu odbijajà si na rozwoju jego wn trza. Nie mamy tu bowiem do czynienia z klasycznà powieêcià rozwojowà, powieêcià o dojrzewaniu. W poetyk tego gatunku wpisana jest zmiana, jaka nast puje w bohaterze w sposób ewolucyjny lub rewolucyjny. Harry Potter jest jakby odporny na doêwiadczenia Êwiata zewn trznego. Pod wp ywem doêwiadczanych przygód Êwiat jego wartoêci nie zmienia si, a dojrzewanie spo eczne, psychologiczne i aksjologiczne pozostaje jakby niewzruszone wobec czynników ze Êwiata. Harry Potter nie rozwija si, nie doskonali si poprzez swe s aboêci. Trudno jednak daç tutaj Wewn trzne uporzàdkowanie hierarchii wartoêci w swoim yciu daje asumpt do starania si o dobro dla pozosta ej cz Êci spo eczeƒstwa, w której si yje. 6 Tam e. 7 Czapliƒski pisze: W Harrym Potterze wielkie dobro zwyci a we wspania ym stylu, nadludzkim wysi kiem pokonujàc w ochatego pajàka, besti czy mrocznego ksi cia podziemi Voldemorta, natomiast ma e dobro odwaga codzienna, màdroêç, przyzwoitoêç, gotowoêç przyznania komuê racji ponosi tu permanentnà i dotkliwà kl sk w starciu z normalnoêcià (op. cit). 2/2004 91 27
jakàê jednoznacznà analiz przyczyn i przewidzieç skutki takiego uformowania bohatera. Nie znamy bowiem jeszcze ca oêci cyklu, a jak wiadomo powieêç o dojrzewaniu mo na zinterpretowaç jedynie wtedy, gdy znamy wszystkie elementy tego procesu. Kogo kreuje Joanne Rowling? Wykorzystujàc szeroko rozumianà etyk postmodernizmu kreuje antybohatera czy everymana? Je eli bohaterem najbli szych lat ma byç typ nieheroiczny, pospolity, czyniàcy z o w imi wy szych, ale mrocznych i niedookre- Êlonych idei, to taka kreacja b dzie uniemo liwia a skuteczny proces wychowawczy, który ma daç nast pnym pokoleniom ludzi odpowiedzialnych i etycznych. Je eli zaê Potter jest everymanem, to podobnie usprawiedliwi i negatywne, i pozytywne cechy zawarte w swojej konstrukcji. Egoizm i antyheroizm sà granicami, o które mo e oprzeç si interpretacja aksjologiczna tej postaci. Pytanie Antygony to tak e pytanie o hierarchi wartoêci. Co jest w yciu najwa niejsze dla Harry ego Pottera? Tego nie wiemy. Nie potrafimy ustaliç katalogu cnót i zasad, jakie rzàdzà jego yciem. Mamy jedynie migotania jakichê szczàtków etyki w niektórych jego wypowiedziach. Niemo liwa jest jednak taka konstrukcja, jak choçby w przypadku innych bohaterów literatury dzieci cej i m odzie owej. Katalog taki stworzyç mo na bardzo atwo np. dla Stasia Tarkowskiego bohatera W pustyni i w puszczy Henryka Sienkiewicza. Swój katalog cnót ma tak e Andrzej Radek; swój zbuntowany porzàdek ma i Holden Caufield. Czy by Potter to bohater bez warto- Êci? Czy mo na dawaç za wzorzec kogoê, kto w yciu kieruje si jedynie wartoêciami sytuacyjnymi? Zabieg to niebezpieczny, ale mo liwy do wykonania, przy odpowiednim pokierowaniu tokiem lektury. Harry Potter jest bowiem przyk adem istnienia wartoêci negatywnych w literaturze. Jego wartoêç negatywna nie przejawia si jako przeciwieƒstwo warto- Êci pozytywnej czy jako pozorna wartoêç pozytywna, ale jako ma y stopieƒ nat enia warto- Êci pozytywnej i w najwi kszym stopniu jako brak wartoêci. ycie Harry ego Pottera cz sto jest neutralne, opatrzone znakiem zera aksjologicznego. Harry Potter nie jest zatem niebezpieczny, bo dopiero si tworzy, konstruuje, kszta tuje. Sprzymierzeniec nauczycieli Pytania o mo liwoêç pope nienia wykroczenia dla dobrego celu to pytania, jakie stawiamy ksià kom Joanne K. Rowling. Antygona wykroczy a przeciw prawom paƒstwowym, aby byç w zgodzie z w asnym sumieniem. Jakie jest sumienie Harry ego Pottera? Czy jest sumieniem równie zrelatywizowanym jak Êwiat wartoêci, w który zosta wpisany? Czy potrafi ponieêç konsekwencje równie swoich ma- ych, codziennych czynów? Czy powieêç o dojrzewaniu, w schemat której zosta y wpisane jego losy, b dzie powieêcià o dojrzewaniu w stron z a czy ku dobru? Jaki b dzie prywatny Êwiat dojrza ego Harry ego Pottera? Pytania Antygony czynià z ma ego czarodzieja sprzymierzeƒca wychowawców i nauczycieli. Pozwalajà na pokazanie z o onoêci i skomplikowania, jakie niesie ycie. Mogà te pomóc w uczeniu odpowiedzialnych postaw i zachowaƒ. Mogà byç Êwiadectwem drogi. Podsumowujà to autorzy przywo ywanego opracowania: Nawet jeêli Harry nie jest spi owym, bez skazy dzia- ajàcym bohaterem, to jednak mo e byç wzorem podà ania ku dobru 8. " MARIA JEDLICZKO-MALIK Nauczycielka j zyka polskiego w Katolickiej Szkole Podstawowej im. Âw. Jadwigi Królowej w Lublinie 8 P. J. Âliwiƒski OFMCap, A. Regiewicz, op. cit. s. 177 178. Podobne stanowisko prezentuje ks. J. Dunin Borkowski w artykule Odczarowaç Harry ego Pottera ( ycie z 26.03.2001). 28 92